Katalog

METEROLOJİ Sis ve sisli yaşam Yere değen bulutun öyküsüyle Istanbul ve diğer kentlerdeki sislerin nedeni... Mıktlat Kadıoğht* S ıs yprp degen bır buluttan başka bır şey değıldır Goruş mesafesı çok kuçuk damlacıklar veya buz kııstallerı yuzunden 1 km nın altına ındıgı zaman sıs oluştugu rapor edılır Meteoro lojıde 'sıslı bır gun deyımı ıse qun boyunca en azından bır saat suresınce sıs gorulmesı anlarnına gelmektedır Goruş mesafesı 300 mptrenın altında olduğu zaman yoğun sıs oluşur Çok yoğun bır sibte yan tarafta duran ellerınızı gorme nız hemen hemen ımkansız olabılır hatta ustunde durdugunuz yer bıle tamamen belırsızleşebılır Istanbul da son haftalarda yuksek ba sınç mprkezlerının etkısı ıle yoğun sıs yaşanmaktadır Özellıkle denız ve hava tra fığı durmakta karayollarında da trafık tı kanmakta ve kazalar olmaktadır Bu np denle bu yazıda sısın tarıhte yarattıgı ıl gınç durumlardan ve sısın farklı tıplerınden bahsederek sıs olayını kısaca tanıt mak ıstıyorum gun bır gerpdp ypt yakınındd Oldukça sogutulmuş ınce bır hava tabakası vardır Ruzgarlı bır gecedp yer yakınındakı so quk hava hemen ustundekı bıraz daha sıcak olan hava ıle karışıı Bu nedenle durgun geceler çogunlukla soguk olur ve boylece durgun bır gpcede sısın olma ıh tımalı daha yuksektır Işte son haftalarda bızı etkısıne alan yuksek basanç merkezlerı nedenıyle Is tanbul ve cıvarında ruzgarlar sakın ve ge celer bulutsuz geçtıgı ıçın sıs oluşrnakta Sıs ve savaşlar Sıs bır ordunun ya da donanmanın onune geçtığı zaman bırtakım onemlı sorunlar veya kolaylıklar soz konusu olur Napolyon Mısır'ı fpth etmeye kalkıştığın da Ingıltere den Amıral Nelson kendısını takıp ettı Nelson sıslı bır gecede farkında olmadan Fransızlar ın yanından geçtı Bu olay Napolyon'a, Mısır'ı ıstıla ptmek ıçın zaman kazandırdı, fakat bırkaç hafta sonra Nelson gerı çekıldı ve Fransız Fılo su'nu yok ettı İ Sısın kıyı bolgelerınde çok sık oluşmasının sebeplerı şımdı daha lyı an laşılabılır Şımdı ılk sebep olarak, ' upwellıng" olarak tanımlanan bır tabıat olayı yuzunden bazı kıyı akıntı ları özellıkle soguk su ıçe rırler Ikıncı olarak yazın kara uzerındekı hava ol dukça sıcak olabılır ve soguk akıntıların ustun den geçerken kolaylıkla çıg noktası sıcaklığına duşecek kadar so gutulabılır Işın tuhafı bu sıs her zaman tam olarak denız sevıypsınde oluşmaz, fakat çoğun lukla daglık yerlerı sıslı yapan, alçakta yayılmış stratus bulutlarının sevıyesınde oluşur Soguk denızlerın sebep oldugu bu tıp sısın oluşmak ıçın neden bırkaç yuz metre yukseklıgı tercıh ettığını açıklamak çok zor değıldır Havadakı su yuk seldıgı zaman çok daha fazla soğutulur Denız yuzeyınde çogunlukla sı sı oluşturmaya yeterlı olacak derecede soğutulamazlar Yalnızra kısa bır mesafede yuksel menın sebep olduğu ılave bır soguma yamaçlar uzerınde bır sıs oluşturacaktır Eğer bu tıp sıs tam olarak denız sevıyesın de oluşursa bu onun çok kalın ve yoğun olduğunun bır ışarptıdır Istanbul kıyılarında da sıs, bazen denız sevıyesınden yu karıda oluşur Bu tur bır sıs etkılı olduğu zaman Istanbul Bo gazı'nda denız yuzeyıne daha yakın olan denız motorları yolcu taşırken kaptan koşku daha yuksek