Katalog

JEOLOJI Kuzey Anadolu Fayı'nın keşfi hakl Atatürk'ün bilim ve eğitim seferberliğinin en somut ürünlerinden biri olan Kuzey Anadolu Fayı'nın (KAF) 1948 yılında Ihsan Ketin tarafından keşfini ve bunun bilim tarihi içerisindeki yerini anlayabilmek için, sık sık KAF ile kanştırılan Kuzey Anadolu NeoTetis kenet kuşağının keşfinin tarihçesinin bilinmesi gereklidir. A. M C. Şengör* K uzey Anadolu Fayı (KAF), doğuda Bıngol ılının sınırları ıçındekı Karlıova çokuntusu kuzeyınde başlayıp, batıda Bolu şehır merkezı cıvarında çatallandıktan sonra once ıkı, Geyve'nın batısında da uç ana branş boyunca Ege denızının kuzeyıne kadar uzanan, yaklaşık 1500 km uzunluğunda, genç (oluşum tarıhı geç Mıyosen Plıyosen, yanı yaklaşık 11 5 mılyon yıl once), oluşturduğu yerşekıllerıyle topoğrafyada belırgın ve sık aralıklarla pek çok vatandaşımızın hayatına mal olan depremlerden hâlâ faal olduğu kesın sağ yanal doğrultu atımlı bır faydır Buyuk mesafelerde bu fay bugun "Kuzey NeoTetıs kenet kuşağı" denılen ve gene Murefte'den Erzıncan'a oradan da Zagros dağlarına kadar uzanan bır kıt'akıt'a çarpışma hattıyla buyuk mesafeler boyunca paralellık gosterır, hatta pek çok yerde bu hatla çakışır 1 Bu eskı çarpışma hattı (teknık terımle kenet kuşağı veya sutur zonu), ozellıkle Ikıncı Zaman (Mesozoyık) suresınce batıda Pıreneler ve Alplerden doğuda Hımalayaların otesıne kadar uzanan buyuk bır okyanusun [teknık adıyla NeoTetis (yanı Yeni Tetıs) Okyanusunun] kalıntılarını ve kapandığı yerı temsıl eder2 Turkıye'yı de doğudan batıya kateden buyuk dağ sılsılelerı gıbı dağ kuşaklarının, jeosenklınal (=yer teknesı) denılen ınce uzun, tekne şekıllı denızel havzalardan turedığı sanılırdı Bu hıpotetık ınce uzun hav zaların, ıkı kıt'a arasında, yerkurenın ısı kaybı sonucu kuruyan bır elmanın buzulduğu gıbı buzulmesı netıcesınde sıkıştığı ve ıçlerındekı tortul kayaçların buruşup kıvrılarak havzayı ıkı yandan daraltan kıt'aların kenarları uzerıne yıgıldıklarına ınanılırdı (Bkz Şekıl 1) Jeosenklınalı sınırlayan ıkı kıt'aya dogru ıtılmış olan bu kayaç paketlerını, şohretlı Avusturyalı jeolog Leopold Kober'ın ılk defa 1914 yılında ortaya attıgı gıbı ya bır ara masıfın (Eduard Suess'ten alman Almanca bır ıfade ıle Zvvıschengebırge6) ya da bır nedbenın (Almanca Narbe 0 veya doruk hattı" Scheitelungslinıe) ayırdığı zannedı lırdı Nedbe Fransızca lıteraturde ıse cıcatrıce olarak bılınırdı Narbe (=yara ızı) ve cıcatrıce (=yara veya dıkış ızı) kelımelerı dıkkat edılırse bırbırınden bır zamanlar ay rı bulunan ıkı nesnenın bırleştığı çızgı anlamındadırlar ve leosenklınalın ısıl buzulme nın dogurduğu sıkışma sonucu daralma sıyla meydana gelen dağ kuşaklarının ıkı kanadını bırleştıren çızgı anlamında kullaŞekıl 2. Leopold Kober'ın "çıft kanatlı" Alp dağ sıstemı. A ıle belırlenmış ve taranmış alanlar ara masıflen, oklar da kanatlann devnlme yonlerını gostermektedır Şekıl, Turkçeleştırılmış halıyle Sırrı Erınç'ın Jeomorioloji adlı ders kıtabından alınmıştır30. Kuzey Anadolu nedbesını gosteren N harfı benım ilâvemdır. nılmışlardır Ernst Novvack ve Paflagonya Nedbesı Bu