Katalog

ETOLO J İ Hayvanlarda çiftleşme Hayvanların akrabalar arasında çlftleşmelerini engelleyen kurallar var. Harem oluşturan memeli türlerinde, babakız ilişkisini önlemek için kovma, kaçırma yöntemlerine başvuruluyor. Dr. RüştÜ Şaflin Ondokuz Mayıs Ünlver*ltc#l le bıreylen dağılarak aolKar (tek başına) bır yaşama geçerler Bunlar, çiftleşme ve yavru buyütme zamanı dışında turdeşlerıne karşı saklırganlaşırlar özellikle tüm yaşamları boyunca blr beraberiiğe gereksınme duyup sosyal yasam sürdüren memeli türlerinde, en yaygın olan aıle dağılması şekli ıse ob|a dagJştmkitr: Çocukluk döneminde, daha çok güven duyulan turdeşlerle, kı bunlar normal koşullarda ebeveyn, kardeş veya grup uyelerıdir, ilışki kurulup yabancılardan uzak durulurken, olgunluk çağına yaklaştıkça, "tanıdık" bıreylere karşı duyulan ılgı azalmakta ve bu ılgı yabancı turdeşlere yönelmektedır Böylece, bırbirıne pek bağımlı olmayan ve zamanla birbınnden uzaklasan yenı gruplar oluşturulmakta Bu ıse örneğın kızıl gaylklarde olduğu gıbı, ya sadece genç erkeklenn aile veya gruptan ayrılarak başka erkeklerle yenı gruplar oluşturmaları ve her üreme mevsımmde her erkeğtn çıftleşmek uzere gruptan ayrılıp dışı "aramaya" çıkması ya da örneğın pollgin (haremlık) bır yaşam surduren bozkır zabraaı ve yalall babun ile pollgam (çok eşlılık) bır yasam sürdüren goıil ve •empanz*larda olduğu gıbi, ayrılan erkeklenn daha sonrakı yıllarda "bulduğu" dışılerle eş oluşturup hayat boyu beraber kalmaları veya örneğın yabanl grl kazlarda olduğu gıbı, aılelerinden aynlan bıreylerın bır sure yalnız kaldıktan sonra karşılaştıkları karşı eşeyden bır bırey ile hayatboyu (monogam) eş oluşturmaları şeklinde olmaktadır Aıle dağılması tıplerınden "kaçırma" ıse özellıkle harem oluşturan memeli türlerinde, dişllerın genç erkekle tarafından Doç. Y akın akraba evliliğı veya akraba bıreyler arasındaki çıttleşmeler sonucu, oğul döllerin genetlk materyalinde zararlı çekinlk genlerın homozıgotıleşrnesınden kaynaklanan bozulmaların olduğu ve bu nedenle de örneğın gelışmenin yavaştadığı, irrv munıte (bağışıklık) ve buna bağlı olarak hastalıklara karşı dlrencin azaldığı, ömrün kısaldığı, döllenme oranının duştügü, bıreylerın ve dolayısıyla da turun hayatta kalma şansını azaltıcı yönde etkıleyen çeşitli olumsuzlukların ortaya çıktığı, artık bilinen blr gerçektır Türün devamını tehdii eden böyle bır ureme yolunun filogenetık gelışme surecı Içinde zamanla etlmlne edılmesı veya en aza indlrgenmesi gerekir Hayvan alemlnda klmlerln klmlarie eş oluşturduklanna göz atıldığında, özellıkle kuşlar ve memelıler başta olmak uzere, araştınlan türienn buyük bır çoğunluğunda bunun genel olarak akraba olmayan, daha doğrusu çocukluk evrelerıni bır arada ve beraber geçırmemış olan bıreyler arasında gerçekleştığı görulür "kaçırılması" şeklinde kendını göstermektedır Böylece, babakız çıftleşmesı engellenmış oluyor Bu ıse ya haramağasının karşı koymasma rağmen veya bazen de onun yenılgiye uğratılarak oradan uzaklastırılması ıle ya da babanın (haremağasının) kızlarına karşı henüz bır ılgi duymadığı erken bir safhada gerçekleştırılmektedır "Kovma" şeklinde görülen aıle dağılmasında ise dağılma, genelde anne ve/veya babanın oluşturduğu ergınlerın, gelişıp büyuyen genç bıreylere (yavrulara) saldırıp onları