Katalog

BİLİM VE TOPLUM Bilim kupgu mu, bilim korku mu? Bilim kurgu kısvesi altında bılımsel temele dayanmadan yazılan Jurassic Park gibı korku ve dehşet romanları ve bunlardan türeyen filmler, günümüzün sansasyon meraklısı okuyucu ve seyircı kütlesinden çuvalla para kazanırken, bilime ve akılcı geleneğe nefreti yaygınlaştırmaktadır. A.M. C. Şengör* nın harıtalarınır> gostermektedır Burada, şv ben zerlıkler dıkkatımıu çekmektedır 1) Her ıkı Gaıp Dunya da yuvarla gımsı, kenarları yuksek, ortası alçak, etraflarından tecrıt edılmış bırer alandır 2) Her ıkısının dp dış dunya ıle dogrudan teması çevrede kı yuksek duvarın dıbındekı magaralara açılan tunellerdır 3) Her ıkı Gaıp Dunya'da da tek bır akarsu vardır (çızılen morfolojıden merkezcıl ışınsal ve az gelışmış bır akar1 su şebekesı beklenırken ) 4) Her ıkısınde de dınozorların yuva yaptıkları alanlar belırtılerek Gaıp Dun ya'nın merkezıne nazaran kenar yerlere yerleştırılmıştır (3A'da Iguanadonların, 3B'de Velosıraptor ve Tıranozorların) 5) Her ıkısınde de bırer yerleşım merkezı vardır (3A'da Maymun Adamlar ko yu, 3B'de InGen şırketının oluşturduğu teknısyenler koyu) 6) Her ıkı alanın da Jura Devrı dunyasını yansıttığı ıddıa edılmektedır (Paleontolojıde bıraz murekkep yalamış olanlar Jura dunyasında Tıranozor, Trıseratops gıbı geç Kretase dınozorlarının ne aradı ğını sorabılırler Bunun cevabını ben Mıchael Crıchton'a bırakıyorum, Sır Art hur Conan Doyle hıç olmazsa kendı Gaıp Dunya'sındakı hem Iguanadon gıbı dınozorlarını hem de pterodaktıller gıbı uçan surunqenlerını gerçekten Jura Devrı hayvanları arasından seçmeğı bıl mıştı) Sır Arthur Conan Doyle'un fantezısıne nıçın Jura Devrı dunyasını konu olarak seçtıgmı anlamak kolaydır llk dı nozorlar Ingıltere'de Jura Devrıne aıt Purbeck tabakaları ıçınde bulunmuşlar ve 1842'de "Ingılız Cuvıer'sı" buyuk paleontolog Sır Rıchard Owen tarafından deınosauros (=korkunç kertenkele) olarak adlandırılmışlar, tesadufen bundan 18 yıl sonra tum dunyanın eskı cograf yasını gosteren ılk bılımsel harıtası Jura Devrı ıçın Fransız jeologu Jules Marcou tarafından yayımlanarak6 Jura Devrıne dunyada ve ozellıkle Ingıltere'de buyuk bır popularıte kazandırmıştı Bu popula rıte ondokuzuncu yuzyıl sonuna kadar daha sonra keşfedılen Jura Devrıne aıt C umhurıyet Bılım Teknık'm 500 sayısı ıçın davet edılen yazıma, yuzyılımızda bılımın halktan kopuşu nun doğuracağı elım sonuçlardan kaçınmanın yollarından bırının populer bılımin halk arasında olabildığince yaygınlaştırılması olduğu goruşunu konu olarak seçmıştım Populer bılımı halk arasında yaymanın ve sevdırmenın, dolayısıyla da bılımlo halkı tanıştırmanın en etkılı yontemlerındpn bırı de onculugjnu bızım Samsat'lı Lukyanos un (MS 120 180) Gerçek Hıkaye adlı eserının yapmış olduğu bılım kurgu eserlerı yaratmaktır Geçenlerde Steven Spıelberg'ın hasılat rekoru kırmış aynı adlı fılmıne temel olan Jurassic Park^ romanının yazarı Mıchael