Katalog

Dilleri yok olmaktan kuıtc Dilbilimciler yıllardır binlerce dilin yok olmanm eşiğinde olduğunun bilincinde. Ancak son günlerde bunları yaşatmak için somut adımlar atılıyor. yıl once Michael Krauss, yok olmakta olan dıller konusuna dıkkat çekerek yeryuzunde konuşulan 6 000 cıvannda düın yu? yıl ıçmde tumuyle unutulabılece ğını büdırd: Alaska Unıveısıtesı Dübüım Bo lumu nden Kraubs Alaska Yerh Dülerı Merke zını kurarak eyalette yaşayan yerlılerın ko nuştugu ?0 kadaı düı kurtarma çabaları ıçın de Bunların ıçmden yalruzca 2 tanesı okulkr da okutuluyor Dığerlerı bırkaç yaşlının bel legınde yaşarken gerıye kalanlar hızla ortadan kalkıyor Krauss Lınguıstıc Socıety of Amerıca ısımh dergıde yayımlanan bır yazı sında Ala&kadakı durumun dunyanın dığer bolgelerındekı dıl olumunun kuçuk bır orne ğı oldugu karusmda Krauss a gore bılım adamldn ve sıyası lıderler yerel dülerdekı bu erozyonu durduracak genış kdpsamlı bır stratejı gelıştırmedıklen surece dıllerın 10 da 9 u yok olmaktan kurtulamaya cak Kraust, un bu ongo rusu büımsel bır tdh mın Ancak dığer saygın dilbilimciler de aynı goruşte Massachusetts Instıtute of Tech nology den K e n n e t h L.Halede aynı dergıde kaleme aldığı bır başka yazıda uzennde çalıştığı 8 dılın artık varolmadığını belırtı Dil çeşitliliği ile biyo çeşitlilik arasındakı ilişki Blttm adamlan blyotojik çeşitlilik ve dil çeşltllllğl arasında yakm blr illşklt olduğunu ve bu Ikhlnin genelllkle aynı bölgelcrde görüldüğünü lleri süriiyor. Ancak bltki ve hayvan türlerl açısından zengln bölgeler \ (turuncukırmızı Işaretli bölgeler) llct yok olmakta olan dillerln görülduğtâ bölgeler (nokta ve çarpılar) | karşılaştntldığı zaman ortaya • karmaşık blr tablo çıkıyor. Bğer bu İ Iklsl arasında blr llişki varsa blle buf lllşki oldukça karmaşık. \ 10 'Ethnologue ısımlı dergıye gore dunyada 7 202 dıl konuşulmaktadır. Bunların 440 tanesı buyuk bır olasılıkla bır veya ıkı nesıl sonra yok olacaktır Dığer dilbilimciler ıse dunya uzerındekı dıl sayısının 5 000 ile 7 000 arasında olduğunu tahmın etmektedır * Bu dıllenn çok kuçuk bır oranı genel gramer kuralları, dıl evrımı gıbı temeller esas alınarak ıncelenmış ve belgelenebılmıstır *Dılbılımcıler ancak son yıllarda genış kapsamlı eylem planları hazırlayarak, yok olmakta olan dıllen kurtarmak ıçın somut adımlar atmaya basladı Gelecek yıl başlaması planlanan yenı 30 mılyon dolarlık saha çalışması, bu alanda yapılan en buyuk çalışma nttelığıni taşıyor 809/8 Yok olmanm sınmndaki diller •**&„ yor 1990 yüında Avustralyada gerçekleştın len bır çahşmada 90 Abonjın dıhnden 70 ırun artık hıçbır yaş grubu tarafınddn kul lanılmddıgı saptandı Benzer şeküde Amerıkan Yorlılerının kulldndıgı 17b dılden 20sının aynı akıbele ugradıgı goruluyoı Dıllerın buyuk bır potada bırleşerek herkesın ortak bır dıl konusması o kadar da kotu bır şey olrnayabılır Bu yolld etnık gerı lımler azalırken kuresel tıcaret kolaylaşabılır Dübüımcüer bu avantajlan reddetmıyor Ay rıca dzınhkların çogunlugun konuşrugu dılı kullanmdsını haklı buluyor çunku bu yolla dzınhkta kalan topluluklar ekonomık ve sos yal durumlanrıı guçlendrrebüır Ne var kı eskı dıllerın olmesı berabe rınde başka olumlen de getınyor Bılım adamlanna gore eskı dıllerın yok olması sakmcalı Oncelıkle bu olumler bılımsel açıdan buyuk kayıp Dılbılımın en temel sorulann dan bırı ınsanın konuşma yetenegırun binırla rı ıle ılgılı Kaldı kı bu konu daha tam anlamıyla anlaşılmış deöjil Pek çok bılım adamı gıamer ve kelıme bılgısı ko nusunda hangı yapısal ele manların ev rensel oldu gunu bılmı yor Dıger taıaftan bılım adamldrı bu bu ıyle ılgısı olmadığını du şunduklerı dıl ler arasındakı benzerlıklerden yo la çıkarak eskı goç yollarını çızmeye çalışıyor Butun bu çalışmalarda