Katalog

KOZMOLOJİ DİŞ SAĞLIĞI bir noktada sınırlanabilir! Bu paradoksal olasılık zaman ve uzayın sıkı bağlarından doğuyor. Einstein'ın rölativite teorisi bizi zaman ve uzayı ayn varlıklar olarak düşünmemeye zorlar. Gözlemler gösteriyor ki, zaman ve üç boyutlu uzay bizi tekil bir dört boyutlu uzayzamanla ılgılenmeye zorlayacak bıçımde fiziksel olarak bağlıdırlar. Einstein zamanın uzayın bir boyutu olduğunu savunacak kadar ileri gitmemiştir, sadece zaman uzaya bağlıdır. Kuantum mekaniği zaman ve uzayın bu örgüsüne yeni bir eğilme önermektedir. Kuantum belirsizliği uzayzamana uygulandığında, dolaylı olarak da olsa, zaman ve uzayın hangisinin hangisi oldugu bellı olmayacak kadar bir belirsizlik olabileceği belirtilmektedir. En kısa zaman süresı ıçin, zaman "dönüşmekte", yani bir diğeri olabilmekte, uzayın dördüncü boyutu olarak gözlemlenebilen diğer üçüne eklenebilmektedir. Bir diğer deyişle, zaman ve uzayın ayrık özellikleri kuantum belirsizliği tarafından lekelenmekte, yokedilmektedir. Evrenin oluşumuna uygulandığında, kuantum etkisi kozmologların önceden düşündüklerı gibi, zamanın uzaydan ayn bir kimlikle, kesintisiz bir şekilde, ani bir "başlangıca" ihtiyaç duymadan, ortaya çıkabileceği sonucunu çıkarmaktadır. Zamanın oluşumunun bu kesintisiz süreci, saniyenin milyontrilyontrilyontrilyonda birinden çok olmamak üzere insan algılamasına göre de çok çabuk oluşmaktadır. Kesinlikle, zamanın iyi tammlanmış bir başlangıcı, belirgin bir ilk anı yoktur. Buraya kadar, zamanın ve uzayın kuantum fiziği yasaları uyarınca fiziksel olarak yokluktan nasıl oluşabileceğini anlattım. Fakat evrende fazlası mevcuttur. En büyük teleskoplarımızla görebildiğimiz milyonlarla galaksi nasıl açıklanabilır? Onlar nereden geldiler? Bir kez daha Einstein'ın rölativite teorısı yolumuzu çiziyor. Ünlü e=mc2 eşitliği maddenin enerjinin bir bıçımi olduğunu belırtır. Eğer yeterli enerji yoğunluğu sağlanırsa madde yaratılabilir. Bu boşlukta bir spekülasyon değildir. Fizikçiler rutin olarak laboratuv^tlarla enerjiden madde üretmektedirler. Verimli bir metod, iki altatomik parçayı yüksek hızda çarpıştırmaktır. Çarpışma enerjisi onlarca yeni parçacık yaratabilmektedir. sadece yuzde bırkaçıdır. Ne var ki, astronomlar yıldızların tüm kozmik maddenin ancak küçük bir oranını temsil ettikleri konusunda ikna olmuşlardır. Uzayın derınlıklerınde görünmeyen veya karanlıkta kalan büyük madde mıktarları onlar ıçın iyi bırer kanıttır. Karanhktaki maddeleri hesaba katarsak, evrenin toplam enerjısı tam olarak sıfıra eşittir. Eğer toplam doğruysa, bu ürkütücü bir karışıkhğa yol açmaktadır; bir madde parçası ek bir enerjiye ihtiyaç duymadan meydana gelebılir. Parçacığın madde içeriğinde saklı olan enerjisi parçacığın evrenin geri kalanıyla oluşturduğu çekim kuvvetiyle sıfırlanır. Böylece, madde boş uzayda enerji korunumu kanununu ihlal etmeden ortaya çıkabilir. Tekrar belırtirsek, sadece bir olasılığı tanımlamak detaylı bir fizık teorısı üretmekle aynı değildir. Ne var kı, evrenin kuantum kaynağı ile ilgili