Katalog

K A Y N A K SULARIMIZ V | KULLANIMI Doğallıkları, mikrobiyolojik ve kimyasal yönden temiz olmaları ve insan beslenmesinde olumlu etkileri nedeniyle, mineralli sular ülkemizin önemli yeraltı zenginlikleri arasında yeralmaktadır. M Zekı Karagulle* oğal mineralli ve şifalı sular bınyıllardan bu yana oncelerı çıktıkları yorelerde, sıcak olanları banyo kurlerı soğuk olanları ıse ıçme kurlerı tarzında bırçok hastalığın tedavısınde geleneksel olarak kullanılagelmışlerdır Bu suların şışelenerek halkın tuketımıne sunulması gundeme geldığınde, doğal özellıklerı, şifalı etkılerının şışelenme sonrası korunup korunmadığı tartışması yaşanmıştır Bu tartışma, şışelenmış mineralli sular arasında tedavı edıcı etkileri bılımsel olarak kanıtlananların "şifalı su" kavramı altında toplanmaları ıle sonuçlanmıştır (1) Bunların dışında ka••/ lanlar ıse özellıkle ınsan beslenmesinde olumlu fızyolojık etkileri olan "mineralli sular" olarak tanımlanmışlardır Gunumuzde, örneğın Almanya'da şifalı suların şişelenıp, satılmasının ılaçlarla ılgılı, do ğal mineralli suların ıse gıda maddelerı ıle ılgılı yasal duzenlemelere bağlı olması bu nedenledır (2) Ulkemızde ıse böylesı bır ayrım söz konusu değıldır Hem şifalı hem de mineralli sular şışelenmış olarak "kaynak suyu" gıbı adlar altında tedavı amacından çok, gunluk kullanım amaçlı olarak uretılıp, tuketılmektedır Ülkemizde doğal mineralli sular » araştırmaya yoneltıcı bır maksımum konsantrasyon değerı öngorulmuştur Hıç bulunmaması gıbı bır koşul getırılmemıştır Ayrıca nıtrat ıçın 25 mg/l ve amonyum ıçın 0,5 mg/l glbı maksımum konsantrasyon değerlerı soz konusudur Ayrıca, bır dızı kırletıci parametre (deterjan lar, halojenler, pestısıtler vb) ıçınde maksımum konsantrasyonlar getırılmıştır nıtlanmış değıldır Ulkemızde şışelenmış kaynak ve mineralli suların uretımı ruhsatlandınlması ıçın, uretım koşulları, suların kimyasal ve bakterıyolojık nıtelıklerı gıbı konuları belırleyen yasa 1593 sayılı Umumi Hıfzısıhha Kanunu dur (6) 1930 tarıhı taşıyan bu yasa konumuzla ılgılı maddelerı ıle eskı ve eksıktır (11) Ayrıca Gıda Maddelerı Tuzuğu, Kaynak Suları Yonetmelığı ve Maden Suları (Mineralli Ülkemizdeki yasal durum Buraya kadar dıle getırdığımlz ön koşul ve krıterlere uyan doğal mineralli sular şışelenerek, tuketıme sunulabilırler Ancak, şışelen Doğal mineralli suların şişelenmesi san aktıvıtelerının kırletıci etkılerınden çok lyı korunmalıdırlar (5) Bırçok ulkede do ğal mineralli su kaynaklarının korunması ıçın yasal duzenlemelerın getırılmış olması bu amaçladır Gerek beslenme fızyolojısı açısından taşıdıkları mineral ve maddeler gerekse mıkrobıyolojik ve kimyasal yonlerden uy gunlukları bakımından doğal mineTablo 1: Mineralli sular içln mikrobiyolojik ön ralli suların kaynaklarında her yıl koşullar toplam analızlerının tekrarlanması gerekır Ancak, mıkrobıyolo|ik yönOrnek Sınır Krıtik den kaynak temızlığının kontrolu yıl değer değer mıktarı da en az 4 kez yapılmalıdır (1) AyrıEscherichıa coli 0 250 ml ca, şışelenme sonrası ılk 12 saat Kalıform bakteıiler 0 250 ml ıçersınde şışelenmış mineralli sularFekal streptokoklar 0 250 ml dan ornekleme yoluyla mıkrobıyoloPseudomonas aerugınosa 0 250 ml )ik kontrollerın de yapılması bır dığer Sülfit redükto eden sporlu gereklılıktir anaeroblar 0 50 ml "maden suyu", "maden sodası", Doğal mineralli