Katalog

•V R I MI ılığın öyküsü us aferensıs11 metre uzun benzen beyın ıo habılıs llkalet uretıcı ın ve beden boyutları ımu9 Homo erectus el i^ tasını yaptı ateşı kullan ayı ögrendı Homo Sapiensçağdaş ınsan ğer bu doğruysa tuy kaybı ınsanın evrınının ılk aşamalarında gerçekleşmıştır ve <ı ayaklılıkla bağlantılıdır Son derece başarılı bır yaşam bıçımı ozkonusudur artık Dığer maymunlarlan farklı olarak australopıtekuslar, bu uk olasıltkla yeğledıklerı habıtat olan ığaçlıklı akarsu kıyılarından savanaların ;ıne hareket edebılırler Dolayısıyla Guley Afrıka'ya kadar yayılırlar ve 2 mılyon ıl ıçınde pek çok farklı ture bolunurler iazıları ınsanoğlunun evrımını başlatıren, ınsanlar alet yapıp kullanmaya baş adıgında bıle, Afrıka bozkırlarında dola.an australopıtekuslar bulunmaktadır Irı australopıtekuslar denılen bazı tursr, çok buyuk dışler ve çığnemeye yara'an guçlu ağız kasları gelıştırmıştır Australopıtekusların alet kullanmadığı iuşunulmektedır Guney Afrıka da bazı nağaralarda bulunan kımı kemıkler yonulmuş uçlar ve bazı çok buyuk ızler taşınaktadır Ancak buyuk olasılıkla bunlar Ik homo turlerı tarafından yapılmıştır 3enel kanı, australopıtekusların yıyecek »ağlamak ıçın hıçbır zaman sıstemlı bır ılet uretımıyle uğraşmadığıdır 2 3 mılyon yıl once ılk Homo turu, daıa narın yapılı bır australopıtekusdan tu emıştır H habılıs ılk taş alet yapıctsıdır /e beyın boyutlarındakı ıkı buyuk evnm>el değışımden ılkını yaşamıştır Ilk taş aletlerı ayırdetmek ancak bır uznan gozuyle olasıdır Bızler bunları dığer jasıt taş parçalarından ayıramayız An;ak, mıkroskop analızlerı, taş aletlerı ta ıımayı oğrenmış arkeologların uzun yıllar >uren çalışmaları ve kemıklerle bu taş ıletlerın arkeolojık bolgelerdekı dağılımarının ıncelenmesı sonucu bu taş aletle ın o donemde çok gundemde olduğunu jostermıştır Oldovvan adı verılen bu çok eskı kultur arneklerının en bılınenlerı şunlardır Dığer <emık ve taşların yontulmasında çekıç ^orevı yapan ve yuvarlak akarsu taşlarından olan sferoıtler, bır ucu yontularak <eskınleştırılmış baltalar ve her ıkı ucuda <eskın taşlar KOPARILAN KEMİKLER ALET YAPIMI Ikı ayak ustunde kalkıp yurumek homınıdlerı dığerlerınden ayırırken, Homo'nun farklılığı alet yapımı oldu Johanson'a gore ılk taş aletler, Afrı ka'da yaşayan aslan, sırtlan ve leopar gıbı buyuk yırtıcı hayvanların terk ettığı av ıskeletlerınden toplanan kemıklerın ılığını ayırmakta kullanıldı Bu yıyecek, dığer hayvanlar tarafından kullanılmadığı gıbı ırı bır beynın gerekt>ındığı zengın besınlerı ıçerır Bu zaman dılımınde, Afrıka'da uç ayrı alet yapan tur yaşamış olup, bunlardan bırı, ınsan evrımının tarıhı ıçınde en önemlı rolu uslenen Homo eractus'un ılk bıçımı olan H ergaster'dır Bu ture aıt ılk fosıller 1 8 mılyon yıllıktır H eractus uzun boylu, duz kafalıdır Beyınlerı atalarınınkıne oranla daha buyuk olup, bır yetışkınde 900 santımetrekupluk bır hacıme ula şır Her ne kadar çağdaş ınsanın beynı 1350 santımetrekupse de, H eractus beynının, çağdaş toplum bıreylerının ortalama buyukluk sınıfı ıçın ılk örnek oluşturduğu kabul edılır H eractus turu lyı bır gezgındlr ve Afnka dışında gezınen atalarımızın ılkı olarak ortaya çıkar Bu turun fosıllerıne Çın ve Java gıbı Afrıka'dan uzak bplgelerde de raslanır Ilk ortaya çıkışından hemen sonra H eractus, aşölyen adı verılen bır el baltası yapmaya başlar ve yapmayı bır mılyon yıl boyunca surdurur Bu çok amaçlı armut bıçımlı alet adını, ılk kez bulunduğu Fransız kasabasından alır ıkı ucundan bırı sıvrı