Katalog

Ç E V R E VE K İ M Y A Amtkabir, kirliliğin tehdidi altında! Hava kirliliği, Amtkabir ve diğer tarihi eserleri bozuyor. Anıtkabir'in yapımında kullanılan ve temel bileşimi kalsiyum karbonat olan 15 ayrı mermer ve traverten hava kirliliğinden etkilenerek bozuluyor. Araş. Gör. Hasan Böke ODTÜ Mlmarlık Fak. Restorasyon Böl. S on yıllarda artan çevre sorunları gunumuzde tum toplumları ılgılendıren temel problemlerden en onemlısını oluşturmaktddır Sanayı devrımı ıle dunyanın ekolojık dengesındekı bozulma hızlanmaya başlamış urun aldığımız toprak, kullandığımız su soluduğumuz hava, hızla kırlenmeye başlamıştır Bu hızlı değışımın etkılerı, ınsanlar ve dığer yaşayan canlılar uzerınde gorulmektedır Ormanlar asıt yağmurları ıle hızla yokolmak ta, ınsanlarda ıse çevre kırlenmesıne bağlı olan hastalıklar ve olumler artmaktadır Canlı varlıkların dışında etkılenen dığer bır varlık da kultur varlıklarımızdır Dunyanın bır çok ulkesını kıskandıracak çok luk ve nıtelıkte zengın kultur varlıklarına sahıp ulkemızde, tarıhı anıtlarımız çevre koşullarının olumsuz etkılerınden oturu hızla bozulmakta ve değışıme uğraınaktadır Bu değışım Ankara da bulunan anıtlarda açık şekılde gozlenmekte, yalnız tarıhı yapılar la kalmayıp yenı yapılarda da kendısını gostermektedır Bu yazıda bu surecın oluş blçımı ve olumsuz etkılerınden bahsedecegız Ankara'da hava kirliliği Hava kirliliği ulaşımdan, elektrık enerjısı uretımınden konutlardakı yakıt harcamalarından ve endustrıyel faalıyetlerden kaynaklanmakta dır Hava kirliliği urunlerı kukurt dıoksıt (SO<0 karbon dıoksıt (CO2) azot oksıtler (NOx) ve dığer gazlardır Bunlar hava klrllllğintn blrlncll urunleri olarak lanımlanabılır Bu urunler havadakı dığer urunlerle (Su, Oksıjen, Ozon) etkıleşımlerı sonucunda ıkıncıl urunlerını oluştururlar (Sulfurık asıt Nıtrık asıt gıbı) Bu saydığımız kırletıcıler ya hava akımlan ıle ya da yagmurla taşınarak etkılerını gosterırler Bılındığı gıbı son yıllarda hava kirliliği çeşıtlı ıllerımızde (Ankara Istanbul Bursa, vb ) yaşamı etkılemektedır Bu olumsuz etkının en fazla gorulduğu ıllerımızden bırı Ankara dır Ankara at moslerınde kış aylarında yuksek oranlarda ku kurt dıoksıt ve tanecıklı maddeler bulunmaktadır Ortalama nıspı nem mıktarları da aynı sure ıçınde en yuksek değerlerıne ulaşmaktadır Bu koşullar kıreç taşından yapılmış yapıları etkıleyerek bozulmaya yol açmaktadır Amtkabir de bu etkılenen yapılardan bırısıdır AnıtkaUr ın yapımında temel bıleşımı kalsiyum karbonat olan, onbeş ayn mermer ve traverten kullanılmıştır Yapının dış kaplamaların da Çankırı Eskıpazar'dan getırılen sarı tareverten kullanılmıştır Travertenler dığer kalsiyum karbonat ıçeren yapı taşları gıbı hava kırlılığınden etkilenerek bozulmaktadır Bu bozulma ıkı yolla olmaktadır Bırıncısınde kukurt dıoksıt, su, oksıjen ve tanecıklı maddelerınde etkısı ıle sulfurık asıde donuşur Bu asıt traverten yuzeylerle reaksıyona gırerek, onları alçı taşına (jlpse) donuşturur Ikıncı tur alçıtaşı oluşumu ıse kukurt dıoksıt sulfurık asıde dönuşmeden olur Taş once ara