Katalog

LUŞUMU Anakarasal kabuk oluşur. ekirdek kabuğu ve okyanuslaı öluşur.Kütlelearası etkileşim ve karalann oluşumu başlar. stromatolrtlenn de gelısmelenne önayak oldu. Yosunlar kalsiyum karbonat tepectkleri oluşturarak, karbon dioksidin havaya kanşmasını engellemekte bunun sukürede toplanmasını sağlamaktaydı. Bunun en çarpıcı sonucu atmosferdeki oksijen oranının artması oldu. Bu dönemden önce oksijen denizdeki kımyasal tepkimeler sonucunda emilip yok oluyordu. Oysa kı daha sonra tepkimelerden geriye kalan oksijen atmosferde birikecek denli çoktu. deniyle bugünkü denli katı ve devinimsiz değildi. Kayalar da büyük çapta yatay devinimleri kaldıramayacak denli akışkandı. Gezegenimiz soğudukça güncel kütle oluşumîarı ve buna bağlı olarak da yerkabuğunun sürekli dönüşümü belirmeye başladı. ş oluşur. yük patlama er arasında yapılan kıyaslamalar so:unda atmosferimizin büyük bir bölünün nereden geldığini ve onun Güneş temi içindeki bir bulutsunun kalıntısı ladığını biliyoruz. Yeryüzündeki neon ı gazların oranı tüm Güneş Sistemi'ne îsîa milyonlarca kez daha azdır. Eğer egenimiz ilk oluştuğunda bu gazların nı öteki gezegenlerdeki düzeyde idiyböyle bir atmosfer uçmuş olmalıdır. vtmosferimiz Dünya'mızın içinden şmuştur. Etkin yanardağlar günümüzbelli gazları içeren bir karışım üretktedirler. Bu karışım genelde karbon ksitten oluşmakta, ancak kükürt diokkarbon monoksit ve hidrojen gibi •ları da içermektedir. Demek ki, ilk şan atmosfer de büyük ölçde aynı Izemeleri içeriyordu ve atmosfer ba:ı da bir olasılıkla şimdiki düzeyinin on ı kadardı. )kyanuslar volkanik gazların soğumasonucu oluşan su birıkintileri olarak jya çıktı. Bu gazlar ve su yanardağlar cılığıyla çekirdek kabuğundan yeryüıe taşındı. Böylelikle Dünya'nın oluşuiçin gerekli olan malzeme de sağlan. oldu. Atmosfer ve suküreye karışan ve gazlar ilk evrelerde meydana gelen pışmalar sonucunda da sağlanmış oilir. )ksijen, Güneş enerjisinin karbon di;it ve su gibi molekülleri ayrıştırması ısında yavaşça oluşmaya başladı. An,, şimdi olduğu gibi o zaman da, atsferin can damarını canlılar oluşturktaydı. Grönland'da bulunan 3800 /on yıl öncesine dek uzanan kayalar olasılıkla basit bir canlıdan kaynaklaı karbon dioksit izleri taşımaktadır. ütkiler evrilip karbon dioksit alıp oksıvermeye başlayınca atmosferimiz de ıa rahat yaşanabilir bir ortama dönüşştür. Zamanla hayvanlar denizleri terk jrek karaya çıkmışlardır. Ancak böyle Dünya'mızın ıkı milyar yıl önceki dönemine ışık tutması açısından elimizde o günlerden kalma çok sayıda kaya örneği bulunmaktadır. Günümüze dek ulaşabilen bu kayalar iki ana türde toplanmaktaAsteroitler ve dünyanm kabuğu dr: Şimdi tümü değişime uğramış volkaoluşur. nik kayaçlarla birlikte "granit türü kayalar' ve yeşiltaş kuşakları adıyla bilinen Madde birikir, Güneş sistem oluşur. çökeltiler. Bu eski kayalarda lav, çakıl, Gelecekte büyük gezegenleri oluşturacak