Katalog

Kuralsızlıklar ve kural kirliliği Tunç Çelik M.Tınaz Titiz eye dayanırsd dayansın kurallarm temel varhk nedenı bırşeylerın bırlıkte yaşama zorunluı'Judur1' • Şırketlerm toplumlarla bırlıkte ydşayabılmesı ıçın tıcaret kanunları • eşlerm bırlıkte yaşdyabılmeleıı ıçın medeıu kaııun laı • msanların hayvanlarla bırlıkte yaşdydbılmeleı ı ıçın hdyvanldi ı koı unid ydfaaldn VP ılh sadece bırkaç ornektır Ama bu yasaların hıçbırı tek başına amacını gerçek leştııemez Belıısızlık durumlarında IŞP yaramayışları yasaların en zayıf yanıdır Yasal kuidlldi kesıntılı mantık (dıscrete logır) uyarınca ışlerler Bır kuralın yasa ıle duzenlenebılmuM ıçın • kuralın konusunun sırıırldn belli olmalı • o sınırlar ıçındekı çeşıtlı durumlaı belli olnidlı • o duıurnldi kaifaisındd ne(ler) yapılacdCjının sınırlan belirli olmalı • onların heıkes tdidfından aynı şekılde ayııt edılebümesme ımkân tanıyacak şeküde nirengi noktalan bulunmalıdır Iştp bu mrenqılpr sureklılığın kesıntıye uğradıgı nokta laıdıı Bu tuı kuidllaı bu yuzden kesıntılı mantık uyarınca ışleyebılırlpr Holbukı toplum yaşamı buldnık mantık (fıızzy logıc) uyarınra ışler Bu mantık sıstemınde saçdklı mantık da denıyoı sıyah ıle beyazın arasında sonsuz sayıda grı ton vardır kesıntı yaratabılerpk bır sıçrama yoktur Yasal kuuüldid qoıe yalnızcd dogru VP yanlışlaı varkerı bulanık mantı^a gorp bunlar arasında belkı dogı u bııaz dogıu gıbı buldiıık doğı u ve yanlışlaı da vatdır N Mevzuat Nehri'nde kuralsızlıktan boğulmak ya da 'kural kirliliği' Begenelım ya da begenmeyelım toplumu bırlıkte ya şatan kuıalların buyuk çogunluğu bulanık mantık esaslıdır Çunku olaylarm da çoğunluğu bu tur mantık uyannca oluş maktadır Modern denılen yaşamm temposu ıçınde bırbırım dmlemeye vaktı ve tdlidiıunulu bulunmayan ayrıca da zıhnı dognidldrld doldurulup gerçeklerın tPk ve mutlak olduğuna koşullandırılmış ınsanm bııakalım yedılı mdntığı ılalı kesıntılı mantıtjı bıle uygulayabüme sabrını gosteı mesıne şaşmak gerekıı Grainucas formulu burada da geçerlidir ! Yönetim biliminde kullanılan "kontrol sahası prensibi", kurallaz için de geçerlidir. Her konulacak kural ile daha evvel konulmuş kurallar arasındaki olası ilişkilerin sayısı, Grainucas'ın ünlü formülüne gore hesaplanabilir. Ornegin, birbiriyle iliskide olacak kurallann toplam sayısı 100 civannda olsa, bu kurallar arasındaki olası ilişkilerin sayısı 6.1031 mertebesinde olacaktır. Sonuç olarak bugun Turkıye kural kirlenmesi surecının çıkmazına suruklenmıştır Kamu ozel ya da gonullu hangı kuıuluşa gıdersemz gıdınız kesıntılı mantığın sonsuz spıralı ıçıne bırdenbıre gır ersınız Aşagıda bırkaç ornek sıralanmışsa da bunları kolay ca artırmak mumkundur Bırkaç ornek • Bır gonullu kuruluşun toplantısma kdtüanlara kapı gı rışınde toplantıya katıldıgımı ımzamla teyıt ederım dnla mında bır form ınızalatılır Bu dcayıphgın bır adrm sonrası ımzanın dogrulugunun noterden onaylatılması noterın de bır başka organca doğrulanması olsa gerekır • Devlet veya unıversıtp hastanelcrının bahçeleımde hastalaıın bekletılmesı ydralı olarak acü