oluşum olan, kalsiyum sulfıte daha sonra alçıtaşına donuşur Bu oluşum sırasında taş yuzeyıne kukurt dıoksıt ıle bırhkte kırlı havada bulunan yanmamış karbon parçaları da taşınır Eğer taş yağmurdan korunan bır bolgede ıse bu oluşum sıyah kabuk şeklınde ortaya çıkar Bu bozulma şekll 2 dekıtabloda gorulmektedır Bu reaksıyonlar sonucunda kukurt dıoksıt gazının etkısı ıle travertenler daha çozunur olan alçıtaşına donuşmekte ve bu urun yağmur suları ıle yıkanarak yuzeyde aşınma olmaktadır Yağmurdan korunan bölgelerde ıse hava kirliliği urunlerı yuzeyde sert ve geçırgen olmayan kabuklar oluşturmaktadır Bu oluşum gıderek travertenlerın yapısına ve gorunuşune etkı ederek kabuk şeklınde kalkma ve duşmelere yol açmaktadır Ankara da Amtkabir ın dışındakı yenı yapılarda da bu tur bozulmalar gozlenmibtır Bu gozlemlerın nasıl yapıldığı aşağıda verılen deneysel bulgular kısmında aktarılmaktadır Anıtkablr den ve dığer yenı yapılardan (Maltepe Camıı, Ulus Yuzuncu Yıl Çarşısı gıbı) alınan Anıtın yağmur alan bölgelerinde slyah kabuklaşmaya traverten orneklerde, bulunan mınerallerısaptamak ıçın Xifinlan toz kınnımı anallzlerl yapılmıştır Hava kırlılığının ta^ta oluşturduğu alçı taşının, travertenlerln Içınde nasıl bır dağılım gosterdığmı gozlemek ıçın opük mlkroskop kullanılmıştır(i). Xlşınları toz kırınım analızlerı ıle, hava kırlılığıne maruz kalmamış orneklerde sadece kalsiyum karbonat saptanırken, hava kirliliğinden etkılenmış orneklerde kalsiyum karbonatın yanında alçıtaşı da gozlenmıştır Ayrıca optık mıkroskopla yapılan çalışmalarda alçıtaşının, travertenlerın sadece yuzeyınde değıl, ıç kısımlarında da oluştuğu gozlenmıştır (Şekıl 1) Alçı taşı oluşumunun mıktarı ıse kımyasal ana lızlerle saptandı Bu sonuçlardan bır ornek aşa gıdakı tabloda verılmektedır H2O CaC03 f H2SO4 (Kalsiyum (Sulfurik Karbonat) Asıt) Su CaSO* 2 HsO + CO? Alçı Taşı (Jıps) rasOanmaktadır. Gorulduğu gıbı hava kırlılığının etkısı sadece eskı yapılarda değıl daha yenı yapılarda da kendını gostermektedır Ankara'da % alçıtaşı oluşumları aynı zamanda yapıların yaşları arasında doğrudan bır ılışkı olduğunu da ortaya koymaktadır Bu değerler Avrupa'da yapılan çalışmalarda tespıt edılen % alçıtaşı oluşumları ıle karşılaştırılırsa bu etkının Ankara da ne kadar ılerı boyutlarda olduğu konusunda fıkır vermektedır Bu sonuçlar Ankara da kış aylarında gözlenen yuksek nıspı nem ve kukurt dıoksıt mıktarlarının yanında yuksok oranlarda bulunan tanecıklerın de katkısıyla alçıtaşı oluşumunun hızlı seyrettığını gostermektedır Doğal olarak bu Değerlendirme TaUoi 2H2O CaCO3 + SO? (Kalsiyum (Kukurt Karbonat) Dıoksıt) Su CaSCte 2 H2O (Kalsiyum Sulfit) t CO2 (Karbon Dıoksıt) Tablo2 O2 CaSO4 2H2O Jlps (Alçıtaşı) YAPILIŞ TARİHİ 1945 YAPI Amtkabir Maltepe Camıı TANIM Sıyah Kabuk Sıyah Kabuk Sıyah Kabuk Siyah Kabuk Sıyah Kabuk % ALÇI TAŞI 87 0 1959 1981 15 Yuzyıl 67 7 16 7 Ulus 100 Yıl Palazzo Papadopoli Salzburg Anıtı 2CM0 1660 80 Tablo3 Şekıl 1: Trevertenlenn ıç kısımlarında oluşan alçı taşı. A: Alçı taşı (Çıtt Nıkolx40) C: Kalsiyum karbonat 2356