Katalog

TEMEL TIP ARAŞTIRMALARI Basıt bir deneyle başlayan araştırmalar bugün içimizdeki NO'nun çok önemli hastalıkları tedavi edebileceği noktasına vardı. Selım Cellek İçimizdeki iki yüzlii molekül tığı kanıtlandı Bu bılınmeyen faktörun ne olduğunun bulunması yedı yıl aldı Tıp ve bıyolojının geçmışındekı ıpuçlarından (lut fen Nıtrık Oksıt Kronoloıısı'ne bakınız) yola çıkan ıkı grup, Ingıltere'de Dr Salvador Moncada ve ekıbı ve Amerıka'da Dr Louis Ignarro ve ekıbı, 1987'de EDRF'nın nıtrık oksıt (NO) olduğunu kanıtladılar 1987'den gunumuze kadar NO'ın vucudumuzdakı hemen hemen her hucre tara fından uretıldığı gösterıldı Damarlar, sınır hucrelerı, kandakı alyuvarlar, duz kas hucrelerı Daha da önemlisı sadece ınsan ve dığer memelı hayvan hucrelerı değıl kuş ve balık hucrelerının de NO'ı urettığı kanıtlandı Atlantık okyanusu sahıllerınde 500 mılyon yıldır yaşayagelen at nalı yengecı (horseshoe crabVnın kan hucrelerının de NO bırçok başka molekulle kolaylıkla reaksıyona gırmesı Işte bu ozellığı NO'ı tehlıkelı yapıyor NO, aşırı mıktarda ya da başka bır deyışle mesajcılığı ıçın gereklı olanından daha fazla uretıldığı zaman başka molekullerle reaksıyona gırerek hucrelerın olumune yol açıyor Bu yuzden NO'ı ıkıyuzlu bir molekul olarak duşunebılırsınız (lutfen Nıtrık Oksıt Ikıyuzlu Molekul şeklıne bakınız) NO, normal/fızyolojık şartlarda hucrelerden az mıktarda salınarak mesajcı rolunu ustlenıyor, bu NO'ın ıkı yuzu Anormal/patolojık şartlarda orneğın beyıne yeterınce kan/oksıjen gıtmedığınde veya ağır enfeksıyonlarda, NO aşırı mıktarlarda salınıyor ve vucudumuza zarar verlyor, bu NO'ın kötu yuzu No'ın bu garıplığı, gızemlılığı ve ıkı yuzluluğu bırçok araştırmacıyı kısa bır sure ıçınde cezbettı 1987'den ıtıbaren NO hakkında yayımlanan bılımsel araştırma makalelerı hızla arttı NO'ın cazıbesıne kapılan sadece temel araştırma bılımlerınde çalışan bılım adamları değıl, aynı zamanda klınısyenlerdı 1 992'de Boston Massachusetts Genel Hastanesı'nde doktorlar yenı doğmuş, akcığerlerınde yuksek kan ba sıncı olan ve şımdıye kadar bılınen tedavılere cevap vermeyen bır bebeğe nıtrık ok sıt (NO) gazı tenefus ettırdıler Aynı akşam yerel televızyon kanallarında bebeğın anne, babası ve doktor bu mucıze gazdan bahsedıyor, hızla lyıleşme belırtısı gosteren bebeğın fotoğrafları gazetelerın ılk sayfalarını kaplıyordu Tıp tarıhınde ılk defa yenı doğmuş bır bebeğın akcığerlerın dekı yuksek kan basıncı zehırlı olduğu bılınen bır gaz ıle tedavi edılıyor Nedır bu NO gazı? NO kuçuk bır molekuldur ve doğada gaz olarak bulunur Dığer gaz molekullerıne kıyasla kolaylıkla ve çabucak yıkıma uğrar veya dığer molekullerle kolaylıkla reaksıyona gırer NO, at mosfere fosıl yakıtlarının yanması ıle karışır ve asıt yağmurlarının oluşmasında rolu vardır Ve en önemlisı NO zehirll bır gazdırin Öyleyse doktorlar nereden cesaret ala rak yenı doğan bır bebeğe bu zehırlı gazı teneffus ettırdıler? Bu sorunun cevabını verebılmek ıçın ılk once NO'ın ınsan fızyolojısındekı rolunu anlamak gereklı NO gazının varlığı 17 yuzyıldan berı bılınıyordu ancak, NO'ın ınsan vucudunda da uretıldığı son 20 25 yıl da anlaşıldı NO'ın ınsan fızyolo|isındekı önemının kavranmasına yol açan olay 1980'de New York Brooklyn'dekı Downstate Tıp Merkezı'nde meydana geldı Far makolojı laboratuvarmda Dr Robert Furchgott ve teknısyenı tavşan ana atardamarının çeşıtlı kımyasal maddelere verdığı tepkılerı araştırıyordu Bu kımyasal maddelerden bırısı asetılkolındı Dr Furchgott asetılkolın ıle yaptıkları deneylerın sonuçlarından memnun değıldı, bu madde bazı damarın kasılmasına yol açarken bazı damarın da gevşemesını sağlıyordu Dr Furchgott bu çelışkının