servıse getınlen hastanın sıgorta kâğıdmın sorgulanması ve benzerı olaylar yenı yasa tuzuk ya da yonetmelıklerle çozulpmpz • TYafıktekı olumlu kazaların neredeyse tamamını onle yebüecek 35 adet bulanık mantık kuralına uymaya soz VP renler arasında oluşturularak ağ tıpı bır yapı bır bulanık mantık urunu olacaktır Yasalarla bır tuılu onlenemeyen anCdk ıstdtıstıklerle oynanarak kazadan sonra hastanede olen ler harıç tutularak azaltümış gıbı gorunen olumlu kd/dldi dn cak bu turlu onlenebılır • Yenı yasalar çıkararak ya da gece yaııldiı ıribanldn evden alıp goturmek yoluyld onlenmeyp çalışılan ruşvet ruşvet vermeme rıskını ustlenebılecek geıçek yııibuncı ler ın oluştuıacagı agın yıne bulanık mantık uyannra vere cegı soz ler yoluyla onlenebılu Bir tuzak: Kesintili mantık kuralları spirali! Bulıkte yaşamm soz konusu oldugu yerlerde kural koyanldr dçısından en kolay kurallar kpsıntılı mantık esaslı olan lardıt Kesıntılı mantığın gorunuştekı kolay çozum uretme ozellıgı kuıal koyuculdrın fazla duşunmeden kural uretmeleııne yol açar Her neredp bır sorun gorunuyorsa o goıuntu yu yok edccek keskm bıı kuıal konuldidk ış bıtırılmış olur Bırbırını dnldmanın yprını almış olan ben meıkezlılık her turlu behrsızlıgı ben hesabına yontmak ısteyebılecegı ıçın bu tur kesın tanımlamalar hemen herkesçp de benımse nır Fakat trajedı de boylece başlar Kesın tanımlamalarda kı smırlar nıçın oradan geçmektedır 7 Faıklılıklaı vaı olduguıid gore onldiı dıkkate almayan keskınlıklerın yol açacagı hak.si7İıklar nasıl gıderılecektıı ? Ve bunlar gıbı onlarca ıtıraz kı çoCju da yeı ındedıı uremeye başlar Bu ıtırazlar toplumsal basküar oluşfurmaya başlayınca kebintıiı nidiıtık yandaşı yonetıcıleı çareyı yıne kesıntılı man tık sıstemının kesın sınırlı kuıallarmda bulur ve ek kurdllar koyaılaı Konulan ek kurdllar yakınmalann bır bolumunu gı derır Bır bolum haksızhk ıse aynen kaldıcjı gıbı evvelce bu lunnidydn yenı haksızlıklaı da ortayd çıkar Sayılar kadar, onlarla ilgili mantık işlemlerinde de tarihte ilgınç gelişmeler olmuştur. Geleneksel kesintili mantık sistemine göre ki daima iki durumdan birisı geçerli olmak zorundadır daha karmaşık yedili bir mantık sistemini eski Hindistanda Jaın'ler kullanmıştır. Şoyle; (1) Olabilir (2) Olmayabilir (3) Olabilir, fakat degildir (4) Belırsiz olabilir (5) Olabilir fakat belirsizdir (6) Olmayabilir fakat belirsizdir (7) Olabilir ve olmayabilir ve aynı zamanda belirsizdir. Bulanık rridntık sıstpmının sonsuz sureklılıgıne gore yı Herşeye karşın kontrof dısında kalan afan Sözün kısası Burada ıyıre anlaşılması geıeken bırkaç nokta şunldrdır 1. Sorunlar onları ortadan kaldu maya yonelık kurallar koyuldukça daha çogunu uıetırler Turkıye boylp bır bataga saplanmış ve hızla daha da derınlere gıtmektedır 2. 