kayaç, çamurtaşı, kumtaşı ile deniz yoküçük gezegenler oluşur, buttiar sunu gibi ilkel yaratıklann fosillerine rastçarpışarak daha büyük kitielen oluşturur. lanabilır. Oyle anlaşılıyor ki, Dünya'nın büyük bir bölümü o zamanlar şimdikinden pek de fartdı olmayan bir görünüme Küresel öbekler, Güneş bulutsusu oluştu. sahıptı. Bu ilk kabuğun günümüze dek gelen ve Avustralya, Güney Afrıka ve Kanada gibi yerlerde rastlanabilen parçalan, tıpkı bir mozaik gibi yeşiltaş kuşaklan ıle aynsi ciddi bir adım atılmadan önce kuru lan granit kayalık alanlardan oluşmaktaalanlara gereksinim vardır. Bu da anaka dır. Yeşiltaş kuşaklan genellikle bir akorrasal kabuğun oluşumu anlamına geldeon gibi sımsıkı katlanmış körüklerden mektedir. Dünya'nın ilk kabuğu, volkanik okışurken, bunlan çevreleyen granit kakarataş olarak da bilinen bazalttan oluşyalarda böylesi yoğun bir bozulma meymuştu. Bazalt, kırılcalan gözle seçtlemedana gelmemiştir Bu kayalann göriinüyecek denli küçük olan sert ve sıyah bir mü tıpkı günümüzde Dunya yüzeyi üzetaştır. Izlanda ve Hawaii gıbı volkanik rindeki kuttelerin dizilişlerini andınr. adalar bu taştan oluşmuştur. Oyleyse Dünyamız ışlevını o zamanlar Okyanusların dibıne çöken tortulann da şimdiki gibi mi yerine getiriyordu? Bu oluşturduğu ince katmanın altındakı takonu ile ilgili çok az sayıda kanıt olmakla banın ana maddesi de yıne bazalttır. Gubirlikte, bunlar o dönemde kabuk üzerinnümüz okyanus kabuğunda olduğu gibi. deki kütleter arasında bir etkileşim oldubu ilk kabuğun çok küçük bir parçası kağunu, ancak bu etkileşımın günümüzde raya dönüşmüş olabilir. İlk bir milyar yıl Dünya üzennde meydana gelen tam geboyunca Dünya'nın yüzeyi aralanna vollişmış oluşumlardan çok farklı olduğunu kanik adaların serpiştirılmiş olduğu degostenyor nizlerden oluşmaktaydı. Suyun ve yanar4000 milyon yıl öncesinin granit kadağdan atmosfere süreklı yayılan hidroyaçlan o zaman da şimdi olduğu gibi jen, hidrojen sülfit, hidrojen klond. karoluştuğuna göre, okyanus tabanlarının bon monoksit, karbon dioksit, kükürt dianakaralann altına kaymış olmalan gereoksit gibi gazlann etkisiyle buhariı ve kokır. Me var kı, pek değışmeyen durağan kulu bir yerdi. Volkanik gazlar ışık ve Gügranitiı alanlar genelde günumüz kütleleneş'ten gelen ışınımla karşılıklı tepkimerinden daha küçük olup, yeşiltaş kuşakye giriyordu. Her volkanik patlama sonlan da daha farklı bir rası ortaya çıkan buhar yenıden kayalara biçimsel değişim karışmak yerine, yavaş yavaş birikerek göstermektedir. Hizamanla okyanusları oluşturdu. Okyamalaya gibi dağ kuOusük basınç degfşimi Yüksak basınç değlşlmi nuslardaki su miktan arttıkça bu kez de şaklan çok büyük yasuyun altında patlamalar meydana geltay devinimleri ortaya meye başladı. koymaktadır. Bu Okyanus Şimdiki anakaraların en eski bölümleri Okyanus tabanı dağların yükselişi iki bir zamanlar granit olan kayaiardan oluşOkyanus basmç deöişirm anakara