sular ve özellikleri Gunumuzde doğal mineralli sular; "yeraltında korunmuş bır su kaynağından doğal veya sondajla yeryuzune çık(arıl)an, kimyasal ve mikrobiyolojik olarak kaynağında temlz, beslenme fızyolojısı açısından yararlı etkileri olan bazı madde ve elementlerı ıçeren, sıcaklıkları, bıleşımlerl ve dığer onemlı özellıklerı uzun yıllar sabıt kalan (10 yıl ıçersınde ± % 20 değışebılen), sağlığa zararlı maddeler taşımayan ve bazı maddelerı de belırlenmış değerler uzerınde ıçermeyen doğal yeraltı suları" olarak tanımlanmaktadırlar (3) Doğal mineralli suların beslenme fızyolojısı açısından yararlı olarak nıtelenmele n, * Lıtrelerınde 1000 mg'ın uzerınde mineral, 250 mg'ın uzerınde CO2, 150 mg'ın uzerınde Ca2+, 50 mg'ın uzerınde Mg2+ ve 1 mg'ın uzerınde F ıçermelerı ıle bağlantılıdır (2) Başka bır deyışle dogal mineralli sularda, beslenme fızyolojısınde olumlu etkileri olan bazı maddeler eşık değerler uzerınde bulunmalıdır Yıne, bu suların doğal olarak temız nı telemesını kazanmaları Içın bır dızı mikrobiyolojik ve kimyasal on koşul ve krıterlere uygun olmaları gereklıdır Tablo 1'de mıkrobıyolo|ik on koşul ve krıterler verılmıştır (4) Gorulduğu uzere, bu suların mıkrobıyo lojık yonden temız olmaları ıçın belırlı patojen bakterılerı kesınlıkle ıçermemelerı gerekmektedır Ayrıca, toplam kolonı sayısı ıçın kaynak çıkışında ve şışelenme sonrası farklı krıterler soz konusudur Kaynak çıkışında, toplam kolonl sayısı ıçın krıtık değerler on gorulurken şışelenme ışlemınde, özellıkle şışelenme sonrası ılk 12 saat ıçın sınır değerler geçerlıdır Ilk 12 saat ıçerısınde bu değerlerın aşılma ması gereklr, çunku sonrasında özellıkle CO2 verılerek şışelenen sularda bu değerler değışebılecektır Bebek beslenme sınde kullanıma uygun mineralli sular ıçın ıse bu sınır değerlerın butun kullanım aşamalarında aşılmaması gerekır Tablo 2'de ıse, mineralli suların kaynaklarında kimyasal yönden temız olma krıterlerı, kırletıci kimyasal maddeler ve bunların maksımum konsantrasyon değerlerı olarak gosterılmıştır (2) Bu tablo da gorulduğu gıbı, son gunlerde tartışmalara konu olan nıtrık toplam 14 parametre ıçersınde yalnızca bır tanesıdır ve nıtrıt ıçın 0,05 mg/l gıbı kırlılığın kaynağını me surecınde uyulması gereken bır dızı kural ve ılke söz konusudur (2) Şöyle kı, * Bu sulara şlşelenme sırasında ancak karbondıoksıt "basılabılır", herhangı bır başka madde eklen(e)mez. * Dogal bakten ıçerıklerını değıştırmeye yonelık herhangı bır yontem uygulanamaz. * Içerdıklerı bazı doğal maddeler (orneğın, demır.kukurt gıbı) ancak fızıksel yontemlerle (fıltrasyon, dekantasyon, havalandırma gıbı) uzaklaştırılabılır. Yıne ancak, fıziksel yontemlerle ıçerdıklerı karbonık asit tumuyle ve kısmen alınabılır. * Bu işlemler sonucu bır doğal mineralli suyun bıleşımı başlıca karakterıstık maddeler bakımından değışıme uğramamalıdır. Doğal mineralli sularda nıtrıt, nıtrat ve amonyumun maksımum konsantrasyonlarının aşılması, o mineralli suyun kaynağında kırlı olduğunun, şışelenıp tuketıme sunulamayacağının gostergesıdır Bura da, yıne tartışmalara açıklık getırmesı umıdıyle, bır olgunun altını çızmek yararlı olacaktır Bır doğal mineralli suda nıtrat (NO3), nıtrıt (NO2) ve amonyum (N4+) varlığı bırbırlerınden bağımsız olarak ele alınmamalıdır Çunku bu maddeler suların ıçersınde bulunduklarında hem aerob