Katalog

Atıf Dizinlerinde Yayın Yapılması Nereye Kadar Desteklenecek? Türkiye’de atıf dizinleri (citation indexes) kapsamında yayın sahibi olmak, üzerinde sıklıkla durulan bir konu. Yükseköğretim Kurulu’nun aldığı kararların bilimsel yayın üretme davranışını önemli ölçüde etkilediği biliniyor. Akademik yükseltmelerde uygulanan niceliğe dayalı ölçütler bağlamında, üniversite öğretim elemanlarının “ne yazdığından çok, nerede yazdığına ve kaç kere yazdığına” öncelik verilmesi, her geçen yıl Türkiye adresli yayın sayısını ciddi şekilde arttıran önemli bir etmendir. Umut Al, Hacettepe Üniversitesi Bilgi ve Belge Yönetimi Bölümü (*), umutal@hacettepe.edu.tr bakıldığında [8] teşvik alan başvuru sayılarında zaman içinde bir artış var. Tablo 1’de ise 2007 yılına ait UBYTP istatistikleri sunuluyor. Tablodaki kategori sütunu altında verilmiş olan A, B ve C etki faktörü baz alınarak elde edilmiş dergilerin hangi kategoriye dahil olduğunu göstermekte, grup 1 ve grup 2 ise söz konusu dergilerde yapılan yayınların hangi tür olduğuna işaret ediyor. Grup 1 tam makale sayılarını verirken, Grup 2 içinde vaka takdimi, teknik not, tartışma ve araştırma sonuçlarının ön duyurusu gibi yayınlar bulunuyor. Zaten Grup 2’de yer alarak destek alan araştırma sayısı fazla değil. Tablo 1’deki verilerden yola çıkarak 2007 yılında teşvik alan başvuru sayısının 24.000’den fazla olduğunu da söylemek olanaklı. Bu uygulama sürerse, sayının artarak devam edeceği öngörülebilir. S cience Citation Index’te 19722004 yılları arasını kapsayan 33 yıllık dönemde Türkiye adresli olarak 89.011 yayın yapılmışken [1], 20052009 yılları arasında Türkiye adresli yayın sayısı 95 bini aşmıştır. Bu bilgiye ek olarak henüz 2009 yılı yayınlarının tamamının dizinler kapsamında yer almadığının da altını çizmekte yarar vardır. Türkiye’nin Social Sciences Citation Index ile Arts & Humanities Citation Index’te de benzer şekilde, geçmişte olmadığı kadar yoğun bir yayın faaliyeti içinde bulunduğu görülmektedir. Social Sciences Citation Index’te 19662004 arası 4041 yayın yapılmışken, 20052008 arasında 4451 yayın bulunmaktadır. Sanat ve beşeri bilimleri içeren atıf dizini olan Arts & Humanities Citation Index’te ise 19752004 arasındaki yayın sayısı 635 iken, yalnızca 20052008 yılları arasını kapsayan dö tırıldığında eşine rastlanmayacak düzeyde yayın yapma odaklı faaliyet göstermesiyle de ilgili olabilir. Zaten Türkiye adresli üçlü patent sayılarının azlığı ve Avrupa Komisyonu tarafından yayımlanan, ülkelerin yenilik performanslarının yıllık olarak değerlendirildiği ve karşılaştırıldığı Avrupa Yenilik Göstergeleri (European Innovation Scoreboard) adlı raporda [4] Türkiye’nin son sırada yer alması ortaya çıkarılan ürünlerin orijinalliği konusunda fikir vermektedir. ULUSLARARASI YAYIN OLMAK ÇIKIYOR Atıf dizinlerine kısa bir süre önce dahil edilen Türkiye orijinli dergi sayısının artması yakın zamanda Türkiye adresli yayın sayısının 20.000’in çok daha ötesine geçeceğinin bir göstergesi. Bu noktada, hem Türkiye adresli yayınların UBYTP’nin adında yer alan “uluslararası” olma vasfını ne derece yerine getirdiğini, hem de atıf dizinlerinde yayın sahibi olan akademisyenlere her geçen yıl daha fazla bütçe ayırmanın ne derece doğru olduğunu tartışmak gerekir. Türkiye adresli araştırmacıların en sık yayın yaptığı dergilerden birisi Turkish Journal of Veterinary & Animal Sciences adlı dergidir. Bu dergideki yazıları incelendiğimizde, yayınların