kütlesinin muştur. Granit, kınlcalan çıplak gözle kobirbirlehne yaklaşmalayca görülebilen irilikte, açık renkli bir lan sonucunda meytaştır. Günümüzde granit daha çok okYerln y üıoysel dana geJmiştir. yanus tabanının anakaraların ya da öteki kabuğ ı İle çoklrdoğln Hindistan ve Asya okyanusların altına sokulduğu bölgeierde dif bö( gesi arasında çarpısmanın başladı yer ata n gerillm oluşur. Volkanik kaya lavlann püskürtülbuhınn layan bölg«. ğı günden bu yana mesi ve soğuması sırasında meydana en az 2000 kilometre gelen, içdenizlennde denız suyunun doyol almışlardır Yeşillaştığı çatlak ve yanklarda oluştuğundan. taş kuşaklannın yükokyanus kabuğu nernli bir yaprya sahipAtmosfer seMüderi ve sarktıkla tir. Bu kabuk anakaralann altına sokuln yokında çok sayıda muş bölgeye indiğinde içindeki su tsmakanıt olmakla birlikte, rak üstteki çekirdek kabuğuna doğru bu tür çarpışmalann yükselir. Normal koşullarda erimeyen izlerine pek rastlan Okyanus tabanından anakaralann altına kaydığı bölgeierde kabuk, su ve öteki uçucu maddelerin mamaktadır. Anaka yeni derinlikktre doğru yol alan kayaçlann çevrelerinde meyetkisiyle erir. raların çarpışmaları dana gelen değifimler. sonucu oluşan günüAnakarasal kabuk müz dağ kuşaklan Gerçek anlamda anakarasal kabuk dağolus kuşaManGünümüzde dünyanm sürekli etkileşim içinde olan e birbırlerini sıyırıp böyle oluştu. Granit ve benzen kayalarm olarak bilinırler ve geçen altı büyük kütleden oluşur. Aralarında binlerce kilometre olan e yoğunluğu bazalta kıyasla daha az olvarlıkları kütlelerin kalınlıkları 10100 km. arasında değışen bu kıtleler taşyuvarın bellı duğundan, bir zamanlar oluşan anakadevinimlerinden kaybolümlerını oluştururlar. Kenarlarındaki kayaçlar alttaki astenoferle rasal kabuk da daha yoğun olan alttaki naklanır. Bilinen en tdrteşmek üzere yüzeyden yok olup okyanus diplerinde yepyeni kabuklar kayanın üzerinde yüzer. Suyun üzerinde oluştururlar. eski belirgin dağoluş durabilme yetisinin çok düşuk olması Yeryüzüne bugünkü görünümü veren kayaçlann sürekli kuşağı günümüzden donüsümlerinin temelınde bu kitle oluşumîarı yatmaktadır. İki kütlenin nedeniyle, okyanus kabuğunun tam teryaklaşık 2000 milyon birbirinden uzaklaştığı yerlerde sürekli olarak meydana gelen yanardağ sıne, kolay kolay yok edilemez. yıl önce oluşmuştur. patlamaları sonucunda ortaya çıkan lavlar yeni bir kabuğa dönüşür. 4000 milyon yıl önce oluşan kayalar Bunlann daha önKCrtletefin birbirinı sıyırıp geçtıkleri yerlerde depremler olur. İki kütlenin günümüze dek varlıklarını sürdürebilce ortaya çıkmamabirbirterine yaklaşıp, bırının ötekıninın altına kayması ise, depremler, mişlerdir. Çoğu anakaraların çekirdek yanardağlar ve sıradağlar ile sonuçlanır. Bir okyanus kutlesı bir anakara lannın başlıca nedeve kabukları yaklaşık 2600 milyon yıl He çarpıştığında ise okyanuslan kopan parça daha yoğun olduğundan ni. bir olasılıkla, sıönce