nedbenın Turkıye'de de görulduğu konusundakı ılk yayın tamamen kuramsal bazda olup bızzat Kober tarafından gene 1914 yılında yayımlanmış olanıdır Bu yayından çok daha yaygın olarak Kober'ın 1921 yılında yayınlanmış olan ve 1928'de ıkıncı baskısını yapmış bulunan çok meşhur Der Bau der Erde (Arzın Yapısı) adlı tektonık ders kıtabındakı şekıl 26 (Şekıl 2)' butun yerbılımlerı dunyasını etkılemıştır Bu etkının ızlen Turkıye hakkındakı bolgesel lıteraturdekı ılk yankısını 19261927 yıllarında T C Tıcaret Vekâletınde demır çe lık sanayıı jeolojı uzmanı olan Slovak asıllı Avusturyalı jeolog Ernst Nowack'ın (Şekıl 3) 8 Ankara'dan hareketle Turkıye'nın kuzeybatı bolgelerınde yapmış olduğu |eolo|ik ve coğrafî araştırma gezılerının raporla rında bulmuştur Bunların hıç şuphesız en muhımı ve lıteraturde en çok ılgı gormuş olanlarında9 Novvack kabaca EreğlıSınop BeypazarıAnkara dörtgenı ıçınde kalan alanlardakı yapısal ]eolo|ik ve stratıgrafık gozlemlerıne dayanarak ÇerkeşDevrez Çayı boyunca uzanan bır ezılme hattı çızmış (Şekıl 4), bunu VVılser'ın ve Eduard Suess un daha oncekı yayınlarında tanımlanmış olan Pontık (yanı Turkıye sınırları ıçındekı Karadenız) sılsılelerı ıle Dınarık (yanı Turkıye sınırları ıçındekı Toroslar ve Orta Anadolu) sılsılelerı arasındakı ayırım hattı olarak belırtmıştır (bkz Şekıl 5) Paphlago nısche Narbe (Paflagonya Nedbesı) adını verdığı bu hat uzerınde sıcak su kaynaklarının bulunduğuna dıkkat çeken Novvack, bu çizginın tum Kuzey Anadolu'da dağ Kuzey Anadolu Fayı'nın keşfinin tarihçesi incelenirken karşılaşılan temel sorun Kuzey Anadolu Fayı'nın keşfinin tarıhını anlayabilmek ıçın sık sık kendısıyle kanştırılan bu kenet kuşağının keşfinin tarıhçesının bılınmesı gereklidir Bır dıger ıfade ıle, Kuzey Anadolu'da uzun mesafelerde bırbırıyle çakışan ıkı yapının blrbırınden ayrılması gerekır Kuzey Anadolu Fayı nın Ihsan Ketın tarafından keşfedıldığı konusunda bılımsel lıteraturde herhangı bır kuşku olmadığı halde bu keşfın geçmışının ve detaylarının doyurucu bır belgeleme ışığında henuz yazılmadığı bır gerçektır3 Bu notun amacı, boyle bır tarıhe temel olabılecek KAN ve KAF kavramları arasındakı farkı ve bunla rın dayandıgı bazı ana belgelerı Turk kamuoyuna duyurmak ve ulkemızde yalnız can ve mal kaybına sebep ol makla kalmayıp, Turk yerbılımlerı camıasının dış dunya ıle de sureklı temasta kalmasının nedenlerının en onemlılerınden bırı olan Kuzey Anadolu Fayı'nın keşfinin tarihçesinin yazılmasına onayak olmaktır Bu tarıhçe, keşke detaylı olarak, KAF'ı keşfeden Ihsan Ketın henuz hayattayken yazılabılseydı Ancak gerek ben, gerekse de ITU Genel Jeolo|i Anabılım Dalı'ndakı pek çok arkadaşım muhte lıf vesılelerle Ketın le bu konuda soyleşıler yapmışızdır Fakat faya ılk defa yaş veren Sırrı Erınç ve M Şâkır Abdusselâmoğlu, ılk defa detaylı bır toplam otelenme tahmını yapan Ketın'ın doktora oğrencısı Ihsan Seymen, fayın depremsellığının en onemlı özellıklerınden bırını ılk farke den ıkı jeologdan bırı olan Necdet Egeran ve muhtelıf vesılelerle yurdumuza gelıp KAF uzerınde çogun Ke tın le bırlıkte, çalışmış olan Dan