ele alırıan dü sayısı ne kadaı çok ıse dogru yanıta ulaş ma şansı da o kadar yuksektır Berkeley Kalıformya Unıversıtesı nden Asya dülerı uzmanı James A.Matisoff ku nuşulan dılın bır topluluğun kulturel altyapı sındakı en onemlı unsur olduğunu soyluyor Lısan oldugu zaman o kulture ılışkm pek çok bılgı de beraberınde oluyoı Son 10 yıldır dılbılım alanında surup gıden bu çabalar ne yazık kı beklenılen so nucu vermedı Ann Arboı Mıchıgan Unıver sıtesınden dübılımcı Sarah G.Thompson bu başansızbğı orgutsel yetersızlığe bağlı yor Boyle valum bır durum kdrşısında bılım dddiîüannın bıraraya gelerek acıl bır eylem plara hdzırldiridları gerekır Oysa meslektaşlaıımın arasında boyle orgutsel bır yapılaşma soz konusu degü Ancak son yıllarda yok olmakta olan dülerle uğraşmak moda hahne geldı Yale Unıversıtesı nden Douglas H.Whalen 6 yıl once tehlıkede olan dülerı yaşatmak ıçın bır fon oluşrurma fıkrını ortaya atmış "Tehlikede Olan Diller Fonu" ola rak ısımlendırüen bu fonda 2001 yüma kadar olan 5 yü ıçınde araştırmalarda kullanümak uzere ancak 80 000 dolar toplayabümış Ne var kı bazı olumlu adımlar da atü mdmış degü Bır Alman gonullu yardım kuru luşu olan Volksvvagen Vakfı bugune dek bu amdçla kullanüması ıçın 2 müyon dolar toplarruş Vakıf Hollandada Max Planck Enstıtu su nun Psıko lmguıstık Bolumu nde bır multımedya arşıvı kurmus Bu drşıvde yok olmak td olan dülerle ılgılı sozlukler plaklar ve dı ğer verüer bulunuyor Arşıvı oluşturmak ıçın çok sayıda dılbüımcı Awetı (Brezüyada 100 kışı tarafından konuşuluyor) Ega (Fddışı Sahüınde 300 kışı konuşuyor) Waıma (Doğu Tımorda bırkaç yuz kışı kullaruyor) ve bırkaç duzıne daha düı aıaşürmak uzere saha çalışması başlatmış i 25 dil kurtarıldı Ford Vakfı da bu konuda çaba harcıyor Bu Vakfın çahşmaları Berkeley den Leanne Hinton başkanlıgında Kdlıfornıya da artık kullanümayan 50 yerlı düı uzennde yoğunla şıyor Bu düı akıcı bır bıçımde konuşan yaşlı lara 3 000 dolar verüerek gençlere oğret merüık yapmalan ıstendı Bu çalışmaya Us ta çırak ışbırlığı adı verüdı Bu çerçevede 6 ay boyunca 360 saat suren ortak çalışmalar duzenlendı Bugune dek 75 ekıp çalışmdlan nı bdşanyld tamamlandı ve 25 düın genış bır kıtle tarafından yenıden kullarulması sağlan mış oldu Hinton bu konudakı deneyımlerıru şoy le düe getırıyor Bu çalışmaları olmekte olan dülerın yenıden yaşam bulması olarak de ğerlendırmek ıçın çok erken Orneğın Kalıformya deneyımınde eskı dülerı büen yaşlı larm olum oranı bu dülerı oğrenmek ısteyen gençlerın sayısından daha yuksektı Dolayı sıyla tek basarımız bu dülerm yaşam suresını uzatmak oldu Ayrıca bu çalışmalar bu dülerı kaydedebümelerı ıçın büım adamlarına za man kazandırdı Ne var kı ustaçırak yontemı ABD dı Hoşgörünün sonu mu? 1996 yüındd dübılımcı Luisa Maffi Terrahngua ısımlı grubu kurarak, bıyolojık çeşıtlılık ıle dıl çeşıtlılığı araftjıdakı ılışkıyı or taya çıkartmaya çalışıyar Bu üı^dd Maffi ye gore her ulkemn kendı smırlan içuıde ddha belırgın bır bıçımde goruluştf Başka bır uluslararası grup da Evrensel Dıl Haklan Deklarasyonu nu kaleme alarak 1996 da UNESCO ya sundu şında uygulama dlanı bulamadı Boylece H ton ın çabalan denızde bır ddnüa oldrak k dı Merkezı Dallas td bulunan bır başka kuı luşun çücdrttığı Ethnologue ısımlı derg gore dunyadd 440 dü bu avuç yaşlıdan b ka kıınse tarafından kullanümıyor Işın acı rafı bu dülerm grdnıeıı ?07ruk kapasık telaffuzu ve gunluk kulldnımına üışkın bır I yıt bulunmuyor Bu gereksınımı kaışüamak uzere ku lan Ingüız Lısbet Rausıng Yardım Kurumu müyon dolarlık bır butçeye sahıp Vdkfın ı> cusu Barry Supple bu pdianın ozellıkle mekte olan dülerın kaydedılmesme ve s t çalışmalarma aynlacağını duyuıdu 10 surmesı planlandn bu projenın sonunda düın kayıüara geçırümesı pldrüanıyor