Katalog

J EO L O J İ beklenmesi gerektiğini belgelemiş, bu konuda hem sismologlara hem de depremle ilgili coğrafyacıdan inşaat mühendisine kadar değişik Ttmtl bir yelpaze içinde çalışan kımselere yol göstermiş, bununla da kalmayarak dünyada tektonık deforOenııtt Pltytaen masyonların büyük faylarla belirleKaıasal Uıyosen nen faal yerdeğiştirme hatları ile £OM/> çevrilmiş ve burulma yamulmalarına dirençli katı blokların birbirleriKmttaFtfi ne nazaran yaptıkları hareketler fnootramah mart açısından betimlenebileceklerini göstermiştir. Ketin'le birlikte o zamanlar dünyada bir avuç jeolog Buyukstnktnataksenltn tarafından savunulan bu önemli Mtontt jronu (PMtgoaya Nodbni) görüş, 196O'lı yıllarda yerbilimlerinde devrim yaratan levha tektoniği teorisinin de temelini oluşturur. t î. 5 Ancak kanımca Kuzey Anadolu Fayı'nın Ihsan Ketin tarafından keşfinin Türkiye açısından çok daha büyük bir önemi vardır. O da ŞefcıV 4. Emsf Nowack'ın ilk Paflagonya Nedbesi haritası (not 9'da verilen ve 1928'de yayımlanmış Atatürkün saptadığı "muasır meolan "Die vvichtigsten Ergebnisse meiner anatolischen Reisen"[=Anadolu gezilerimin en önemli so deniyet seviyesinin üzerine çıkmak" hedefi çerçevesinde okuyup nuçları] adlı makalesinin 1. şeklinden). muasır medeniyeti Türkiye'ye getirKetin'in yorumuna bambaşka bır çehre kaSociety of Amerlca'ya da şeref üyesi olarak sinler diye Avrupa'ya tahsile gönderdiği zandırır. Bir çızgi boyunca depremlerin olseçilmiştir. gençlerden birinin, en az Avrupa ve Ameriduğunu söylemekle bu çizginin doğrultu ka'da bilimin en ön saflarında ilerleyen mesatımlı bir fayın ifadesi olduğunu söylemek Kuzey Anadolu Fayı'nın keşfinin lekdaşları kadar bılıme, dolayısıyla insan uyarasında büyük bir fark olduğu açıktır. Ketin garlığına, katkı yapabileceğini halkına ve Türkiye için önemi 1948 yılında yayımladığı makalesinde Kuzey dünyaya isbat etmesi olmuştur. Bu, kuşkuKuzey Anadolu Nedbesi'nin gunümüzun Anadolu Fayı boyunca bir Anadolu blokusuz Türk yerbilimcilerinin ılelebet övünecekgeçerli tektonık kuramı olan levha tektoniği nun batıya kaçmakta olduğunu da ilk defa leri görkemli bir başarıdır. teorisi kapsamındaki yorumu paleotektonik söylemiş, aynı yayında Anadolu'nun günebir yapı olan Kuzey Anadolu NeoTetıs keyinde bu batıya kaçışı mümkün kılacak KuKatkı belirtme. Kuzey Anadolu Fayı hakkındanedidir (yaşı 5545 milyon yıl; faaliyetini tatil ki geniş bllglslyle bana bu yazının hazırlanmazey Anadolu Fayının simetriği, fakat solyaedeli en az 24 milyon yıl). Bir diğer ifâde ile sında yardım eden dostum ve çalışma arkadanal bir fay olması gerektiğini de söyleyerek, bu yapı artık faal olmayan eski, ölmüş bir şım Aykut Barka'ya, yazıyı okuyup eleştıren Naci 24 yıl sonra keşfedilecek olan ve kâşifleri yapıyı ifade etmektedir. Faalken (yani en Gorur ve Ar;ıl Ok.'