Katalog

HAYVANLAR DÜNYASI Uzun ve yüksek atlama rekoptmenlepi Kendi uzunluğunun 100 katı uzaklıklara sıçrayabilen pire veba taşıyabilir... Mehmet Karakaş* P ireler insan sağlığını yakından ilgilendiren parazit bir böcek grubudur. Bu canlılar bir konak olmadan yaşayamazlar. Ama konakların onların varlığına ihtiyacı yoktur. Her pire türü yaşayabilmek için sıcakkanlı bir canlı türünü seçer. Ama ona tam olarak bağımlı değildir. Insanlar en çok insan piresi olarak bilinen Pulex Irrltans'ın (Şekll 1) saldırısına uğramakla beraber, sıçan, kedi ve köpeklerde yaşayan pireier tarafından da ısırılabilirler. Iki yanı yassılaşmış bir gövde tipine sahip olan pireler, bu görüntüleriyle diğer parazit böceklerdenfarklıdır. Bu yapı, pirelerin, konağın saçları ya da kılları arasında kolayca hareket edebilmesini ve deri yüzeyine ulaşarak kan emmesini sağlar. Pireler, hareketli konaklarına tarak biçimindeki kalın bir kıl dizisiyle yapışırlar. Pireler konaktan yayılan ısıyı anten biçimindeki ısı algılayıcıları ile saptar. Uygun sıcaklık ve besin olmaz ise pire yaşayamaz. Bu canlılar 2030"C arası bir sıcaklığı ve % 6070 arası bir bağıl nemi tercıh ederler Sıçrama gücünü rezllln denilen bir pro teinden sağlarlar. Rezılın, obekler halinde gövdeyi sarıp destekleyen ve kasların ha reket için dayanak yaptığı yapılan oluşturan dış iskelette bulunur. Pire sıçramak istediğinde arka bacaklarının kaslarını gerer, bu da kasların bağlı olduğu üst derideki bir rezilin öbeğini sıkıştırır. Daha sonra bu enerji bir anda tümüyle boşalarak arka bacaklara büyük bir yaylanma gücü sağlar ve pireyi havâya tırlatır (Şekll 2). Pire, altı bacağın üstünde kusursuzca yürüyebilir ve daha çok bu şekilde hareket eder. Bu sayede pire yükseklere de sıçrayabilir. Örneğin, 23 mm uzunluğunda olan Pulex Irrltans 19,7 cm'ye varan dikey sıçrayışlar ve 33 cm'ye ulaşan yatay atlayışlar yapabilmekte, yani kendi uzunluğunun 100 katından fazla uzaklıklara atlayabilmektedir Enerji depolamanın başka yolu da kan emmektir Baş kısmındaki bir rezilin öbeği, ev sahibinin derisini delmek için kullanılan bir mekanizmaya enerji sağlar Daha sonra bir tükrük pompası işleme girerek kanın pıhtılaşmasını önleyen bir madde içeren tükürüğü ev sahibinin kanına püskür Şekil 5: Tavşan piresinln konukçu uzerinde bulutür. Böylece delinen yerde pıhtılaşma nuşu olmaz. Son olarak bir şırınga gibi kan çeken ağız bölümlerinin emme işleviyle lardır. örneğin insan piresi, sıçan tifusü, yalancı verem ve bruselloz taşır. Ayrıca son yıllarda özellikle Ekvator bölgesinde hıyarcıklı veba da taşıdığı görülmüştür Ama bu son hastalığa ilişkin, paklı olarak en kö< tu şohretı olan pire, sıçan piresi XeVebanın pireler tarafından taşınması oldukça ilginçtir. Bir pire, veba basılı taşıyan sıçanın kanıyla beslendiğinde, basiller, sindirim sıstemine yerleşir. Barsaklardaki ın dikensi yapılar, basillerin birikip ürediği bir bölge işlevi görür ve aynı zamanda, pirenin bağırsağını tümuyle tıkayan trombozlara yol açan kımyasal maddeler üretir. Hastalık bulaşmış pireler bir insaŞekil 3: Pire ısıngının ciltte yaptığı rahatsızlık nı ısırdığında, basiller tükürüğe gerı kusulur ve insanın kan dolaşıpire besinini alır mına karışırlar. ölü pireler bile, temas yoHastalık ve ölüm luyla bu basilleri aktarabilir ölü pireye Az sayıda pire ısırığı ciltte yarattığı radokunan kişınin açık yarayı kaşıması, bahatsızlık dışında tıbbi bir sorun oluştursillerin kan dolaşımına karışması için yemaz. Ahcak cıddı bir istila durumunda piterlidır. re tükürüğündeki pıhtılaşmayı önleyıci Dişi bir pire konakçının ya da ev sahimadde, vücutta önemlı bir ihtıhaplı tepki binin vücuduna günde 1015 yumurta bıdoğurabilir Pire ısırığını izleyen 24 saat rakır Ancak bu yumurtaların kürke ya da içinde deride bir kızarıklık görülür (Şekll kıllara tutunma imkanı yoktur ve konukçu3). Sürekli kaşınacak olursa bu nokta iltinun vucut sıcaklığının yüksek oluşu da, hablanabilir. Çok daha önemli bir tehlıke kuluçkayı engeller Bu yüzden, konukçuise, pire tükürüğünün taşıyacağı hastalıkdan ayrılmış olarak kuluçkadan çıkan lar ve ev sahibine aktaracağı organizmayavrular yeni bir yuvaya çamur ya da toznopsylla cneopsls tir (Şekll 4). Şekil 2: Pirenin sıçrama gücü Şekil 1: İnsan piresiPulex irritans larla taşınmak ya da sıçrayarak ulaşmak için uğraşırlar. llginç olan her iki yolu da genellikle başarabilmeleridir Tavşan piresinin üreme biçimı ise, dişi ev sahibinin hormon sistemiyle kurnazca kurulmuş bir bağlantıyla olur Sadece hamile tavşanlardaki dişi pireler cınsel olgunluğa ulaşır ve yumurtalarını bu dişi tavşana değıl, do~ ğan yavrularına bırakırlar (Şekll 5).Pirelerden kurtulmak gıderek zorlaşıyor Çünkü geleneksel etkili önlem olan DDT'ye karşı dirençleri artıyor. Malathıon ve dıchloruos pireleri öldürebilen modern kimyasal maddelerın en etkılı olanlarıdır Ayrıca larvaların kuluçka alanları örneğin evler, benzenli naftalinle ya da sıradan deterjanlarla dezenfekte edilebılir. Vebanın sıçanları da içeren yayılmasının engellenmesine gelınce, 1980'lerin ortalarında bile, çok eski bir yontem olan evde kedi beslememenin bu konuda hâlâ en etkili yollardan bıri olduğu gorülmuştür * Arç. Gör., A.Ü. Fen Fakültesl Blyoloji Bölümü Şekil 4 Sıçan piresi Xenopsylla cheopsis Kaynak: DUPLAIX N. 1988. Fleas. The Lethal Leaperss. Natlonal Geographic May. 669694. 330t6