olan Denız Yolları'na aıt yolcu gemılerı sefer yapamaz Ataturk Havalımanıda denıze çok yakındır Ruzgarları guneylı olması durumunda denız uzerındekı sıs anıden ve çok kısa bır surede havalımanına akabılmektedır Ruzgâr yonundekı anı bır degışım ıle sısın, ıç karalara taşınmasının tahmın edılmesı oldukça zor bır olaydır dekı sis: Bu yazıyı daha fazla okumadan once sıcak ve uzun bıı duş dlın Bunu yaparken, (1) ısıtma faturanızı arttıracaksınız, (2) banyo duvarlarının boyasının dokulmesını kolaylaştıracaksınız ve (3) cephesel sıs olarak bılınen bır şey uretmış olacaksınız Cephesel sıs, saatlerce suren bır yagıştan sonra oluşur Yagmur damlaları duşme sırasında, bulutların altındakı hava nem açısından do yana kadar buharlaşır Duş aldıgınız za man da aynı şey meydana gelır Su damlarıkları hava ıçınde uçtukça buharlaşır ve havayı buharla doldurur Sıcak damla lar daha serın havayı kaldırabılecegınden daha çok buhdrla doldurarak sıs veya buğuya neden olur 4. Yamaç Sisi: Iç Anadolu Platosu uzerındekı hafıf bır ruzgar da SISP neden olabılır Her ne kadar Iç Anadolu duz go runtusuyle tanınmış olsa da aslında yer batıdan doğuya doğru yukselen bır egı me sahıptır Batıdan gelen hava akımları her ne kadar yer sevıyesı uzprınden gıdı yormuş gıbı gorunurse do ablında yuk selmektedır Yerın yakınındakı hava yukselmemebi ıçın yeterı kadar soguduğu ve yamaç us tune hareket edınce çıg noktasına kddar soquyabılmpsı ıçın de yeterlı neme sahıp oldugu zaman sıs oluşacaktır Tahmın edebıleceğınız gıbı bu tıp sıs gecelerı çok sıklıkla oluşur bu nedenle bu sıs yama çustuışınım ısısı olarak da ddlandırılabılır Dağldrdd yamaçustu sıs çok daha yaygın olur IstanbulAnkara karayolunun en zor guzergahı olan Bolu dağlarındakı sıs Turkıye dekı yamaç sıslerıne on guzel bır ornektır 5. Buğu Sısı: Kuzey kutbuna aıt denız dumanı olarak da bılınen bugu sısı buğu ıle aynı şeydır Soğuk bır gunde nefesınızı dışarıya vererek urettıgınız bugu ıle benzerdır Aynı şekılde jet uçaklarının eksoz ızlerı de bugu sısıne benzer bır şekılde oluşur Kuzey kutbuna aıt denız dumanı genel olarak oldukça ınce ve ufak goru nuştedır Çogunlukla bırkaç metre kalınlıktadır ve sadece su ustunde veya ıslak bır yuzey uzerınde oluşur Hava hemen altındakı sudan çok soğuk olduğu zaman buğu veya denız duman oluşur Bugu sısını basıt bır şekılde açıklamak, yemek pışırırken ekserıya gorulmebine rağmen hıç de kolay değıldır Sıs tahmını Sısı onceden tahmın edebılmenın başarısı, sıs oluşumunda rol oynayan yerel hava ve topografık şartların ıyı bır şekılde Dilınmesıne baglıdır Dığer bır deyışle, meteoroloıı ıstasyonlarının tumu ıçın kullanıldbılecek tek bır sıs tahmın teknığı yoktur Bu nedenle Turkıye'de uzun yıllardır ıhmal edılmış olan meteorolojı araştırma ve çalışmalarına artık gereklı onem ve oncelığın verılmesı gerekır Sıs ve bıtkıler Sısler bik sık karaların ıç kısmına doğru bırkaç kılometre ıçprıye dogru eserler ve sahıl bolgelerını oldukça serın tutarlar Yağışsız geçen yaz ayları esnasında bu sısler orneğın Kalıfornıya Selvısı olarak adlandırılan dunyanın en yuksek ağaçlarının hayatta kalması ıçın gereken nemlı çevreyı saglarlar Sıs agaçlardakı