ıy'n teşekkür ederim. Bu yazıarasında Ketin'in kendi öğrencileri bulunan da yararlandıgım bilgilerin pek çogunu ben geç 24 milyon yıl önce!) hiç kuşkusuz bu(Prof. Dr. Ihsan Seymen ve şimdi Stanford 1973'den beri iyi bir yerbilimcl olarak yetlşebilgünkü Hımalaya veya Alpler gibi uzun zamem için hiçbir fedakârhktan kaçınmayan, ülkeUniversitesi'ndeki Dr. Atilla Aydın) Doğu man aralıklarıyla görülen sıkışma depremAnadolu Fayı'nın da kâhinliğini yapmıştır. Ketin'in çizdiği bu tablo bugünkü Doğu Akdeniz faal tektoniği ye depremselliği hakkındaki görüşlerin hâlâ temelini oluşturan kuramsal çatıdır ve Ketin'den önce söylenilenlerle hiçbir alâkası yoktur (yukarıda not 1 'de verilen eserlere ve orada verilen lıteratüre bkz). ft Paleoroyik (Dtvonj Kristtttin Jura AltKratase lUrgonıyen) S ü i verılon "Ketin bibllyografyası" ne yazık ki aralarında 1941 yılında ynyınlanmış olan Pamır ve Ketın'ın Erzıncan depremı makalesi de olan bırkaç eksık ıçarmekİH dır); aynı kıtapta 'Murkıye'nın tektonik tarılıının yapısal sınıtlaması" başlıklı yazım, ozellıkle s. 4346. 4 Taylor, F. B., 1910. Beaııııg of the Tertiary mountaın belt on the orıgın of the earth's plan Geological Society ot Amenca Bıılletın. c 21, s 179226 5 Weg«n«r, A., 1912, Dıe fcntstahung dnr Kontınen te: Petermanns Geogr Mıtt, yıl 58, s. 185195, 253256. 307309; 1912, Dıe Entstehung der Kontınente. Geologische Rundschau, c 3. s. 276292. 6 Kober, L., 1914, Dle Bewegungsr1chtung der alpınen Deckengebırqe des Mıttelmeeres: Petermanns Geogr Mıtt, yıl 60, 2 yarıcılt. s. 250256 ve lev 36 ve 37 Zwtschengebırge ve Narbe tenmleri s 251de ilk deta geçmektedır. 7 Kob»r, L., 1921, Der Bau der Erde Gebrüder Borntraeger, Berlın, s 14'dekı şekil "Novvack'ın yaşamı ve ulkemızdekı hızmetlerı ıçın bkz. Trauth, F., 1951, Ernst Novvack: Mıtt Geol. Gesell. VVıen. c. 3941, s. 227237. 9 Nowack, E., 1928, Dıe vvichtıgsten Ergebnisse meıner anatolischen Reısen. Zeıtschr Deutsch Geol. Geselt.. c. 80, Monatsberıcht, Nr 810, s 304312; 1932. KreideEntwtcklung und GroBtektonık ın NordAnatolıen: Centralbl. l. Mın. Geol. Palaont., yıl 1932, kısım B, sayı 6. s. 286299. 10 SalomonCalvı adını 1929 yılına kadar sadece VVılhelm Salomon, daha sonra VVıfhelm SalomonCalvi olarak yazmıştır. Bu büyük ieologun yaşamı ıçın bkz. Wurm, A.. 1950, VVılhelm SalomonCalvi: Zaıtschr. Deutsch Geol Gesell, c. 102, s. 141146. 11 Bkz Wldmann, H. 1981, Atatürk Unıversıte Ftelormu Istanbul Ünlversltesi Cerrahpaşa Tıp Fakultesı Ataturk'un Yuzuncu Dogum Yılını Kutlama Yayınlnrı Özel Serl 3 (çevıren A. Kazancıgıl ve S. Bozkurt, ori|lnali Exıl und Bıldungshılfe, 1973, Lang, Bern ve Frankfurt a/M), s. 143144 Fılhakika 196O'lı yıllarda levha tektoniği teorisi Wegener'in görüşlerini tekrar aktüel hâle getirince, Akdenız'in güncel tektoniği hakkında, Nobel muadili sayılan Japon ödülü sahibi ve levha tektoniği teorisinin mimarlarından Ingiliz tektonikçi Dan McKenzie tarafından yapılan ilk kapsamlı yayınının kaynakları arasında Kuzey Anadolu fayı hakkında yalnızca ihsan Ketin'in makalesi verilmiş, Paflagonya nedbesi hakkındaki yayınlar, bu arada merhum Hamit hocamızın makalesi de, konuyla olan ilgisizlikleri ve depremlere neden olan doğrultu atımlı bir faydan bahsetmemeleri nedeniyle kullanılamamıştır29. Ihsan Ketin'in devrim yapafi önemli 1948 makalesi, Türkiye dışında ciddî uluslararası bilim âleminde de hakettiği iltifata mazhar olmuştur. 