sebebını araştırmak amacıyla gevşeme ve kasılma cevabı veren damarları mıkroskop altında ınceledı Mıkroskopta gorduğu fark Dr Furchgott'u hayrete duşurdu Kasılma ce vabı veren damarların endotelyum tabakası (damarların akan kan ıle duz kası arasındakı endotel hucrelerınden oluşan en ıç tabakası) tahrıp olmuştu Gevşeme gosteren damarların endotelyum tabakası Ise sağlamdı Dr Furchgott'un buna ılk tepkısı teknıs yenını haşlamak oldu, damarları daha dıkkatlı kesseydı endotelyumu tahrıp etmezdı Daha sonra bu olay uzerınde daha dık katlı duşunen Dr Furchgott, endotelyum tabakasını bılerek tahrıp ettığı bır damar ıle endotelyum tabakasına dokunmadığı ıkı damarı yan yana ınceledı Bu ıkı damarın ortamına asetılkolın ekledığı zaman, endo telyumu tahrıp edılmış ve tek başına asetılkolıne kasılma cevabı veren damarın, endotelyumu sağlam damarın yanında ıken gevşeme cevabı verdığını hayretle gozledı Bu deneyden yola çıkarak, Dr Furchgott asetılkolının endotelyumu tabakasından gevşetıcı bır madde salınmasına sebep olduğunu öne surdu Ve bu bılınmeyen maddeye endotelden kaynaklanan gevşetıcı faktor (endothelıum derıved relaxıng factorEDRF)" adını verdı. Dr Furchgott'un bu buluşu dığer bılım adamları tarafından oncelıkle kuşkuyla karşılandı, fakat sonra dığer bırçok araştırma merkezınden bu deneyı destekleyen raporlar yayımlanmaya başlayınca FDRF genış anlamda kabul gormuş oldu Kısa bır sure ıçınde sadece. asetılkolın değıl vtıcudumuzdakı bırçok maddenın endotel hucrelerınden EDRF'nın salınımına yol aç talıklar veya hastalıklar sırasında NO'ın azlığından ortaya çıkan sorunlar oluşturmakta Bu gruba hıpertansıyon (yuksek kan basıncı), koroner arter hastalıklarıate rosıklerosıs (kalbı besleyen damarların tıkanması) ve ımpotans (ıktıdarsızlık) dahıl edılebılır Ikıncı grup ıse, NO'ın aşırı mıktarda uretıldığı durumlarda ortaya çıkan sorunlar/hastalıklar septık şok (ağır enfek sıyonlarda damarların aşırı gevşemesı sonucu duşen kan basıncı ıle kendını gosteren şok, halk arasında "kan zehirlenmesi" olarak bılınır), ıskemık beyın hasar (beyıne yeterınce kan/oksıjen gıtmemesı sonucu oluşan hasar) ve kronık ınflamatuar hastalıklar (astım, ulseratıf kolıt ve eklem romatızması gıbı) Bırıncı grup hastalıkların tedavısınde NO salgılayan ılaçların (NO donors) kullanımı, ıkıncı gruptakı hastalıkların tedavısınde ıse NO'ın uretımını engelleyen ılaçların kullanılması NOklınığının temelını oluşturuyor Son yıllarda bu konuda elde edılen gelışmelerı özetlemeye çalışacağım NİTRİK OKSİT: IÇİMÎZDEKİ İKİ YÛZLÛ MOLEKÜL İYt YÛZÛ KÖTÛ YÛZÜ Beyin oksljensız kalınca NO kötü yuzunu gösterıp beyın hucrrlerının ftumune sebep oluyor Bu cesaret nereden? NO, mesajcı molekul olarak beyınde belleğın oluşmasında 5nemlı rol oynuyor Koroncr damarlann gevşemesinı sağlayarak kanui kalpte akımını regüle fdıyor Kalp ok.iijen.nz kalınca NO çok miktarda uretilip kalp kası hucrelerının ötumunc sebep oluyor Kanın pıhtıl»şmasım engellıyur Lnfeksıyon sırasında akyuvarlar NO ureterek mıkroplart öldüruyorlar Ağır enfeksıyonlar sırasında NO aşırı mıktarda uretıldığı zaman kan basınıının telılıkelı sevıyelere duşmesıne yol açarak şoka sebep oluyor Mıde ve bağırsakların kasüıp gevşemesını regtile ederek yediklerimizin taşınmasında rol oynuyor Hağırsak enfeksıyonlarında ı,ok fazla uretıldığı zaman bağirsak hareketlerinin bozulmaıına yol açıyor Erkekde ereksıyonu saglıyor Hamıle kadınlarda rahmın gevşemesını sağlıyor Çok fazla uretıldığı n m n n erkekde pnapısme vol açıyur Buluş, kabul gorüyor urettığını gosterdıler Böylece NO molekulunun çok eskl bir bıyolojik faktor olduğu ve memelıler, kuşlar, balıklar ve at nalı yengecı