durumun tersine, maddenin kaynağı ile ilgili dikkate değer miktarda teorik açıklama vardır. Bu teoriler harika "Genişleyen Evren Senaryosu" veya sadece "Genişleme" adına kadar gider. Uygarlık düzeyinin artışı ve toplumların yaşam tarzının değişmesine bağlı olarak maalesef diş çürüğü sıklığı artış göstermektedir. Zcki Erkcın * Diş çürüğü yeni neslin de kaderî mi? ışım çok ağrıyor anne! Bu yakınmayı duymamış anne veya baba sayısını bilemiyoruz ama bilinen o ki istatistiklere göre ülkemizde yaşayan insanların her birinde ortalama 45 diş çürüğü var (1). Yıne aynı araştırmalar gösteriyor ki, bu sayılar günümüz teknolojisinin artışıyla doğru orantılıdır. Daha açık bir deyişle uygarlık düzeyinin artışı ve toplumların yaşam tarzının değışmesine bağlı olarak maalesef diş çürüğü sıklığı artış göstermektetlir. Bılmem sevinmeli miyiz! Ama gelişmiş olarak nıtelenen Batı ülkelerinde de yukarıda belırtılen nedenle durum pek farklı değıl (2). Bununla birlikte gelişmiş ülkeler ağız, diş sağlığını arttırmak, gelıştırmek ve diş çürük sıklığmı azaltmak amacıyla son yırmi yılda büyük atılımlar gerçekleştırdiler. özellikle koruyucu dişhekimliği kavramını ortaya koyarak uygulamaya başladılar. Ülkemiz ıçın aynı şeyleri söylemek maalesef mümkün değildir. Oktay ve Saydam (3), tarafından yapılmış bir araştırmada yalnız Istanbul'daki ılkokul öğrencilerinde bulunan diş çürüğü sayısının 3 milyonun üzerinde olduğu saptandı. Bu dişlerin tedavisi için ise insan emeğı, malzeme ve diğer yan unsurların tamamı beraber hesaplandığında 34 trilyon liralık bir ekonomik gereksinim olduğu ortaya çıkmaktadır. Ülkemiz ıçın bu konunun en can alıcı noktalarından bırı dişhekimliği malzemelerının tamamen diş alım yoluyla sağlanmasıdır Bu açıdan olaya bakıldığında, yukarıda Istanbul için verilen örnek genışletilebılir. Türkıye'deki bütün ılkokul çocuklarının dişlerinin tedavilerinin 3040 trılyon lıraya mal olacağı görülmektedir. Eğer bu hesaplama ülke genelinde uygulanırsa 500600 trilyon rakamlarını görmemiz mümkün olacaktır. Bu verıler çok abartılı görünse de istatistiksel olarak ulaşılmış sonuçlardır. Diş çürüklerinin yol açtığı sorunlar yalnızca ekonomik değildir. Bunların tedavileri sırasında yaşanabılen sıkıntılar, çürük sonucu meydana gelebilen diş çekimlerinin yarattığı estetik, fonasyonel (konuşma), fonksiyonel kayıplar, ayrıca ağız ıçerısınde oluşan enfeksiyonların kalp, böbrek, göz gibi organlarda meydana getırebıleceğı rahatsızlıklar göz ardı edilmemelidir. Insanlığın var oluşundan günümüze değın artarak süre geldiği bilinen bir hastalık olan diş çürüğünü önlemek veya azaltmak için birçok çalışmalar yapılagelmiştir. Bunlardan söz etmeden önce çürüğün ne olduğunu bilmek gereklidir. gerekleşebılmesi için 4 faktörün bir arada bulunması gerekir. 