1984 yılında benzerlerinin en eskisi ve en prestijlisi olan Geological Society of London kendisini ağırlıklı olarak bu nedenle şeref üyeliğine seçmiş, 1988 yılında da Avrupa'nın en önemli üç jeoloji madalyasından biri olan Steinmann Madalyası kendısine büyük ölçüde Kuzey Anadolu Fayı'nı keşfi nedeniyle Geologische Vereinigung tarafından verilmiştir 32 . Aynı yıl Ketin Geological (Prtc: A Akaıhc Srlıi'lıir, Ad Adabazar, Al Alapli, Aın Amanrn, An Aıı^'nra B Bafr». lia liıırliıı, Jlo Bolı I) DUralji', Mj DjKİılc E Enylı I IKIHKI, In Incboli K KoıiKİantiıU)|K'l, Kft Kaat&ımıni, Ko Kol«chlıiRsar S Kinop, Sa SamHiın, Sk Skııtari T Tarhancry "/. ZongukUİc, Zu Zufraııholi Kuzey Anadolu Fayı'nın keşfinin uluslararası yankıları '^Salomon, W. 1891. Neue Beobachtungen aus dem Gebıete der Cıma cJ'Asta und des Monte Adamello. Tschermak's Mm., Petrogr Mıtt. c. 12, s. 412. l3 3alomon, W., 1892, Nuove osservazloni nelle regıonı dı Cımad'ABta e dell'Adamello: Gıor. Mın. Crıst. Petr.c 3. s 145 '^Salomon, W.. 1905. Dle alpino dınarlsche Grenze Verh k k ynol Reıchsanst. sayı 16, s. 341343, 15 SalomonCalvl, W., 1930. Epeıruphorese, I Teıl Sıtzungsber. der Heıdelberg Akad. Wıss . math.naturw. Kİ ,c 1930, s 4 ve 20 16 SalomonCalvl, W.. 1937, Dıe Fortsetzung der Tonalelınıe ın der Türkel1 Geologlsche Beobachtungen ın der Türkei, No. 9, Yuk. Zlr. Enst. Çal., no. 53, s. 1113. 17 SalomonCalvi, W. 1940, Kurze Uberslcht uber den tektonıschen Bau Anatolıens. MTA Enst. Mecm . sene 5, sayı 1/18. s. 3574 (çok yetersız Turkçe ö/nt ıçın bkz. s. 3034). Muşketov'un rıcası s 35'de 18 Yaklaşık 600 milyon yıl once ile 200 milyon yıl once arasında guney yarıkurede bulunan ve Guney Amerı ka, Afrıka, Antarktıka, Hındıstan yarımadası ve Avustralya'dan oluşan ve adını alanı Hındistan'ın bugunku Madya Pradeş eyaletine aşagı yukarı karsılık gelen eskı Gond krall'Omdan alan buyuk kıt'a. Bu kıfa Ikınci 2amanda Atlas ve Hınt okyanuslarının açılmasıyla parçalanmış, Guney Amerıka vo Antarktıka dışındakı parçaiarı Avrasya ile çarpışarak bugunku AlpHımalayalndonezya dag kuşagını oluşturmuşlardır. 1 9pamir, H . N., 1944, Une llgne slsmogenıque en Anatolıe septentrlonale: Istanbul Unıversıtesı Fen Fakultesı Mecmuası. c. 9, ser. 3, s.144158. ayrıca bkz. 1944, Kuzey Anadolu'nun depremler yapan bır beresl Turk Fızıkı ve Tabıı llımhtr sosyetesı Yıllık Bıldlrgelerl ve Arşivi, sayı 12, s 4 (ayrıbaskı sahlfelerı yenıden numaralanmış; bu yayınlannda Hamır, "nedbe" yerıne benzer bır anlama gelen "bere" kelımesını kullanmıştır) 20 Pamlr, H. N., 1960. DınamıK Jeololı, cılt II, Iç Olaylar: Ist. Üniv. Yay., sayı 885, Fen Fak. no. 39, bilhassa s. 355. 