Katalog

Bl Lİ M YAYIN D Ü Ş Ü N BUL Davramşın Konrad Lorenz adı, Ingiltere'de etoloji dalındakı ılk çalışmalara tanık olanlar için bugün bile öneminı sürdurüyor. Niko Tinbergen ile birlikte Lorenz, hayvanların doğal ortamları içindekı davranışlarını konu alan yenı bir bilimin kurucusu sayılıyor. Artık bu ıki bilim adamına öncülük eden başka bılim adamlarının olduğu da kuşkusuz bılıniyor, ama bu alanda ne denli önemlı bir rol oynadıkları asla yadsınmıyor. Lorenz ve Tinbergen, etoloji, yani bir ulusun gelenek ve alışkanlıklarını inceleyen bılım dalına II. Dünya Savaşı'ndan sonraki katkılarıyla tanınıyor. Lorenz'in içgüdusel davranış alanındaki çalışmaları, Alman ruhbılim ve düşün çevrelerini yoğun bir biçimde etkiliyor. 1939 yılında, daha önce Kant'ın başkanlık ettiği, Königsberg Üniversitesi Felsefe Bölümü başkanlığına atanan Lorenz savaş alanlarındaki hastanelerde çalışarak, her an ölümle burun buruna geliyor. 1944 yılında Sovyet askerlerı tarafından tutuklanarak birkaç yılını, yine hekimlik yaparak, Kafasya'daki ilkel kain^ıaiucı yBi].|||yu 1948 yılına dek yuvasına dönemeyen Lorenz bu donemde de boş durmuyor ve insan usu ve davranışlarını konu alan bir roman taslağı hazırlıyor. "Insan Türünün Doğal Bilimi" adıyla yayımlanan yapıtını hiçbır donanımı olmaksızın, binbir güçlükle yazıyor. Boş çuvalları düzeltıp kâğıt yerine kullanarak yazdığı bu 750 sayfalık yapıt onun Almanya'ya beraberinde getirebildiğı tek şey oluyor. Otuz yılı aşkın bir süre tavan arasında saklı kalan bu yapıt Lorenz'in kızı tarafından ortaya çıkartılarak basılıyor ve davranışbilim tarihinde bir donüm noktası sayılıyor. Keskın gözlemleriyle tanınan, hayvanlara yoğun ılgi gösteren ve onları besleyen Lorenz, hayvanların beslenme alışkanlıkları, sevgi ve düşmanlık gibı içgüdüsel duygularının, tıpkı başka özellikleri gibi, bıçımbilimsel (morfolojik) bir kökeni olduğuna ınanıyor. Bir topluluk içindeki davranış örneklerinin, tıpkı kanat boyutu ve gaga biçiminde olduğu gibi, değişime uğradığını ileri süren Lorenz ayrıca, doğuştan gelen basmakalıp, değişmez davranışların da, onları tepke ve sonradan edinım yoluyla kazanılan davranışlardan ayıran bir özellik taşıdığına parmak basıyor ve bu davranışların hayatlarının evrimsel gereksinimleri ile birlikte ortaya çıktığını savunuyor. Bu davranış örnekleri onların "eylemözgül guç" düzeylerine bağlı olarak sürekli bir dalgalanma gösteriyor ta ki, bu davranışlar, beslenme, savaşma, yuva yapma vb. gibi belli bir düzene oturana dek. Örneğin, yakında yavrulayacak olan bir ispinoz (kuş) yuva yapmaya başlıyor. Kafeste bile olsa, huzursuz oluyor ve bir yer aramaya koyuluyor. Ardından toplayabildiği çımleri oraya taşıyor. Yeterince çim bulamazsa, tüy ve dışkılarından topladığı minık parçalatı yuvasını yapacağı yere yığıyor ve doğal malzemeler kullanıyormuşçasına kuşlara özgu devinimlerle "yapıyı" gerçekleştiriyor. Işte, Lorenz'in sözünü ettiği ve daha önceki bilim adamlarını eleştirdiği durum burada kendisini gösteriyor. Lorenz'in görüşleri, daha önce Amerı kan deneysel ruhbilim kuramlarının egemen olduğu hayvan davranışbilimıne yeni bir soluk kazandırıyor. İçgüdüsel davramşın evrimını, canlının tüm oluşumunun bir parçası olarak ele alan Lorenz, davranış ile ilgili özelliklerin kökenini dirimbilimsel boyutlara taşımış oluyor. Lorenz'in yapıtında, insanoğlunun içgüdülerinde