dığerı yuvarlaktır Aletın yapılması ıçın uygun bır kaya parçası seçılır ve ıstenılen bıçım elde edılene kadar yontulur Bu gelışme, Oldowan aletlerının bır kenara atılmasına yol açacak olan bır yenı lıktır Aşolyen el baltasının yapımı uzmanlık gerektırır Bu aletın kışıyle bırlıkte taşındığı ve eskıdıkçe, yenıden bılendığı duşunulmektedır Afrıka, Avrupa ve Orta Asya'nın çeşıtlı bolgelerınde bulunan bu baltaların benzerlığı ve yapan kışılerın sımetrık bıçım elde etme çabası, yontma becerısının basıt bır taklıtten daha buyuk bır çaba gerektırdığını duşundurur Belkı de bu aletler ılk derslerın kanıtıdır Yoksa tum bunlar H Erectus'un konuşabıldığının kanıtı mıdır? Ancak, konuya ılışkın goruşler olası bır dılın bu denlı erken tarıhlere dayanmadığı yonundedır Ingıltere Roehampton Enstıtusu'nden Ann McLarnon H erecfus'un omurgası ustune yaptığı ıncelemeler sonunda, ko nuşurken gereksınılen havayı gırtlağa yonlendıren dıyafram kontrolune rasla mamıştır Dıl eksıklığı taş alet teknolojısının aşırı ağır gelışımını açıklayabıhr H erectus'un kalça kemığı kuçuktur ve bu da yenı doğmuş çocuk beynının çok kuçuk ve bağımlı olmasına ışaret eder Ancak beyının gelışmesı doğumdan son ra hızlanır ve bu da çağdaş ınsanlarda da gozlenen bır özellıktır Yaklaşık 500 000 yıl sureyle Afrıkalı H erectus, savanayı ırı australopıtekuslarla paylaşır Ancak bu arada hızla Asya ve Avrupa'y a yayılmaktadır Bazı çelışkılı verıler, H erectus un Af rıka'da ortaya çıktığı tarıhlerde Java da da ortaya çıktığını du şundurmektedır Ancak buyuk olasılıkla H erectus, bır mılyon yıl once goç etmeye başlamıştır 500 000 yıl once yenı bır taş teknığı or taya çıkar Buna "çe kırdek hazırlama' tek nığı adı verılır Bu yontemde aşölyen baltasında olduğu gıbı, seçılen taş parçası sılındır bıçımınde bır kutle oluşturulana kadar yontulur Kutle den arta kalan ınce uzun parçalarla da sıvrı ve kullanım amaçlarına daha uygun çeşıtlı aletler yapılır Her ne kadar bu ta şın ışlenmesı daha uzun sure gerektırı yorsa da, yenı yontem elde edılen alet lerın nıtelığı ve nıcelı Lucy: 3 mılyon yıl önce ayaklanmn ustunde doğruldu ve ğı açısından çok buyurudu, boyu 1 metreydı, mıymununkı gıbi bır beynı vardı yuk bır gelışme sağ ve ağaçlarda uyurdu. Belkı de atalanmızdan bınydı lanmasına ızın verdı Arkeologlar bu aletlenn yapıldığı bazı çalışma alanlan buldular ve buradakı kalıntıfardan aletlenn yapılma yontemını belırledıler Bu arada beyın boyutlarında ıkıncı bır buyume evresı gözlenır ve bu yenı taş teknığı dönemıne aıt fosıllere arkaık H Sapiens adı venlır Daha buyuk bır beyın sosyolojık ve teknolojık açıdan daha avantajlıdır Sosyal ılışkılerı oğrenme ve yıyecek temını ıle avlanma sırasında ış bırlığı yapabılme önemlı zıhınsel yeteneklerdır Ancak, beyin, enerjı açısından pahalı bır organdır Çağdaş ınsanlarda beyın, yetışkın bır ınsan bedenının toplam enerjı gereksınımının yuzde 20'sını ıster Londra Unıversıte Kolejı'nden Leslie Aiello ıle VVheeler e göre beynın bu yuksek enerjı tuketımı, bedenın başka bır bolumunde enerıı eksılmesı ıle dengelenmesı gerekır Çağdaş ınsanda bu dengelenme, prımatlara oranla daha kuçuk ve daha az enerjı tuketen sındırım sıstemıyle gerçekleşır Bu da çığ sebzeyle beslenme yerıne hazmı daha kolaylaştıran ve toksınlerın yok olmasını sağlayan pışırme yöntemı sayesınde gerçekleşır Çın'de, H erectus'un 500 000 yıl önce mağaralarda ateş yaktığı saptanmıştır Ilk Homo turlerının zaman zaman ateş kullandığı belırlenmışse de, bu, kanıtsal bır değer taşımaz