1) Diş, 2) Plak bakterileri, 3) Şekerli gıdalar, 4) Zaman faktörü. Eğer ağız içerisindeki bir diş; çevresınde var olan plak bakterilerinin karbonhidratlardan indirgediği şekeri kullanarak oluşturdukları asitlerle temasa girerse ve bu olny uzun bir süre devam ederse, sonuçta bu dişin çürümeye maruz kalacagı bılinmektedır. Demek kı diş çürüğünün oluşumu için birtakım etkenlerin bir arada bulunması gerekmektedir. Bu yönüyle aslında bir dişin çürümesinin bir hayli zor olacağı düşü D Genişleme senaryosu 1980'lerin başında duşunülen genişleme, büyük patlama teorisinin en rağbet goreıı soylenişi olarak kaldı. Gerektirdiklerini unutursak, genişleme senaryosu şöyle bir ..oydir: Evren kuantum süreciyle oluştuktan kısa bir sure sonra, sıradan madde oluşmadan önce, uzay dışarıdan gelen bir enerji alanıyla doldu. Bu alan çekim kuvvetini iticı dılerseniz antiçekim bir özellikteydi, bu evrenin hızla ve gittikçe daha da hızla genişlemesine yol açtı ve sonunda boyut olarak ani bir saniyede buyük bir genışlığe ulaştı. Bu sürecin maddenin oluşumunu nasıl açıkladığını anlamak için, herhangi bir gaz genişlediğınde ne olduğunu düşünün. Gazın hacmi arttıkça enerji azalır çünkü gaz basıncı iş yapmaktadır. Bu araba motorunun altında yatan prensiptir; genişleyen benzin buharı motoru döndüren ışi yapar. Genişleyen evren tam buna benzer bir şeyler yapmaktadır. O genışledıkçe, ısı yayınımı enerjisi azalmaktadır. Ne var kı, gerı dönüp genışleme dönemine bakarsak, alan basıncı negatif olduğundan çok değişik bir şeyler meydana geldi. Negatif basınç gerilımi anlatmanın bir diğer yoludur. Örneğın her yöne sürtülen bir lastik bir gerilim veya negatif basınç oluşturur. Temel alanın negatif bir basınca sahip olduğu fıkrı garip görünebilir ancak bu gerçekte fizikçilerin aşina oldukları bir görüştür. Dahası, Einstein böyle bir alanı 1917'de teklif etmiştir. Eğer alanın negatif basıncı yeteri kadar güçlü ıse, bu ıkı önemlı etkı yaratır. Birincisi negatif çekim kuvveti ya da antı çekim kuvveti. Bu, tam olarak genişlemeyi yaratan itici güçtür. Ikincı olarak, negatif basınçlı herhangi bir şey genişlerse enerji kaybetmez, (araba motorundakı benzin buharında olduğu gibi) gerekte enerji kazanır. Sonuçta bu şaşırtıcı ilk alan sadece evrenin hızla genişlemesini saglamakla kalmıyor, aynı zamanda bunu yaparken enerjisini arttırıyor. Genişleme teorisi Massachusetts Teknoloji Enstitüsü'nden (MIT) Alan Guth tarafından ilk olarak araştırıldığında, o, verilen bir evren alanının genişlemeyle yükseleceğinın altını çizdî. Fakat, beklendiği gibi, evrenin tüm enerjisi, çekim enerjıleri göz önüne alındığında, sıfır olarak kalır. Guth, genişleme döneminin kararsız olduğunu ve bir süre sonra ani bir bitışın olacağını anladı. Bu olduğunda, toplanan görünmez alan enerjisi bir yaratım hareketı dalgası bıçımınde açığa çıkacaktı, büyük miktarda ısı ve madde yayılması yaratacaktı. Bız de bunu büyük patlamayla ilişkilendiriyoruz. Yazının devamı 11. sayfada... nülebilir. Fakat tüm gıdaların giriş kapısı olan ağız ıçerısınde her an bınlerce bakteri bulunmakta ve şekerli gıdaların alınmasıyla birlikte asıt oluşumu da başlamaktadır. Korunma yöntemleri Bu noktada çürükle mücadele çok kolay görünmektedır. Ancak bu iş sanıldığı kadar kolay değildir. ABD'de ve bazı Batı