21 Ketln, I., 1957, UmumlJeoloıı I. Kısım Arzkabuğunun ıç olaylan: İTU Kutuphanesı. sayı 360, s. 67. 2z Mallet, R., 1862, Great Neapolitan Earthçuake of 1857The Fırst Princıples ot Observatıonal Seısmology...c. II. harıta D. Royal Society of London, London Bu harıtanın Turkıye'yı ıçeren kısmının bır kopyası için benim Tubıtak Bılım ve Teknlk'\n 458 sayısındaki makalemın 11. şekllne bkz. Şekil S. Ernst Novnack'ın Paflagonya Nedbesi fikrini Şekil 7. Nowack'ın Pafgeliştirdiği yıllarda Eduard Suess'ün daha önceki Alpid lagonya Nedbesi'ni bir Kuzey ve Dinarid kavramlanndan Rudolf Staub ve VVilser gibi Anadolu kenet kuşağı (kendi jeologların geliştirdikleri Pontik (siyah) ve Dinarik (dü terimiyle "sinafisi") olarak ilk şey çlzgili) silsile kavramları. Novjack Paflagonya ned yorumlayan büyük Almanbmslnln bu ikl silsilenin sınınna karsılık geldiğini düşün Türk jeologu Wilhelm müş, SalomonCalvi de V/egener, Argand ve Staub'u iz SalomonCalvi (18681941). leyerek bu nedbenin Lavrasya adı verilen kuzey kıt'alar topluluğu ile Gondwana kıt'ası adı verilen güney kıt'ası mizin iki büyük yerbilimcisindan, nın çarpıştığı sinafiye tekabül ettiğini farzetmiştir (Sta kendılerine hocam demekten gıırur ub'un not 31'de verilen eserinin 5. levhasından kısmen).duyduğum merhum Prof. Dr. Ihsan leri ile belirlenen bu yapı, artık hiçbir deprem üretmemektedir. Kuzey Anadolu Fayının levha tektoniği içindeki yorumu ise bir transform faydır (oluşum yaşı 115 milyon yıl; hâlâ faal). Bu yapı hâlâ hareket etmekte, sık aralıklarla, doğrultu atım depremleri oluşturmaktadır. İlk defa Ihsan Ketin'in çalışmaları KAF üzerinde ne tür depremlerin Ketin ile Prof. Dr. Sırrı Erinç'ten öğrendlm. Onlara olan şükran borcum sonsuzdur. 'Kuzey Anadolu Fayının guzergahı ıçın bkz. Şengor, A. M. C . 1979, The North Anatolian translorm Fault: ıts age. oftset and tectonlc slgnlficance: Jour. Geol. Soc. London. c. 136, s. 269282; Barka, A., 1992, The North Anatolian fault 2one. Ann. Tec. c. 6, s. 164195; Şaroglu, F., Emre, ö. ve Kufcu, I 1992, Türkiye Dlri Fay Haritası, ölçek 1 000 000, 3 pafta. MTA Genel Müdurlügu, Ankara. KAF'nın kendısınden daha yaşlı ve bugun artık faal olmayan jeolojık yapılarla olan ılışkilerı için bilhassa bkz Şengör, A. M. C. ve Yılmaz, V., 1983, Turkiye'de Tetıs'ın evrımı: Levha Tektoniği Açısından Bir Yaklaşım. Turk. Jeol. Kur., Yerbilımlerı özel Oizısi, 1, 75 s 2 3«ngor, A. M. C , 1987, Tectonıcs of the Tethysıdes. Orogenıc collage development In a colllslonal settlng Ann Rev. Earth Planet Sci., c. 15. s. 213244. 