hem de anaerob ortamlarda sureklı olarak bırbırlerıne donuşum halındedırler Bu nedenle, bır suda nıtrıt varlığı, genellıkle nıtrat ve amonyum varlığının da gosterge sıdır, dıyebılırız Burada önemli olan bu maddelerın su ıçındekı konsantrasyonlarıdır Mineralli bır suda, maksımum değerlerın uzerınde nıtrat, nıtnt ve amonyum bulunmasının başlıca nedenlerı şunlar olabı lır (4,5), * Atmosfer, yağışlar (NOx, NH3) * Gübreleme (NO3, NH4+) * Organık maddelerın, örneğin, bltkı artıklarının parçalanması (NH 2 2 +) * Atık ve kanalızasyon suları, çöpler. Dolayısıyla, doğal mineralli sularda nıtrat varlığı jeolojık kaynaklı değıl, antropo)enik (ınsan aktıvıtelerı) kaynaklıdır Ve pozltif değıl, negatıf bır göstergedır Bu yuz den, doğal mineralli su kaynaklarının ın Doğal mineralli sularda nitrit, nitrat ve amonyum varlığı 20 1 ml 5 1 ml Mineralli sularda belırlı konsantŞlşelenme sonrası 12 saat ıçersindo, rasyonlarda nıtrat ve nıtrıt varlığı, (Bebek beslenmesinde surekll) koloni sayısı kirlenme gostergesı ola) greme sıcaklığı 20C 100 1 ml ması otesınde, bu b) Ureme sıcaklığı 37C 20 1 ml suları ıçen ınsanların sağlığı uzerınde olası toksik etkıSular) Yönetmelığı gıbı duzenlemeler de \ lerı nedenıyle de kabul bu alandakl dığer yasal mevzuatı oluştur| edılebılır değıldır (5) maktadır (7,8) Bu mevzuatta mineralli su1 Mineralli sularda bu larda nıtrıt ve amonyak bulunmaması ko1 maddelerın aerobık ve şulu getırılmıştır Nıtrat ıçın ıse 25 mg/l /anaerobık koşullarda, gıbı gunumuzde bu tur sular ıçın kabul »azı katalızorlerın de etkıedılen uyarıcı maksımum değer getırılırslyle süreklı olarak bırbırlerıne döken, amonyum ıçın herhangı bır sınır denuştuklerıne değınmıştık ğer ongorulmemıştır Yalnızca bu maddeEn başta sularda donuşume uğraler açısından bıle, bu ıkı yönetmelık gunumamış formda bulunan nıtratın prımuz bılımsel gelışmelerıyle uyumlu değılmer bır toksıtıtesı soz konusudur, dır, eksık ve yetersızdırler ancak bunun ınsanda etkısı olAyrıca, TSE tarafından hem ıçme suları dukça duşuk duzeydedır Daha hem de maden suları ıçın (sız mineralli çok ıçılen mineralli sularda alınan sular anlayın) hazırlanmış standartlar son nıtratın vucutta nıtrıte donuşmesı yıllarda yayımlanmıştır (9,10) Ancak, sonucu da oluşan (nıtrıte bağlı) sebunlar da ulkemızın yasal duzenlemele' konder toksısıte ınsan sağlığını tehdıt rındekı benzer eksıklık ve "eskılıkler' ı taedıcı boyutlara ulaşabılmektedır Şoyle kı şımaktan kurtulamamıştır TSE "Maden nıtrıt kanda hemoglobine (Hb) bağlanaSuyu Içılebılır" standartlarında dıkkatı rak methemoglobın (MetHb) oluşturçeken kuçuk bır ozellık NH4+ ıçın 0,05 makta bunun sonucunda kanda oksıjenın mg/l sınır değerının varlığıdır Ancak, bu hemoglobine bağlanması ve dokulara tadeğer gunumuzde kabul edılen değerın şınması engellenmektedır Bu şekılde or 10 kat altındadır taya çıkan hastalık tablosu tıpta metheSonuç olarak; doğallıkları, mıkrobıyomoglobınemı adıyla anılmakta, özellıkle lojık ve kimyasal yonden temız olmaları 4 uncu nadıren de 8 ıncı aya kadar sut ve ınsan beslenmesinde olumlu etkileri çocuklarında ölumle sonuçlanabılen ağır nedenıyle, mineralli sular ulkemızın olgular gorulebılmektedır Vucut ağırlığıönemli yeraltı zengınlıklerı arasında yeralnın kılogramı başına 1020 mg nıtrıt, maktadır Bu özellıklerının kaynaklarında, bebeklerde böylesı bır akut