ülkelerinde 25 yıldır yapılan aşı çalışmaları sonucunda maalesef yalnızca patojen (zararlı) olan bakterileri yok etmeye yarayan bir aşı türü bulunamamıştır. Bu nedenle çalışmalar; 1) Dişlerde plak denilen yapıyı uzaklaştırmaya, 2) Dişin organik ve inorganık yapısını güçlendırmeye, 3) Çürük oluşabılecek yüzeylerin özel maddelerle (fissur sealant) doldurulmasına yönelmiştir. Ancak patojen mikroorganizmalarla mücadeleden vazgeçilmesi de söz konusu değildir. Yukarıda üç madde halinde belirtilen korunma yöntemleri ana rahmınde (annenin fluor tableti alması şeklinde) başlamalı, bebeklikten 12 yaşına kadar çok yoğun bir şekilde devam ederek tamamlanmalıdır. Daha sonra ise bireyler plak oluşumunu engelleyici ve agız içi dokularını koruyucu alışkanlıklarını bir ömür boyu devam ettirmelidirler. Bu aşamalarda dişhekımlerının rolü hastaların doku ve or^anlarını korumaya yönelik olmalıdır Yukarıda anılan önlemler dizisinin bütününe Koruyucu Diş Hekimliği prensipleri adı verılmektedir. Yani diş ve ağız içi dokularında heşnüz hastalık oluşmadan, onları bir ömür boyu sağlıklı korumak! Bu mümkün mü? Cevabımız evet. Gelecek makalemiz: Plak nedir? Çürükten korunma yöntemleri ve kullanılan teknikler hakkında olacak. * Doç. Dr. Enerji ve ilk konum Büyük patlama, yıldızları ve galaksi kutlelerinı artı kozmosu kapsayan radyasyon ışımasını yaratabilecek kadar büyük bir enerjinın kaynağıdır. Fakat şunu sorma sınırındayız, tüm bu kozmik enerji ilk konuma nereden geldi? Tüm katkılann pozitıf olmaması durumunda tüm evrenin enerjisini toplamak doğrudan bir alıştırmadır. Önemlı olarak, çekım enerjisi gerçekte bir enerji açığını işaret eder. Parasal terimlerı kullanırsak, maddenin enerjisi birikimleri, yerçekimi enerjisi borçları temsıl eder. Pratik bir örneği göz önüne alırsak, bir pilde depolanmış pozitıf bir enerji bir motoru çalıştırmak gibi yararlı bir ışte kullamlabılır. Fakat çekım enerjisi onun üstesinden gelebilecek bir karşıt enerjiye gereksinme duyar. Böylece, dünyayı güneşin çekim kuvvetinin sınırladığı güneş sisteminden koparmak için güneşin çekimini alt edebilecek çok büyük miktarda enerjiye ihtiyaç duyulur. Tersine, dünyayı güneşe doğru düşürmek de enerji açığa çıkmasını şağlar. Çekım kuvveti evrensel bir kuvvettir; evrendekı her cisım birbirını çeker. Tüm bu kozmik (negatif) çekimin genel bir hesabı dıkkate değer bir sonuç verir. Bu büyük miktara rağmen, tüm yıldız kütlelerindekı pozitif enerjinin toplamı da bu negatif enerji toplamına çok yaklaşır. Diğer bir deyişle, yıldızlardakı tum maddelerın enerjileri bu maddelerin çekim enerjıleri ile toplanırsa, cevap yaklaşık sıfır olur. Gerçekte bu pek doğru değildir. Yıldızların çekim enerjisi madde enerjısının Diş çürüğü nedir? Diş çürüğü dişin sert dokularını oluşturan inorganık ve organık yapılar arasındakı bağlantının fizikokimyasal düzeyde bozulması ile başlayan, sonra dokuda submikroskobik, mikroskobik, makroskobik yanı gözle görünen madde kaybına neden olan olaylar dizisi olarak tanımlanmıştır (4). Bu sonucun 4749