sadece %6’sında Türkiye adresli yazar bulunmadığı görülmektedir. Benzer şekilde sosyal bilimlerdeki en uzun süre atıf dizininde yer alan dergi olan Türk Psikoloji Dergisi’nde sadece dört makale Türkiye adresli değildir (veriler 23 Haziran 2009 tarihinde yapılan tarama sonucunda elde edildi). Diğer Türkiye orijinli dergiler incelendiğinde de benzer rakamlara ulaşılabilir. Çünkü birçok derginin yayın dili Türkçedir. Bir Türkçe dergideki makaleler o ülke vatandaşları dışındaki kişiler tarafından takip izlenemiyorsa bir derginin “uluslararası” niteliğe sahip olmasının önündeki engeldir. ULUSLARARASI BİLİMSEL YAYINLARI TEŞVİK PROGRAMI Tüm bu anlatılanlar ışığında tartışılması gereken önemli konuların başında yayınlar için verilen teşvikler gelir. 1993 yılından bu yana Uluslararası Bilimsel Yayınları Teşvik Programı (UBYTP) adı altında atıf dizinleri kapsamında yayını olan araştırmacılara belli düzeylerde teşvik verildiği bilinmektedir. Programın temel amacı, ülkemizdeki araştırmacıların uluslararası düzeyde bilimsel yayın üretimini teşvik etmektir. 20082009 yılllarına ait teşvik miktarlarına bakıldığında, sosyal bilimlerde A1 kapsamındaki yayınların 2400 TL, fen bilimlerinde ise 1200 TL ile desteklendiği görülmektedir. A1 kapsamındaki yayınlar birinci grup dergi listesinde yer alan dergilerde yayımlanmış vaka takdimi, teknik not, tartışma ve araştırma sonuçlarının ön duyurusu, editöre mektup gibi yayınlar dışındaki tam makaleleri kapsamaktadır. Alınacak teşvik miktarlarının belirlenmesinde Journal Citation Reports’un (JCR) iki ayrı sürümünün (Sciences ve Social Sciences) konu sınıflaması kullanılmakta ve bu dergilerin kendi konu alanlarındaki etki faktörü sıralamalarına göre dergiler A, B ve C olarak gruplandırılmakta. Buna göre etki faktörü sıralamalarına göre, dergilerin ilk %25’lik dilimi A, ikinci %25 B ve en son %50 C şeklinde bir gruplandı [5]. ULAKBİM, UBYTP’nin büyük ölçüde amacına ulaştığını belirtirken, ülkemizdeki bilim insanlarının yayın faaliyetleri sonucunda Türkiye’nin uluslararası bilimsel yayınlar sıralamasında 15 yıl içinde 34. sıradan 19. sıraya yükseldiğinin altını çiziyor. Türkiye adresli bilimsel yayınların niteliğinin de arttırılmasına yönelik, TÜBİTAK Bilim Kurulu’nun 1 Mart 2008 tarih ve 162 sayılı toplantısında alınan karar gereği, UBYT Ödeme Esasları Madde 5.’e göre, sosyal ve beşeri bilimleri hariç, fen bilimlerinde C türü yayınlar için bir yılda ancak bir defa teşvik verileceğinin duyurusu yapıldı. Bu uygulama ile hedeflenen yazarların A ve B grubu dergilerdeki yayınlarının artırılmasıdır [6]. UBYTP istatistiklerine göre, programın başlangıç yılı olan 1993’ten 1997’ye kadarki dönemde desteklenen yayın sayısı 3000’i geçmiyor [7]. ULAKBİM web sayfasındaki istatistiklere MALİYETYARAR OLGUSU Atıf dizinleri kapsamındaki yayınlara ödenen teşvikler her geçen yıl artıyor (bkz. Şekil 1). 2007 yılında bu kapsamda araştırmacılara yaklaşık 7 milyon TL teşvik verildi [9]. Bu rakamın yeni kurulan bazı devlet üniversitelerinin (Siirt Üniversitesi, Muş Alparslan Üniversitesi, Mardin Artuklu Üniversitesi gibi) bir yıllık bütçesinden fazla (örneğin Muş Alparslan Üniversitesi’nin 2008 yılı bütçesi 6,3 milyon TL) [10] olduğunu belirtmek gerekir. UBYTP’nin dışında, farklı üniversitelerin kendi yapıları içinde atıf dizinlerindeki yayını olan akademisyenlere destek verdiği de unutulmamalı. Aynı akademisyenin aynı çalışması hem ULAKBİM hem üniversitesi tarafından