eylemözgül güç özelliklerını faşıdığını savunan görüşünü değiştirdigi yönünde hiçbir kanıta rastlanmaz. Bu özellıkler ekinsel unsurlarla bastırılmış olsalar bile, insanoğlunun saldırgan dürtülerınden bir bıçimde kurtulması gerekıyor. Lorenz, önceleri benimsediği (ve bir bakıma doğal seçiciliğin kaldırılması anlamını içeren) ınsan davranışlarında "evcilleştirmenin" olumsuz etkileri yönundekı goru şünden daha sonra vazgeçiyor. Naziler'ın ırk politikasını onaylar gibı geliyor. Oysa kı Lorenz'ı tanıyanlar, onun, insanoğlunu her tür farklılıklarıyla bağrına bastığını bilıyorlar. Davranışı evrimsel bağlamda ele alan yaklaşımıyla Lorenz'in, klasik etolojide yeni bir çığır açtığı kabul ediliyor. (Aubrey Manning, ns) (The Natural Science of the Human Specıes by Kondrad Lorenz, MIT Press, ISBN 0 262 12190 5) bağımsız bir oluşumun gerçekleşebilmesi için fizik yasalarının önceden düşünülmüş olması gerekır. Eğer fizik yasaları fiziksel evrenle birlikte oluştularsa, bu durumda onlar evrenin oluşumunu açıklayamazlar. Fizik yasalarının büyük patlamadan once orada olduklarını söylemek çekici olabilir, fakat, bu dili kötüye kullanmaktır. Açıkladığım gibi, büyük patlamadan önce zaman yoktu. Ne var kı, bu yasaların bir öncelık mantığı uyarınca var oldukları düşünülebilir. Kanunlar bir şekilde tanımladıkları evrenden daha temel bir konurrv da olabılirler, aynı geometrının temel kanunlarının da uygulamadan önce var oldukları gibi: Öklıt'ın aksiyonları Pisagor teoreminden daha temeldir. Sonuçta, bılım zamanda belli bir anda evreni yapmadan önce sonsuz süresince yaşayıp bir düğmeye basan yaratıcı ıhtiyacını yok ettı. Evrene kendıni yaratmasına ızın veren yasalar, kozmik sıhırbazdan daha etkıleyıcı. Eğer fiziksel varolmanın altında bir anlam veya bir amaç varsa, dıkkatımızı çekmesı gereken şey o büyük patlamadan daha çok bu kurallar olmalıdır. Inanıyorum kı, St. Augustıne bunu 15 yuzyıl once anlamıştı. 'Adelaide Üniversitesi fizik profesörü. Çeviri: Bertay Fişekçi ARMAGANLI BULMACA Kanbağı Bu hafta gene Istanbul'dan sayın Şeref Tunga'nın bir bulmacasını yayınlıyoruz. Sayın Tunga'nın Orhan Bursalı'ya yolladığı güzel mektup Şöyle: Bu mektubum size üçüncü yazışım oluyor. Nedense bundan buyük bir keyif duyuyorum. Bu mutluluğumda Cumhuriyet'in büyük bir payı olduğunu söylemeliyim. Cumhuriyet mensubu ve okuru olmak ayrıcalıktır. Ayrıcalıklı kimselere mektup yazmak mutluluktur. Bundan önceki mektuplarım bulmacalar ile ilgili ıdi. Bu mektubumun da içeriği aynı olacak. Ekte sunduğum öykünün tarihi 5556 seneliktir diyebilirim. Belirttiğim tarihlerde eğlencemiz hikâyeler anlatmak, fincan oyunu oynamak, birbirimize bilmece bulmaca sormaktı. Çocuk olmama rağmen gece geç vakitlere kadar otururdum. Bu toplantılardan birinde annemin çok sevdiği arkadaşı bize hemen hemen aynı, ekteki olayı anlatmış ve bunun olup olamaycağını sormuştu. Buna benzer şeyleri çok bilen arkadaşına rahmetli annem "Kuruşka" derdi. Manasını hâlâ bilmiyorum. Kuruşka'nın annemden önce rahmetli olduğunu şimdi hayal meyal hatırlıyorum. Bırçok şeyi anında derler toplardı. Hayal gücü çok büyüktu. Hele Kuruşka'nın bir bilmecesini ömrüm boyunca unutmama imkan yok. Hadı bilin bakalım: "Topraktan çanak, etten kapak nedir?" diye sormuştu. Bilene üzüm leblebı, kuru ıncir, patlamış mısırdan daha çok verirdi. Ne güzel günlerdı. Mektubumda böyle şeylerden