Crichton'un (Şekil 1) bu oykusunun devamını oluşturan? The Lost VVorld adlı romanını okudum Kıtap bılım kurgu turunden sayılan Jurassic Park romanının temel tem'asını aynen tekrarlayan bır oykuyu anlatıyordu ve bende o kıtabın yarattığı duş kırıklığının aynısını yarattı Bılım kurgu tıpı eserlerı ve hele bu janrın en buyuk kalemı addedılen Jules Verne'ın romanlarını çok buyuk bır keyıfle okumama rağmen, Crichton'un aynı janrın urunlerınden sayılan kıtaplarının bende nıçın bu denlı bır huzursuzluk yarattığını duşunmeye başladım mın ve bılımsellığın zaferını ılân eder cesıneaf dılıyor Challenger'ın (ve dolayısıyla Sır Arthur'un) bılım hakkındakı duşuncelerı, daha sonra yayımlanan When the VVorld Screamed (Dunya Çıglık Attıgı Zaman) adlı hıkâyede, kendısıne hangı nedenle dunyanın kabugunu delen bır sondaj yapmaya kalk tığını soran artezyen uzmanı Bay Peerles Jones'a kukreyerek verdıgı şu cevaptan çok guzel anlaşılıyor 'Gıdınız bayım, gıdınız1 Kafanızı tıcaretın adı alış verış ve faydacıl ıhtıyaçlarının uzerıne kaldırınız Iş âlemının beş paralık standartlarını bır sılkeleyınız Bılım, bılgıyı arar Bılgı bızı npreye gotururse gotursun, bız gene de onu drarnak zorundayız Ne oldugumuzu nıçın oldugumuzu nerede oldugumuzu nıhaı olarak bılebılmek, bu ınsanoglunun en yuce ıştıyâkı değıl mıdır? Gıdınız bayım, gıdınız1"10 Ikı "Gaıp Dünya" Jurassic Park 1990 yılında yayımlandığı zaman hemen alıp okumuş, fılmını de derhal gıdip gormuştum llk dıkkatımı çeken, konunun jenetık muhendıslığı kısmı harıç, pek çok motıfının Sherlock Holmes karakterının unutulmaz yaratıcısı Sir Arthur Conan Doyle'un (Şekil 2) 1912 yılında yayımlanan The Lost VVorld (Gaıp Dunya) adlı bılım kurgu romanın dan alınmış olmasıydı Jurassic Park'ın tecrıt edılmış bır yerde olması (Sır Arthur Conan Doyle'un seçtığı Guney Amerıka'dakı Roraıma plâtosu {kabaca 5°8°K, 60" 65"B?} yerıne Pasıfık Okyanusundakı ıssız bır adada) adaya helıkopterle gıdılmesı (bu motıf 1960'da The Lost VVorld oykusunu ışleyen bır fılmde vardı), maceranın felâketle bıtmesı (bu da The Lost VVorld'un fılmınden) vs Ancak Crichton'un romanında benı rahatsız eden oge, yazarın orıjınallıkten uzak ol ması değıldı Nıhayet, Crichton'un jenetık muhendıslıkle balsam ıçıne hapsol muş bır boceğın ıçtıgı dınozor kanındakı DNA'dan Dınozor yaratmaya kalkması bır bılım kurgu romanı ıçın pek hoş, orıjı nal bır buluştu Romanda benı rahatsız eden, hıç gerçekçı bulmadıgım felâket kurgusu ıle bu felâket kurgusunun guya kaos (=kargaşa) kuramma dayanarak kâhınlığını yapan bır matematıkçının (lan Malcolm) bulunması ve kıtabın genel mesajının âdeta ınsanların kotulugunu ve bılımın aczını vurgulayan havasıydı Bır başka deyışle Jurassic Park'ı okur ken Crichton'un açıktan açığa bılım duşmanlığı yaptığını, en azından bılımı kuçuk duşurme çabası ıçınde olduğunu sezdıydım Sır Arthur Conan Doyle'un kıtabıyla aynı adı taşıyan The Lost VVorld adlı romanını