McKenzıe, Clarence Allen ve Nazarıo Pavonı henuz hayattadırlar Aralarında yaşı seksenı geçmış olanlar da bulunan bu yerbılımcıler henuz hayattayken bu tarıhın yazılmasında bu yuk fayda vardır Kober'ın dağoluş teorısı ve nadbe kavramı Kuzey Anadolu'da bır kenet kuşağının bulunduğunun bılınebılmesı herşeyden once kıt'aların dunya yuzeyınde yatay olarak hareket edebıldıklerının kabulune dayanır Bu teorı ılk defa cıddı bır şekılde 1910 yılında Amerıkalı glasıyolog (buzulbılımcı) Frank Bursley Taylor4 ve 1912 yılında da Alman meteorolog ve jeofızıkçı Alfred Lothar VVegener tarafından ortaya atılmıştır5 Bundan once, kutlesını batıdan doğuya kesen devas; bir hat olduğunu belirtmıştir Guya Oına rık ve Pontık sıstemlerını ayıran bu nedbe Novvack'a gore Kober'ın Narbe'sının karşı lığıdır Novvack 1932 yılındakı yayınında'J daha kuzeyde, Ereğlılnebolu hattı arasın da benzer bır dığer hat daha bulunduğunı ıddıa etmış, buna da Ereğlı çızgısı (Ereğlı Lınıe) adını vermıştır (Şekıl 6) Bu yayınd. Novvack, Ereğlı çızgısı ıle Paflagonya ned besı arasında kalan alana Kober'ın termı nolo|isını kullanarak Zvvıschengebırgı (=ara masıfı) yorumunu getırmıştır VVılhelm SalomonCalvı10 ve Tonale Hat tı 1930'lu yıllar Almanya'da Nazı ruzgârla rının estıgı yıllardır Bu ruzgâr, 1934 yılınd. Heıdelberglı Musevı kokenlı yetmışlık bu yuk ustâd VVılhelm SalomonCalvı'yı Turkı ye'ye taşımıştır (Şekıl 7) 1 1 Geçen yuzyı sonunda SalomonCalvı Kuzey Alplerh Guney Alplerı ayıran onemlı bır kırık hatl keşfetmış12, buna da en lyı gorundugu To nale geçıdıne atfen Tonale Hattı (=Tonale Lınıe) adını vermıştır13 1905 yılında Salo monCalvı, Tonale bolgesındekı çalışmala rından hareketle, Tonale hattının Eduar< Suess'un Alpıd ve Dınarıd dağ kuşağı sıs temlerını bırbırınden ayıran buyuk bır bol gesel hat olduğunu ılerı surmuş (Şekıl 5) 14 1932 yılında bu hattı Alplerın batısına d< taşırarak Korsıka adasına kadar uzatmıştır Turkıye'ye gelmeden hemen önce Ko ber'ın ısıl buzulmeye dayanan kuramsa çatısının artık geçersız olduğunu farkeder SalomonCalvı, vVegener'ın kıt'aların kay ması teorısının ateşlı bır savunucusu ol muş, Korsıka'dan Yugoslavya'ya kada uzattığı Tonale hattını da bu çerçevede bı kıt'akıt'a çarpışma hattı olarak baştaı yorumlamıştır Bu yenı yoruma gore Ko ber'ın nedbesı, aslında ıkı kıt'anın bırbırle rıyle çarpıştıktan sonra kenetlendıklerı bı kenet kuşağıdır SalomonCalvı bu yepye nı kavrama bır de yenı terım turetmış synaphıe (sınafı= eskı Yunanca'dakı suna feıa bırlık, rıtm bırlığı, uyumluluktan) adın vermıştır 15 SalomonCalvı 1937 yılınd. Ankara'dakı Yuksek Zıraat Enstıtusu Çalış maları serısınde 53 numara olarak yayım ladığı Gpologısche Beobachtungen ın de Turkeı (Turkıyede Jeoloıık Gozlemler) dızıs makalelerının "Tonale hattının Turkıye'dek Verimlilikalite EKA Motor Kontrol Onitesi ile elde edeceğiniz avantajların en büyüğü. Motorunuzun harcadığı enerjiyi kontrol altına almanızı sağlayarak; tasarruf, kazanç, kaliteli ve verimli üretin bir arada yürümesini sağlayan en ileri nokta. MOH IS09001 HEGISTERED COMPANV BS EN ISO 9001 CartBcale No 6050 4586