terleme su kaybetme hızını lımıt değerının altına duşurerek ağaçları çogunlukla 100 metredpn daha yuksek olan govdelerın de suyu yukarıya doğru pompalama ışın den kurtarır 3. Atmosfer cephelerın Sıs ve hava kırlılığı Ingıltere ve özellıkle Londra sıslerıyle tanınırlar Dunyanın en yoğun ve sorunlu sıslerının bırkaçı Londra'da meydana gel mıştır Halkın ısınmak ve endustrıyel amaçlarla çok fazla mıktarda komur yak masıyla sıs oluşumu dogal olarak buyuk boyutlara ulaşıyor Komur yanması kukurtdıoksıt ve toz uretır ve bu da havadakı subuharının yoğunlaşmasını kolaylaştırır Bunlar yalnız başlarına sısın yogunlaşmasını sağlayamazlar fakat kukurtdıoksıt su damlacık larıyla bırleştığı zaman beyreltılmış sulfı rık asıt uretır Sağlıga oldukça zararlı olan bu karışım 300 yıldır bılınmektedır Londra sıslerının en olumcul ve unutulmazı Aralık 1952'de meydana geldı 5 aralıkta ruzgârların dınmesıyle sıs oluş maya başladı Bundan sonrakı 3 gun bo yunca sıs yogunlaştı o dereceye kadar kı bellı bır zaman sonra goruş mesafesı bır kaç metreye kadar ındı Trafık tamamen durdu ve bırçok kaza meydana geldı Cahıl halk soğuk ve nemle mucadple ptmek ıçın gerekenden daha çok mıktarda evle rını ısıttılar Bu da daha çok komur tozu ve kukurtdıoksıt urettı havayı çok fazla zehırledı ve sısın yoğunlaşmasına sebep oldu Bu sısı hatırlayanlardan bırısı şoyle soylemış "Sısın kotuluklerınden bırı de evınızın yanında olabılıyordunuz fakat bunu bılemıyordunuz, onunuzde elınızı gormenız bıle sızın ıçın çok zor oluyordu." Bu sıs problemı yuzunden yalnız Londra bolgesındp toplam olarak 4000 ölum qerçeklestı Ru sıs Ingıltere de Te mız Hava Hareketı nın başlamasına se bep oldu Kaynaklar Ahrens ( [) 1988 Meteorolog Today 3rd edıtıon West Pub Com New York Gprİ7Pİnwn S D 1980 The Scıence and VVonders of the At mosphere Johh VVıllfy & Suns New York dır 2. Taşınım sısı: Bır hava kutlpsının yatay hareketı de taşınım sısı adı verılen bır çeşıt bise neden olabılır Taşınım çısı soguk bır yuzeyden ılık hava estıgı her zaman oluşabılır ve bu da dunyada sısın genış bır alana yayılmasının en onemlı sebebıdır Eger ılık bolgeler yakınındakı ılık hava, daha soquk bır yuzey ustunden geçerken temas yoluyld sıcaklıgı çıg noktası sıcaklığına duşecek kadar soqu tulursa buyuk ıhtımallp bis oluşur Sıs oluşumu ve çeşıtlerı 1. Işınım sisi: Havanın açık oılduğu bır geceden sonra egpr çıg noktası sı caklıgı çok duşuk degılse yere yakın ınce bır tabakada sıs oluşma şansı her za man vardır Bu tıp bis ışınım (radyasyon) sısı olarak tanımlanır çunku yeryuzeyı gecplprı ışınımla sogutur Eğer hava yeryuzeyıne temas ıle çığ noktası sıcaklığının altına kadar sogutulursa muhteme len bis oluşur Bu tıp sıs tabakasının kalınlığı nadıren 100 metrenın ustunp çıkar ve yer sısı ola, ak da adlandırılabılır Açık gecelprde soquma daha hısspdılıı bıı şekılde oldugu ıçın bib oluşması ıhtı malı bulutlu gecelprp nazaran açık qece lerde daha çoktuı Bunuıı terbi olarak da bdbah qorunen sısın açık bır gunun gelpcpgıne yonelık bır ışarot oldugu boy lenebılır Guneş ortaya çıkınca sıs ypr den yukarıya dogru "yanmaya1 veya yok olmayn başlaı Yer ve hava çığ noktası sıcaklıqının