okuyunca, hem yazarın gerçekten orıjınallıkten ılk sandığımdan da uzak olduğunu gordum, hem de kasıtlı olaraktoplumun guncel modasına uymak ıçınbılım duşmanlığı yaptığı konusunda kuşkum kalmadı Bu yazımın konusu bu duşmanlığın nedenlerı ve bu tıp eserlere gıderek yerleşen bılım karşıtı havanın toplum uzerındekı etkılerını tartışmaktır Once Crıchton un Conan Doyle'dan derledığı oğelere bır bakalım Şekil 3A, Sır Arthur Conan Doyle'un Gaıp Dunyasının (sozde ılk kâşıfının adından "Maple4 VVhıte" Ulkesı [=Maple VVhıte Land]) Şekil 3B'de Crichton'un Gaıp Dunyası kay ıp Tetıs Okyanusu kavramı ve Batı Alplerdekı Ammonıt zonlaması ıle desteklenerek eksılmeden surdu ve kuş kusuz Sır Arthur Conan Doyle'u etkıledı Yırmıncı yuzyılın sonlarına doğru Jura Devrının bılım dunyasında dıger devırlerden ustun ozel bır cazıbesı kalmadığı gıbı, Ingılızce konuşan ulkelerde de ona 19 yuzyılın ve daha sonra Doyle'un verdığı şonret dışında da ayrı bır yerı yoktur Bunlardan da Crichton'uneserlerındekı teşekkur bolumlerınde buna yer verılmemış olsa dadoğrudan Sır Arthur'dan etkılendığı görulmektedır Hem Sır Arthur Conan Doyle'un hem de Crichton'un kıtabının akışı temelde aynı Gaıp Dunya'ya gıdış, ışlerın ters gıtmesı ve dınozorlardan kaçış, plânlandığı gıbı gelınen yoldan degıl de, Gaıp Dunya'yı dış dunyaya bağlayan tunellerden dışarı çıkış Bu ınanılmaz benzerlık ler karşısında ben Crichton'un Doyle'un vârıslerıyle7 başını derde sokmadan bu romanı nasıl yayımlayabıldıgıne dogrusu hayret ettım Ancak Crıchton'un kıtabıyla Sır Arthur'un klâsık eserı arasında çok onemlı bır fark var Sır Arthur eserınde bılım aşığı, bılıme guvenen ınsan ları canlandırıyor Romanın kahramanı zoolojı profesoru George Edward Chal lenger neş'elı canlı, kendıne ve bılıme ınsanlığa sınırsız guven duyan, sık sık mutecessıs fakat cahıl gazetecılerı pa taklamasına rağmen sevımlı, cana yakın, sıcak bır ınsan Profesor Challenger'ın tam tersı, Doyle'un deyımıyle "bır ılâhıyatçının solgun yuzune sahıp, uzun boy lu ınce meymenetsız bır adarn"8 olan rakıbı karşılaştırmalı anatomı profesoru Edward Summer lee'yı betımlerken dahî Doyle, onun kendını bılıme tum kalbıyle adamış olduğunu 9 ısrarla soyluyor Roman, Gaıp Dunya'da ış lerın (ulaşılmazlığını vurgulamak ıçın') ters gıtmesı ve kahramanların kendılerını zar zor dışarıya atmalarını ışlemesıne rag men, sonu mutlu bıtıyor Challenger, Londra'dakı Zoolojı Enstıtusu'ne Gaıp Dunya tezını Şekil 2 Sherlock Holmes ve kanıtlarıyla sunarProfesor Challenger tıplerının ken, Gaıp Dununutulmaz yaratıcısı Sır Arthurya'nın varlığına başta manmayan Conan Doyle (18591930) Doyle The Lost VVorld adlı romanıylaSummerlee, roma Şekil 1. Jurassic Park ve The Ikıncı Zamanın dev surungenle nın akışı surecınde Lost VVorld romanlannda oku rıyle ınsanları ilk defa 1864 yı arkadaş olduğu yucularına bır dınozor kâbusu lında yayımlanan Arzın Merkemeslekdaşı Chal zıne Seyahat romanında karsı lenger'den