maddi olarak desteklenmekte. Kaynakları kıt bir ülke olduğumuz konusunda fikir birliği ettiğimiz ve bütçe yetersizliklerinden yakındığımız bir ortamda UBYTP kapsamında her yıl bir üniversite bütçesi kadar para harcanmasının ne derece doğru olduğu tartışılmalı. Zaten yükümlülüklerinden biri araştırma yapmak ve yaptığı araştırmaları yayımlamak olan akademisyenlerin yayın faaliyetinin sonunda teşvik ediliyor olması ayrıca tartışılması gereken bir konu. Yine sorgulanması gereken bir diğer konu, altyapı yatırımları gerçekleştirilmeden doğrudan ortaya çıkan ürüne odaklı nicel bir değerlendirmenin ne derece sağlıklı olduğudur. Değişen uluslararası bilimsel yayın üretim koşullarını göz önünde bulundurarak konuya yeni yaklaşımlar gerekir. Teşviklerden yararlanan kişilerin dağılımlarına bakıldığında da az sayıdaki araştırmacının çok sayıda teşvik aldığı görülmekte. Örneğin, 2007 yılında onun üzerinde teşvik alan araştırmacı sayısı 98’dir [8]. Aralarında birçok değerli bilim insanımızın yer aldığı toplulukların her yıl belli düzeyde yayın teşviği alıyor. Muhtemeldir ki, alanlarının verimli araştırmacılarıdır ve bu teşvikler verilmemiş dahi olsa bu üretim performansını göstereceklerdir. Mevcut uygulamalar “ne yazıldığından çok nerede yazıldığına ve kaç kere yazıldığına” bakmaya devam ettiği takdirde atıf dizinleri kapsamındaki dergilerde Türkiye adresli yayınların önlenemez yükselişi sürecektir. Şüphesiz yapılan DEVAMI YAN SAYFADA Şekil 1. Yıllara göre UBYT kapsamında verilen teşvik tutarı (milyon TL) Kaynak: TÜBİTAK 2008 Faaliyet Raporu nemde yayın sayısı 640’tır. Atıf dizinlerindeki Türkiye adresli yayınlara ilişkin olarak yukarıda verilen sayılara ulaşılmasının hiç şüphesiz birden çok nedeni vardır. Bu nedenler arasında üniversitelerdeki akademik yükseltme ölçütleri, doğrudan ya da dolaylı olarak gerçekleştirilen yayın teşvikleri, artan öğretim elemanı sayısı ve atıf dizinleri kapsamına alınan Türkiye orijinli dergi sayısının artması yer almaktadır. Bu noktada yeni dergilerin dizinlere dahil edilmesi sürecinde atıf dizinlerinin eskisi kadar “seçici” davranmadığının ve ticari bir yapı olduğu görülen söz konusu dizinlerin üreticisi konumunda bulunan Thomson Reuters’in izlemiş olduğu genişleme politikasının önemli olduğunun bilinmesi gerekmektedir. Son genişlemede 1544 yeni yerel dergi atıf dizinleri kapsamına alınmıştır [2]. Kimi üniversitelerdeki akademik yükseltme ölçütlerinde atıf dizinlerinde yayın sahibi olmanın olmazsa olmaz koşul olarak ortaya konması da akademik çevrelerce yapılan yayın sayısını ciddi biçimde arttırmaktadır. Hollanda’daki Bilim ve Teknoloji Araştırmaları Merkezi tarafından yayımlanan bir rapora göre, Avrupa ülkeleri arasında üniversite kaynaklı yayın üretiminin en yüksek olduğu ülke Türkiye’dir. Söz konusu rapor Türkiye’de bilimsel yayınların %91’inin üniversiteler tarafından üretildiğini ortaya koymaktadır. Aynı raporda üniversite kaynaklı yayın üretim oranı Fransa için %52, Hırvatistan için %61, Macaristan için %63, Almanya için ise %73’tür [3]. Karşılaştırmalı olarak bakıldığında Türkiye’deki üniversite kaynaklı yayın üretiminin bu denli yüksek olması farklı yönleriyle sorgulanmalıdır. Bu durum üniversitelerin dışında yeterli düzeyde araştırma faaliyetinde bulunulmamasından kaynaklanabileceği gibi, üniversitelerin diğer ülkelerle karşılaş CBT 1191/14 15 Ocak 2010 Tablo 1. Fen ve sosyal bilimler başvurularının dergi gruplarına göre dağılımı (2007)