ustunp ısıtıldıqı zaman sıs kayboluı daha dogıusu buhdrldşır Etra fından ddha soguk olan hava ağır oldu qundan hulundugu yere baglı olarak al çak yerlere dogru akar ve bu durumda genellıkle ıçındekı nern yogunlaştıgı ıçın ışınım sısı kapalı vadılerde oluşmaya başlar Vadıler sıs tarafından yutuldugun da tepelerın doıukları bisın ustunde kalır Sıze ılgınç bır soru Işınım sısı oluşma ıhtımalı hangısınden daha çoktur nıspeten durgun bır gecede mı yoksa daha ruzqarlı bıı gecede mO Cevap durgun gecede olmalı sebebı dp çok basıt Dur I Sis oluşturma ve sisle mücadele larırıdan bırı oldugu ıçın havayı ısıtma da sısı temızleme yollaıından basıt bır tanesı olmalıdıı Sıs u/erınde uçan helıkopterlerle hdvd kdrıştırılabılır veya ısıtıcılar kullanmakla hava ısıtılabılır Helıkoptprlpr mpyve bahçelerındekı van tılatorlpr gıbı davtanırlar ve yerın ydkınındakı ioguk siolı hdva ıle hemen ustundekı ılık kuru havayı karıştırırlar Hava alanlarındakı )et uçakları ısıtılmış havayı ucak pibtıne uf lempsındpn dolayı bisı temızlemek ıçın kul Idiıılmaktadır Sısı temızlemenın veya en azından goruş mesafesını arttırmanın çok karışık yolları vardıı Fger çok kuçuk sıs damldcıkldrı bıraz daha yenıs ddmlalar veya buz krıstallerı tdrdtından değıştırılpbılırse goruş mesafesı dahd ıyı hale gelebılır Eğer bicaklık donmanırı ubtundeyse bu sıs ıçındekı sınırlı bır sayıdakı tuz parçalalarının damlamasıyla yapılır Hpr tuz parçası onemsızlıklerı veya buhdrldşmayı daraltan çok kuçuk sıs damlacıklarınddn su çeker Sıraklık donmanın altında oldugunda bıle sı c tamamıylo aşırı sogutulmuş bu dam lcic ıklarınddiı oluşmuş olabılır Bu sıs aşırı bogutulmuş sıs olarak bılınır ve kışları yeı uzerınde çok yaygındır Aşırı sogutulmuş sıs sıs ıçınde sınırlı bır sayıda bulundrı buz kribtallerının buyutulmebi ıle temızlenebılır I Dunya Savaşı sırasındd bılım adamları en etkılı duman perdelerının nasıl yapılacagı uzerınde çok çalıştılar Kullanlan bır metodda bır mıktar petrol yakıldı ve sonuç ta duman paıçaları goruş mesdfebinı duşur du Bılım dddmldrının cevaplamak zorunda oldukları soru şuydu mınımum mıktarda y ı kıt kullanarak maksımum dprpt pde goruşc pnqpl nasıl eltle edılebılır Partıkullerın tıpık bib damcalıklarından bıraz kuçuk oldugu zaman maksımum derecede goruşte duşuş oluştugunu tespıt ettıler Verılmış bır mıktar su buharı yogunlaştıgı zdindn goruş mesdfesının duşmesı damlaların veya krıstallerın ortalama buyuklııklpıı ne baglıdır Çok kuçuk ddinldpiKların bulun duğu zamana nazaran bıraz dalid buyuk damlacıkldrın bulundugu zaman qoruş mı safesı çok daha fazla sınırlandmlıı Çok ku çuk damldc ıkldr bıraz daha buyuk oldnlara nazaran ışıgı daha çok dagıtnar Damlacık lar çok daha kuçuk hale gelırse hava molp kullerı gıbı davıanmaya başlar VP ışığı etkılı olacak şokıldt ddyıtmdzlar Işıgın saçılmdbi ıçın ıdedl hacımdekı damlacık 1 mıkrona ya kın bır çaptadır Sıs damlarıkları çogunlukla 10 ve 100 mıkron irası bır çaptadır DamLı rıklar np kadaı kuçuk olurod goruş mesafesı de o kadar duşuk olur Havayı sogutma başlıca sıs urptme yol * Doç Dr., İTU Meteorolojı Muhendıslığı Bolumu, Maslaklstanbul emaıl: kadıoğlu@sarıyer.cc.itu.edu.tr 5054