3 B u konuda 13 Mart 1992 Erzlncan depreml munasebetlyle Cumhurtyet Bılım Teknık'm 21 Mart 1992 tarıhlı ve 262 numaralı sayısında yayımlamış olduğum yazıda Ketin'in 1948 makalesınden önce Kuzey Anadolu Fayı boyunca (ama KAF'ın doğrultu atımlı genç bır fay zonu olduğunun farkına varmadanl) yapılan çalışmalara degınmemlştım. Okuyucunun elınde tuttugu bugunku yazım ve Tubıtak Bılırn m Teknık'm 1 Ocak 1996 tarıhli ve 458 sayılı derglsındeki benzer başlıklı yazım, 13 Mart 1992 tanhlı yazımın bu açıdan bır tamamlayıcısı nıtelıuindedır. Ancak Ketın'den önce KAF Boyunca yapılmış olan çalışma ve yorumları daha önce kısaca gerek 1 notta verılmış olan 19/9 tarıhlı yazımda, gerekse de bıraz daha etrallıca Ihsan Ketin Simpozyumu İçin yazdıgım ıki yazıda tartışmıştım Şengör, A. M. C , 1985, Ihsan Ketin hayatı ve eserlerı: Ihsan Kefın Sımpozyumu, Turkıye JeolO|i Kurumu, Ankara. bilhassa s 10 (bu yazıda Şmk: Z.Kunybatı Anadolu'nun buyOk roktonlk OtrUkteri Şekil 6. Ernst Nowack'ın Paflagonya Nedbesi hakkında 1932 yılında yayımladığı ikinci sentezinin haritası (bkz. not 9). AçıklMtnt: Galatya Zonu: Andeztt/Jura/Gosau Hpl Kretese/Eosen, Oliosen VKarasal Neojen III111: BilinyaPallagonyaZonu.Krıstalın, Melamorfik, AltPaleozoyik/(Triyas)/UstKrelase, Eoson/Noojen ///////; Ereili sahıl zonu (Ereğlı taşkömurü havzası). KarbonPerm(?)/ M Kretase/Ust Kratase ,: treğlı Hattı <<»>. : Paflagonya Nedbesi ^~"~ O Genç çöküniuler : Büyük nnlıklınaller : Buyuk senkllnaller \\W\\ : Pamlr, H. N.r 1952, Les seismes en Asle Mlneure entre 1939 et 1944. La clcatrice nord anatolıenne: Rep. 18th Int. Geol. Congr. part 13, Proceedıngs ofsectıon M, s. 214218, London ?4 Eo.eran, N. ve Lahn, E., 1944, Turklye yerdepremlerı hantası hakkında muhtıra: MTA Derg . sene 9. sayı 1/31. s. 273. 25 Ketln, I., 1948. Uber dıe tektonıschmechanıschen Folgerungen aus den groBen anatolischen Erdbeben des latzten Dezennlums Geol Rundsch , c. 36, s. 7783; 1949, Son on yılda Türkıye'de vukua gelen büyük depremlerin tektonık ve mekanık netlcelen hakkında. Turk. Jeol. Kur. Bult., c 2, s. 113. 26 Ketin'ın 1948de Geol. flundsc/ı.'da yayımlanan makalesi, s. 80. 27 Kennedy, W.tl 1946, The Great Glen Fault: Quart. Jour. Geol. Soc. London, c. 102, 8. 4176. 28 Wegener'in bu yorumu. kendlslnln 1915 yılında neşrettiği bir şekil ile birlikte tarafımdan yukarıda not 5'de bahsettıgım yazımda Cumhurıyet Bılım Teknık'm 21 Mart 1992 tarıhlı 262. sayısının 8 sahıfesinde yayım lanmıştı Oradakl 2 şekle bkz 29 McK«nzl«, D., Active tectonıcs of the Medlterra nean regıon Geophys Jour. Roy Astron Soc , c 30, s 158 ve şekil 24. 30 Erlnç, 8., 1968, Jeomorlolo)l I. Genişletılmış 2 baskr Ist Univ Yay No 789, Ist. Unlv. Cogr. Enst Yay., no. 23. şekil 40. 31 Staub, R., 1924, Der Bau der Alpen: Beıtr Geol Karte Schvveiz, N. F., 52 Lıef.. Bern, VI + 272 s. 3 2 Paul VVurster'ın Steinmann Madalyasının Ihsan Ketın'e tevcıhl munasebetlyle yaptıgı konuşmanın metnl için bkz VVursUr, P. 1988, Dıe Geologısche Vereinigung verlıeh ım Jahre 1988 dıe GustavSteınmann Medaılle an Professor Dr Ihsan Ketin Geol Rundsch., c. 77, s. IllV. bilhassa s. IV; bunun bir Türkçe tercümesl için bkz. Tubıtak Bılım ve Teknık, c. 27. sayı 316. s. 76(1994). 23 İTÜ Maden Fakültesi, Jeoloji Bölümü, Ayazağa 80626 Istanbul 4588