Bunlar buyuk olasılıkla vahşı hayvanları uzak tutmak ıçın doğal yangınlardan yararlanmışlardır Taşlarla çevrılı ılk ocak orneklerı Ingıltere'de 130 000 yıl öncesıne dayanır Avrupa, bu zaman dılımınde soğuk havanın etkısınde kalmıştır ve bu ortamda yaşam surdurebılmek ancak ateşı kullanmakla mumkundur 150 000 ıle 35 000 yıl oncesı zaman dılımınde bu zor koşullara uygun fızık yapısına sahıp Neandertal ınsanı ortaya çıkar Bunlar çağdaş ınsandan daha ırı ve hatta, daha buyuk beyınlıdır Bıraz daha gelışmış ve musteryen adı verılen bır çekırdek teknığıne sahıptırler Kemıklen, kaslı olduklarını, genç yaşta ölduklerını ve sık yaralandıklarını gostermıştır Hastalıktan hoşlanmadıkları ve ölulerını törensız yaktıklarına daır bazı kalıntılar vardır Neandertal'ler Avrupa'dakı soğuk ıklım koşullarına uyum sağlarken daha ılık bolgelerde çağdaş ınsan benzen ınsanlar ortaya çıkmaktadır Orta Doğu ve Guney Afrıka'da bulunan ve 100 000 yıl oncesıne aıt fosıllerde, çağdaş ınsan yapısı gözlenır Bu çağdaş ınsanlar, arkeologların de yımıyle, 50 000 yıl once bır kültur devnmi yaşarlar bu ınsanlar, Neandertal Homo Sapıens'ın geliftiniiği bıçak teknolojisl: Çeklrdeği hazırtamak ve bıçaklan yontmak evreterinöen oluşur. ler'den farklı olarak daha gelısmış bır bıçak teknolojısını uygulartar ve farklı malzemeden bınmlerın bırbınne geçmesıne dayanan bıleşık aletler üretırier Bu malzemeler taş, odun ve mamut dıştdır Ayn ca, mağara duvarlanna resım yaptıklan, ölulerıne suslü törenler duzenledıklerı, kabuk tıcaretı yaptıklan, heykelcıkler oydukları ve muzık besteledıklen saptanmıştır Buna karşın Neandertallerde bu kültürel etkınlıklerden hıçbırı gozlenmez Ancak, her ıkı tür de, Avrupa ve Orta Doğu'da bınlerce yıl yan yana yaşamıştır Çağdaş ınsanın ustun teknık ve kültürü, kısa surede yok olan Neandertallerle araya ekonomık bır sınır koymuş otabıhr SANATSAL EGİLİMLER KÜLTÜR DEVRİM Çağdaş konuşma bıçımının ve dılın kultur devrımı sonrasında mı yoksa dah önce mı ortaya çıktığına ılışkın şupheier vardır Dıle ılışkın bazı getcşmeter, kültür devnmının açıklanmasına yardımcı olur Bu kulturlu ınsanlar buyuk btr olasılıkla Afnka'dan gelmışfer ve 40 000, yıl surey le dunyanın her bır yanında çoğalrmslardır Amerıka'ya ulaşmalan ıse 14 000 yıl onceye dayanır Her turlu zor çevre koşulunda yaşamlannı sürdürmüşJerdır Bu arada nufus hızla artrnış ve alışılan kaynaklar azalmıştır Bazı av hayvanlannın sayılannın tükenmesı de bu ınsan ları suru oluşturmaya ve ekın ekmeye teşvık etmıştır Tarım, yaklaşık 10 000 yıl önce hem Yakın Doğu'da, hem de Orta Amenka'da bırbınnden bağımsız olarak aynı anda ortaya çıkar Insanlar goçebe yaşantılannı terk ederek yerteşırter ve dayanıklı evter ve kentler oluşturuıiar Bu arada, yaşantılarına aıt kayrtlar tutmaya başiariar Bu da olağanüstu turumüzun tanhöncesı çağının bıtışı ve gerçek tanhının başlaması demektır. Hâlâ evrim geçirmekte miyiz? 50 000 yıl öncekı atalanmızla aramızda buyuk farklar yok Çağdaş hıryen ve tıp sayesınde olumler azalmış durumda Gerıye, tarıhoncemıze bakarak bızi neyın ınsan yaptığına ılışkın bulguları oğ renebılırız Açıkça gözlenmektedır kı maymun benzen atalanmıza gore geneide daha becerıklı, hayalgucü yüksek, konuşkan, ışbııiığıne yatkın, daha uzun yaşamlı, hıjyenık, aıleye yoneiık, macer acı ve bılınçlıyız Onlar ıse, aynı konuiarda, farebenzen atalanndan daha ustün duler Bu ozellıklerımızı dahaçok gelış tırebıhrsek daha çok ınsan olma şansırmz olabılır mı? Feza Akça Kaynak N S Hazıran 97 5457