oluştu. Anakaraların oluşumuyla anakaranın altına gırer. Bu tur bir oluşum derınlıklerde meydana gelen cakhktır. Yaklaşık çoğu depremlerin kaynağı olarak bılinir. Boylesı bir oluşum iki okyanus birlikte atmosferde de büyük bir deği1000 derecede yasakOttesinin çarpışması sonucunda meydana gelebillr. Dipte daha yuksek şiklik oldu. Anakaralar büyüdükçe, bun mına başlayan Dünolan sıcaklık ve basınç nedeniyle kayaçlann içindeki mineraller değişime ları çevreleyen sığ denizlerle kapiı alan ya'nnz o günden beri uğrar. Su ve uçucu gazlar buharlaşarak çekirdek kabuğuna doğru yükda giderek genişledi. Yaşamın ilk tosoğumakta. İlk 2000 selır Su ve karbon dioksıtın etkisiyle sıvı ama erımemiş durumda olan humları bu sığ sularda atıldı ve dolaylı kabuk erimeye başlar. Kabuğun erımesı sonucunda içlerlnde granitin de milyon yıllık dönemolarak oksijen üretımı de ıvme kazandı. okJuğu. bir duı kaya bıleşimı ortaya çıkar. Kimi yanardağ ve volkanik ada de çekirdek kabuğu Dönemin canlılan olan deniz yosunlan zincirtennı oluşturan ışte bu duzenektir. aşn sıcak obnast ne Kaya örnekleri Kütle oluşumîarı okyanus tabanlarının sürekli olarak yaratılıp yok edılmelerini sağlar; bunlann hiçbiri 200 milyon yıldan eski değildir. Kütlelerde sürekli olarak meydana gelen ılımlı değişiklikler, anakaralar bölünüp birleşirlerken, okyanus havzalarının genişleyip daralmalarına yol açar. Dünyanm geçmişteki görünümünü yansıtan haritalar bugünkülerden çok farklıdır. Yine de, yeryüzünün içinden geçtiği süreçler üç aşağı beş yukarı aynıdır. Yanardağlar, depremler ve gerek rüzgâr gerek suyun yol açtığı aşınma hemen hemen ilk günden beri bilınmektedir. Böylesi bir sürekliliğe karşın, tarihınin büyük bir bölümünde bitkılerden yoksun olan Dünya bize çok yabancıydı. Içinde yaşadığımız ortamın evriminde canlıların çok büyük bir payı vardır. Yeryüzünde ilk bilinen canlı türü, fosilleri 3500 milyon yıllık kayalarda korunmuş olan deniz yosunlarıdır. Bu canlı türünden önceki yaşam öylesıne ilkeldı ki, ışılbiremişini (fotosentez) bile gerektirmiyordu. Yeryüzünün ilk canlı örnekleri okyanus diplerindeki sıcak su akıntılarında ve yanardağ sırtlarında yaşayan yosun ve bakterilerdi. Atmosferimizdeki oksijen miktarının giderek artmasıyla daha karmaşık yaşam biçımleri de ortaya çıkmaya başladı. Bıtkiler ise, daha sonra kömür yataklarına dönüşecek olan ormanların ortaya çıktığı 350 milyon yıl önce yeryüzünün bir parçası olmaya başladı. O döneme özgü ağaçların çoğu şımdı bıze yabancı gelse de, çok sayıda benzer türe gönümüzde de rastlanabılıyor. Işte bu söz konusu dönem Dünya'mızın işlevini şimdi olduğu gibi görmeye başladığı, giderek daha karmaşık canlılara ve sonunda ınsanoğluna kucak açtığı dönem olarak bılinir. Ne var ki, dırimsel, fıziksel ve kımyasal etkileşlmler olmasaydı, Dünya'nın oluşum öyküsü de çok farklı bir boyutta olurdu. Rita Urgan Okyanus havzalarında değişim Kitle oluşumîarı 5207