bahsedeceğim aklıma bile gelmezdi. Sayın Bursalı. Geçmişi hatırlamak ne kadar hoş. Bu guzel degerlı ınsanları hatırlamama vesile olan bu mektubuma şimdi minnet duyuyorum. "Bir park bankında oturan iki yaşlı hanım koyu bir muhabbete dalmışlardır. Yanlarında oturan bir genç kızın konuşmalarına kulak misafiri olduğunun farkında bile değildir. Bu koyu muhabbet içinde iken parkta dolaşan iki bay, yaşlı hanımların ılgısini çeker ve her ıkısının çok heyecanlanmasına, hatta hafif bir çığlık atmalarına neden olur. Donmuş kalmışlardır. Yanlarındaki genç kız da durumu farketmıştır. Dolaşan ıkı bay hiçbir şeyin farkında olmadan kalabahk içinde kaybolup gitmışlerdir. Genç kız hemen hemen baygınlık hali geçiren bu iki yaşlıya yardım ederek kendilerine gelmelerini sağlar ve bu kadar heyecanlanmalarının nedenini sorar. Yaşlı hanımlar birbirlerine bakışıp: "Küçük hanım, belki farketmişsinızdir. Biraz önce önumüzden geçen iki yaşlı ve yaşlarının yakışıklısı iki bey bızim kocalarımız olup, kocalarımızın babaları ve ınanması zor çocuklarımızın da dedeleridir. Onun içln çok eheycanlandık." diyerek genç kızın şaşkınlık içinde kalmasına neden olurlar. Böyle bir şey olur mu demeyin. Olur mu olur, olursa nasıl olur? Karmaşık gibi gözüken bir kan bağı bilmecesınin sizı biraz uğraştıracağını tahmin ediyoruz. Belki de bu işi kolayca açıklayabıleceksiniz." Bu arada sayın Şeref Tunga'nın cevaplarını yollamadığını ve bızı iyıce uğraştırdığını da belirtmeliyiz. Böyle güzel bulmacaları ve mektupları her zaman bekliyoruz. Hazırlayan: Zeze Bulmacayı doğru olarak çözen 20 okurumuza Emin Türk Eliçin'ın "Kemalist Devrim Ideolojisi" kitabını armağan ediyoruz. Diamond 252 değişik yoldan (îkunabılır. n sayıda harfi olan ve +1 şekilde yerleştiribu len sözcüklerin 2" 4 değişim okuma yolu var. Ancak bu formul aynı harfi yan yana barındıran sözcükler için geçerli değil. örneğin "Takke" gibı. Bulmacaya gelince! 472'inci sayıda kazananlar Özgür Uğraş Ankara, Aydemir Sertbarut Antalya, Yaşar BulutIzmir, Umut Barış Barut Çorum, Murat Çelik Ankara, Adnan GüzelIzmir, Nurhan Ataşanlar Ankara, Tevfik Fikret Ofluoğlu Izmir, Eser Güven Bursa, Abdurrahman Mescioğlu Istanbul, Derya Ozansoy Istanbul, Kemal Özgür Şahin Ankara Toprak Göke Ist Bilim ve yaradılış... Şu anda evrenin oluşumu ile ılgılı elimızde garıp bir resım var. Ilk olarak, zaman ve uzay art arda meydana geldıler Sonra, evren ılk alanda büyük miktarda serbest enerjinin oluşmasına sebep olan kısa bir büyük genişleme dönemine gırdı. Son olarak hızla büyuyen genişleme ısı ve madde oluşturacak enerjiyi açığa çıkaracak şekilde durdu. Gehsi, tarihtir. Ateşli plazma zamanla yıldızların oluşabilecegı noktaya kadar soğudu. Bu yıldızlar geri kalan kimyasal elementleri çekirdeklerınde sentezlediler. Sonra çağlar boyu, gezegenler, kayalar, bulutlar, kristaller ve yaşam ortaya çıktı ve geriye bakan akıllı yaratıklar tüm kozmık hıkâyenın ne anlama geldiğini merak ettiler. Bırçok felsefecı, yokluktan hiçbir şey oluşamayacagını ılan ettı. Fakat anlaşılıyor kı her şey yokluktan geliyor. Ilk teologlar tanrınm evrenı yokluktan yarattığına inanıyorlardı Bilim bu ılk yaklaşımı yenıden keşfetmış mı oldu? Cevap, evet ve hayır. Kozmologlar, fizik kanunları verildiğınde, evrenin bir yaratıcıya ihtiyacı olmadığına inanıyor. Evren, aniden ve sebepsiz oluşmuş olabilır. Fakat bu tür 474 11