umusunan Harvard mezunu tıp laştıran Jules Verne'nın ızını tamun onundebılı doktoru Mıchael Crıchton klp etmıştı. (1942). Crırhton'un kahramanları arasında belkı de en onemlısı olan ve hem Jurassic Park'ta hem de The Lost VVorld'öa karşımıza çıkan, yazarımızın "uzun boylu, zayıf saçları dokulen, otuzbeş yaşla rında, tamamen sıyahlara burunmuş bır adam sıyah gomlek, sıyah pantalon, sıyah çoraplar, sıyah ayakkabılar"11 kelımelerıyle tanıttığı matematıkçı lan Malcolm'un duşuncelerı ve tutumu ıse Challenger'ınkınden çok farklıdır Bır adada ("Isla Nubar") kurulmuş bır dınozor bahçesı olan Jurassic Park pro)esının sonunun felâketle bıteceğını Malcolm baştan bılmektedır Bunu nasıl bılebıldığını soran bankacı John Gennaro'ya Malcolm'un kuçumseyerek1 2verdığı cevap pek basıttır "Teorı 1 " Malcolm'un teorı dedığı, modern kaos kuramının ongorduğu, karmaşık fızıksel sıstemlerın davranışlarının onceden kestırılemezlık ozellığıdır Malcolm'a (ve dola yısıyla Crıchton'a) gore, bılım falan yapmak boştur, zıra evren, onceden zannedıldığı gıbı basıt kurallara katı bır uyum gosteren tekduze bır makına değıldır Evrenın davranışı da bır kargaşa olduğundan, onu ışleten kuralların onceden kestırılmesı mumkun değıldır, dolayısıyla Jurassic Park projesı plânlandığı şekılde gıdemeyecek, sonu mutlaka onceden gorulemeyen bır felâketle gelecektır Gerçekten de hem Jurassic Park romanı hem de onu ızleyen The Lost VVorld bır bırını ızleyen, mumkun, fakat pek de muhtemel olmayan ınanılması guç aksı lıkler sonucu felâketle bıter Okuyucunun bu romanlardan aldıgı ızlenım Mary Shelly'nın klâsık korku romanı Frankensfe/n'ın n verdığı ızlenımden farklı değıldır "Doganın butun sırlarına el uzatma ğa kalkma, sonun çok fena olur, zıra ınsan bunlarla baş edemez" 20 yuzyılın son çeyregı ıçınde, yukarı da soylenenler ışığında Crıchton ve benzerı yazarların en onemlı amaçları hızlı para ve şöhret kazanmaktır Dolayısıyla uretılecek olan eserın en onemlı ozellığı toplum tarafından en buyuk hızla ve en yaygın şekılde benımsenmesıdır Romantızmın akıl duşmanlıgının yaygın olduğu, ortalama kultur sevıyesının duşuk olmasının mezıyet addedıldıgı bır toplumda romantızmın değerlerıne paralel olarak ınsanın yureğını ağzına getı ren, sokaktakı adamın ulaşamadığı ve ulaşamadığı ıçın de La Fontaıne'nın Gaskonyalı tılkısı mısalı aşağılamaya ça lıştığı bılım ve bılgınlık gıbı değerlere saldıran, beyınden zıyade kalbe ve ureme ıçgudusune hıtab eden bır bılım kurgu kıtabı sunulması çok doğaldır1"1 Bu eserın orıjınal olup olmaması pek de muhım değıldır, zıra toplumun çoğunluğu kıtaptan uzaklaşmış olduğundan bunu farke den zaten pek az çıkacaktır Farkedılse bıle, her turlu ahlâk değerının faydacılık ve menfaat ılışkılerı çerçevesınde baştan tanımlandığı toplumumuzda, bunun etkısının pek hafıf olacağı muhakkaktır Dolayısıyla Crıchton, Sır Arthur Conan Doyle'dan ondan hıç bahsetmeden hafıf Bılım korkusunun somurusu 5052