hastalık tabşışelenmelerınde ve tuketılmelerı sırasınlosuna yol açabılmektedır Bu yuzden, da ozenle korunması gerekır nıtrıt ve nıtratın sut çocukları beslenme sınde kullanılan mineralli sularda daha Kaynaklar: duşuk maksımum konsantrasyonlarına 1) Fresenlus, N chemıe der Haılquollnn In ızın vermektedır ((NO3 ıçın 10 mg/l ve Schmıdt K L (Hrsg} Kompendıum der Balneologıe NO2 ıçın 0,02 mg/l). Nıtrıt ın bu toksik und Kkurortmedızın bteınkopft Verlag Darmstadt etkısı yetışkınlerde bebeklerdekıne ben 1989 s57 66 2) Kussmaul, H Dıe mıneral und T ıfnlvv isserve zer klınık semptomlara neden olmamak rordnung von 1984 und ıhre Konsequenzen In tadır Ancak, nıtrıtın vucutta nıtrosamınleSchmıdt K L (Hrsg) Kompendıum der Balneologıe re dönuşmesıyle ortaya çıkan tersıyer und Kurortmedızın Steınkoptf Verlag Uarmstadt 1989 s 79 94 toksısıte yetışkınler ıçın de geçerlıdır Nıt 3) KaraguHe, M Z Içme Kaynak ve Mineralli rosamınlerın kanser oluşturucu etkılerının Suların Ayrımı I Ulusal Su Sempozyumu 7 Mayıs varlığı değışık bılım çevrelerınce one su 1993 Islanbul Turkıye rulmektedır Dolayısıyla, nıtrıtın kanser 4) Kussmaul, H Rıchtlınıen dor FO ubnr nalur lıches Mıneralvvasser unter Berucksıchtıgunq von rıskını arttırması beklenebılır Ne var kı, pH Wtırt Nıtrat Nıtrıt und Amonnıum II Ulusal Su bu teorık olarak varsayılmaktadır ve ka Tabio 2: Mineralli sularda, kJmyasal tomizlik kriterieri Nitrat ve nitritin insan sağlığı üzerine toksik etkileri Kaynak çıkışında koloni sayısı a) Ureme sıcaklığı 20C b) Ureme sıcaklığı 37C (klrletlci parametreler ve uyancı maksimum konsantrasyon değerleri). Parametretar Uyarıcı maksimum konsantrasyon değerlori A. Tek belirlemeler 1. Nitrat 25 mg/l 2. Nitrit 0,05 mg/1 3 Amonyum 0,5 mg/l 4 Sıyanur (toplam) 5 ug/l 5 Polısıklık aromatık hldrokarbonlar (toplam) 5 pg/1 6 Uçucu organık haloıen bıleşıklerl 5 ug/l (Trıhaloıen methane harlç) (top) 5 /l 7 Trıhaloıen methane (toplam) 8 Fenoller (toplam Fenol indekal) hRİi durumlarda aranır 9 Pestısıtler B. Toplam belirlemeler 10 Organlk bağlı karbon (çdzünmüş, DOC) 11 Organık bağlı azot (KJeldahl azot) 12 Amyonık deterjanlar 13 Kloroformlu hldrokarbonlar (1,1,2,Trlchlortrıfluerethan ıle ekstre edılebılır) 14 Petroleter Ile ekstre edllebılır hldrokarbonlar 0,22 mg/l 0,5 mg/l 50 Mg/l 100 Mg/l 10 MP/1 Sempozyumu 4 Mayıs 199b Hamukka le Turkıye Kongreler Kıtotaı I U Bası mevı Istanbul 1997 s 72 79 6) Ouentln, K.E VVassernutzung und VVasserchutz ın Kurorten In Schmıdt K K (Hrsg) Kompendıum der Balneologle und Kurortmedızın Steln kopti Verlag uarmstadt 1989 s 33 42 6) Saglık Mevzuatı Hacettepe Yayın Bırlıgı Yarqırıoğlu Mathnsı Ankara 1984 7) Maden Suları (Mineralli Sular) Yönotmeliğl T C Resmı Gazete Sayl 19916 1 Eylul 1988 8) Kaynak Sulan Yönetmellfll Sağ lık ve bosyal Yardım Bakanlıgı Saglık Propaqandası ve Tıbbı Istatıstık Genel Mudurlugu Sayı ?B9 Başbakanlık Basımevı Ankara 1974 9) TSE Içme Suları T S 266/ Hazıran 1984 10) TSE Maden Suyu Içılebılır TS9130/Nısan1991 11) KaragUlle M 1 , N Özer Tha I aws arıd Legıslatıons Concernıng the Establısment and management of Spas and Health Resorts ın Turkey XI Cong ress ol VVorld Hydrothermal Or qanl/atıon 13 18 Mayıs 1992 Istanbul Turk Ekoloji ve Hldrokllmatolo|i Dergısı (1993) 32 24 •Prof. Dr., I.U. Ist. Tıp. Fak. Tıbbi Ekolojı ve HıdroKlımatolojı Anabılım Dalı 5462