'Eğrılıklerm dltındd yasal eksıklıkler de<Şıl her şe yın kesıntılı mantığın keskın hukumleııyle halledılebılecegı yanlış ınancı yataidktddır 3. Sorunlu bır durum karşısında dogrudan suıunu oı tadan kaldırmaya yonelık kural(ldr) koyarak hemencık soru nu çozmek kendını besleyecek bır kural uretecı nı hareke te geçırır Denızde susuz kalan kışmın tuzlu bu ıçmeye başlaıridi>ırid benzer olumcul sureç boyle başlar Hemen herkesı çıleden çıkaran dnlamsız sureçlerın çocju bır durumu dma yalnızra o durumu kuı taı maya yo nelık cınce kurallardan oluşmuştuı ve o kuidlların tek tek hpr bırını koydugu ıçın kendı ıle ovunpn ama °urenn butunun den yakınan ınsanlar vardır 4. Ister etık ıster gelenpk ısterse dını kural kıhgında olsun bulanık mantık kurallaıı olağanustu etkılıdır 5. Kesmlıgm çıkmazına saplanmış ve ote yandan da kesın kuralların ışlemeyecegı sınırlaıı keşfedıp o bolgelerı ıstibmar etmekte uzmanlaşmış bır toplumun bulanık mantığın sureklılıgını ve o sureklılığın bır formu olan etığı tekrar keş fedıp yaşamma sokması zordur ama başka bır yol da yok gı bıdır Bır mucıze olup da gundelık yaşamın sıradanlıgına kendını kaptırmış çoğunluğun bunu keşfetmesmı beklemek yerıne her kesımdekı az sayıda ınsanın o kesımle ügılı en onemlı konuda bırkaç bulanık mantık kuralı uzerınde uzlaşıp topluma rol modelı olmdsını ummak dalıa doğrudur Kesintili mantıklı kuralların zincirleme yan etkileri Gensl kuralları Birlikte yaşama kurallarının dağılımı Bu surecın krıtık plpmanı kımın se sının çok çıkügıdır Hangı bdskı grubu hak Pttıfynı daha yuksek peıdeden düe getııebılıioe kural koyucu o kesım ıçın pk kural urptır Her ek kural sesı az çıkan yı uptan dlınıp sesı bıraz daha çok çıkana verılen bır dılım pasta gıbıdıı Toplumunıu/ bu sureu keşfetmıştır ve Etlk kurallar ne de kebintılı üayıldbılecek bu yedılı mantık sıstemımrı dahı gerçek yaşam durumlannı ne denlı daha ıyı temsıl edebıldı ğıne dıkkat edılmelıdıı Herhangı bır alandakı bırlıkte yaşam ıçın kesıntılı ve bulanık mantık esaslı kuıallar bırlıkte tanımldnmış ve de boy lece kabul gorup uygulanır olmalıdırlar Yukaı ıda kesıntılı ve buldnık mantık kurallarının bırlık te kullammlarına ve aynca da bunların toplam ıçmdekı ıdeal sembolık ağırlıklarına ışaret edılmektedır Her ne kadar her bır dılımm ıçınde hem kesıntılı ve hem de bulanık mdiıtık kuralları vaısa da yasdl kurdlların agırlıklı olarak kesıntılı dığer hepsmm ıse ağırlıklı olarak bu laruk mantık esaslı olduijuna dıkkat edılmelıdır (1) Kcudısı ıçın ek kuıallaı uretılmesını talep etmekte bunun ıçın de baskı gı ubu olaidk sebirıı duyurma Zorunluluklardan doğan kurallar ya çdlışmaktadır In ınl ıiıu ı ıtı (,ugu kendıleıını lahatsız eden ıklım keskınle^tıkçe daha çok kesıntılı mantık kuralı ar?u pder ha le gelmıştır Her egrılık ıçın bır yasa çıkarılması kı oyle bır du rum gerçek bır felakct oluıdu mumkun olabılbe ulke rıufu üunun ° o90 ının bu kuralları yorumlayan uygulayan denetle ypn yargılayan ve benzerı ışlerle uğraşması gerekndı (2) Buna üave olarak her ek kural daha PVVPI konul muş olan kurallaıla çelışmemek zoıundddıı Aına belırlı bır kaımaşıklık duzeyınden sonrd bu pek de mumkun değüdır Bu şekılde gıderek buyuyen kuıallar yığını bır sure boıud ıçınden çıkrrmaz hale qehr Işte bu kural kırlenmesı 1 denılen olgudur Bu noktada az çoktuı (less ıs more) ' deyı şı yenıden hatırlanmalıdıı 806/12