tarafından evrımsel sureç ıçerısınde paylaşıldığı anlaşılmış oldu Araştırmalar NO'ın dığer ozellıklerını de gozler onune sermekte gecıkmedı NO vucudumuzdakı hucreler tarafından uretı len en garip mesajcı molekül Hucrelerımızden salınan mesajcı maddeler arasın dakı en kuçuğu Dığer mesajcı maddeler başka bır hucreye ulaşabılmek ıçın veya hucrenın ıçıne varabılmek ıçın taşıyıcı bırtakım mekanızmalara ıhtıyaç duyarken, NO gaz molekulu olmasının ve kuçuklu ğunun avantajını kullanarak hucreden hucreye çok daha kısa bır surede ve daha kolaylıkla ulaşabılıyor Dr Moncada'nın dedığı gıbı 'Yırmı yıl once hıç kımse boyle bır gaz molekulunun bıyolojik bır mesajcı olabıleceğını kabul edemezdı NO'ın başka bır ozellığı de serbest bir radlkal (en dış yorungesınde çıftı olmayan bır elektron taşıdığı ıçın) olmasından dolayı Kalp ve damar hastalıkları uzmanldrından tutun urologlara kadar bırçok daldan klınısyen bu gızemlı molekulun hastalıkların oluşmasındakı rolu ve hastalıkların tedavısındekı potansıyelı uzerın de çalışmaya başladı Son on yıl ıçınde NO'ın klınık5000n tekı önemının daha çok anlaşılması bırçok hastalıkta NO'e bağlı yenı teda4000vılerın uygulanması surecını başlattı NO ıle ılgılı ılaçların han gı hastalıkların tedavısınde nasıl kullamldığını daha kolay anlayabılmek ıçın bu hastalıkların kokenındekı NO ın rolunu kavramak yerınde olur Bu hastalıkları ıkı gruba ayırabılırız, bırıncı grubu NO'ın azlığından ortaya çıkan has NO salgılayan ılaçların (nıtroglıserın, nıtroprussıde gıbı) en yaygın kullanım alan ları kalp ağrıları kalp krizleri ve ağır hlpertansıf krızler. Bu grupta şımdıye ka dar kullanılan ılaçların toksısıte ve tolerans (dayanıklılık) gelıştırme dezavantajları var Son yıllarda yapılan araştırmalar ıse bu dezavantajları olmayan yenı NO salgılayan ılaçları bulmaya yonelık Yıne son yıllarda bu gruptakı ılaçlar yenı alanlarda da kulla nılmaya başlandı örneğın zamanından önce başlayan doğum sancıları (rahım kasılmalarını) engellemek ıçın nıtroglıserın başarı ıle kullanılmaya başlandı Ayrıca, ımpotans problemı olan erkek hastalarda nıtroglıserın yıne başarı gösterdı bu ıkı yenı alanda NO salgılayan ılaçların kullanıl ması bugun yoğun araştırma konusu NO'ı bır tablet ıçınde değıl de tenefus yolu ıle dırekt olarak verme yontemı ıse, yazımın başında da bahsettığım, akcığer kan basıncının arttığı durumlarda yetışkın çocuk veya yenı doğanlarda bugun rahatlıkla ve emnıyetle kullanılıyor NO'ın uretımını engelleyen ılaçların ıse septık şok, astım, ulseratıf kolıt ve eklem romatızmasında kullanılması planlanıyor, bu konuda araştırmalar hızla ılerlemekte Bunların arasından ozelhkle septık şokta bu ılaçların kullanıldığı denemelerde bek lenılenın uzerınde başarı elde edıldığı ra por edılıyor 1980'de basıt bır deney ıle başlayan bu oyku, daha oncekı başka araştırmacıların bulgularıyla ve son 27 yıldakı yoğun araş tırmalarla da desteklenınce bugun yepyenı bır bılım altdalı olarak kendısını gosterıyor NO'ın memelı hucrelerınde uretıldığının ıspatı ve NO'ın ınsan bıyolojısı ve fızyolojı sındekı rolunun ortaya çıkarılması yıne son 2025 senede bırçok yenı araştırma alanının oluşmasına sebep olurken, bırçok konuda şımdıye kadar cevaplanamayan sorulara ışık tuttu NO ın ınsan fızyoloıjsınde kı önemının kavranması, hastalıklarda bu yenı sıstemının nasıl etkılendığının anlaşıl masını da beraberınde getırdı Bu yenı anlayış ıle gelıştırılen yenı ılaçlar ıle ınsan, hastalıklarla yenı bır kaleyı çok yakın bır gelecekte fethedecek Bu konuda okunmasını salık verece Son gelışmeler NO ıle tedavi 3000 2000 1000 1986 1987 198B 1969 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 YILLAR 5498