bulunduğu ortamdan, yanı çevrelerinden uzaklaştırmaları şeklinde gerçekleştırılmektedır Ancak etkın olan taraf sadece ebeveyn veya ergınler değıldır Ergınleşen yavrular da yavaş yavaş ergınlere karşı "baş kaldırıp" cephe almaya başlıyor ve aıle veya grup ıçınde bazı önceliklere sahıp olup ömrktoama (otonomlaşma) uğraşı ıçıne glnyoriar Işte bu esnada, daha güçlü olan erginler zaman kaybetmeden onlara saldırıp oradan bır an önce uzaklaşmalarını sağlamış oluyorlar Bazı hayvan türlerinde, önceliklere sahıp olma hırsı (ısteğı) grup ıçı surtuşmeler sonucu oluşan ve davranış bıyotojısınde hiyararşlk sıstem adı verılen aosyal aıralanım ıle düzenlenmektedır tarak, grup ıçınde sadece Ikısi birbırıyle çiftleşebilırler Bu gıbı hayvan türlerinde subdominant bıreyler zaman zaman gızlıce çiftleşme denemelennde bulunsalar da bunların süreklı aoayal atr«« altında olmaları nedenıyle, embriyonları çoğu kez gelışememekte veya anne vücudu tarafından tekrar resorbe edılıp yok edılmektedır "Tabunun" blyolojik değeri Fılogenetık «vrim surecı ıçınde yakın akraba bıreyler arasınoa çittleşmelen engelleyen mekanizmaların gelıştırılmış olması bızı bu tabunun bıyolopk değeri ve nedenınl sormaya Itmektedır Dog^al aaçillm baskısı sonucu meydana gelmış olan bu mekanizmaların değerini sadece kalıtsal hastalıkların ortaya çıkmamaaı, yanı çaklnlk homozlgotl olayı ıle açıklamak yeterlı olmayacaktır Buna, doğal seçılım sonucu gelıştırılmiş olan blparantal (annebabalı) üremenin yararları yönünden de bakılıp bır açıklama getirilmelıdır Burada öncelıkle, ürem* ıle çlfttoamanln aynı şay olmadıgını ve hemen hemen tüm hayvan gruplannda, az veya çok, çiftleşmesız üreme yapılabıldığlnı (örneğin agamogoni, hermafrodltlerde otogamı, partenogenetık çoğalma vb)*belırtmekte yarar vardır Ancak, döllenme ve ureme ıçın ikı bıreyin eşleşip çıftleşmesı bır zorunluluk olmamaaına rağmen, sayılan bu uç üreme şeklı hayvan ve hatta bıtkı alemınde pek yaygın değıldır Demek kı, çırtleşmeye bağlı ureme, bıyolojik değerınden dolayı, çok yönlu zorluklar içermesıne rağmen, doğal seçilım yoluyla geliştınlmıstır Bunun bıyolojik değeri ve önemı ise ıkı farklı bıreyin bırleşmesı ve bunların genetık materyallerının yanidcn dagılımı (rekombınasyonu) sonucu meydana getirilen çcşltllllk derecesının yukseltılmesı şeklinde kendını göstermektedır, çunku, "evrim turun çeşitlıllğinden beslenmektadlr." Bu rekombınasyon ve çesıtlılık olmadan örneğın agamogonl veya otogamı yolu ıle mutasyon sonucu bir karakterın evrımleşmesı Içın çok uzun, astronomık bir sureye gereksınım duyulacaktır Gelışmış yenı bır turün oluşması ıse, duşunulemeyecek kadar uzun bir zaman surecı ıçınde gerçekleşebılecektır işte bu noktada akaogamlnln seçılım değeri ve önemı bu kendılığınden ortaya çıkmaktadır Sureklı kardeşlerın bırbiriyle çıftleşmesıne ızın veren gelışmış bır tür, biparental uremenın yararlarının değıl, hemen hemen tum zarartı etkılennın altında kalacaktır Dolayısıyla çesıtlılık derecesı de otogamı değenne kadar duşerek evrım hızı azalacak ve çok geçmeden tur yaşamını yitırıp, ortadan kalkacaktır Demek kı, yaşayan gelişmış türler, çeşıtlı engelleyici mekanizmalar sonucu, tür ıçı yakın akraba çıftleşmelerınden uzaklaşmış olan turlerdır Yararianılan kaynaklar: Sosyal sıralanım Engelleyici mekanizmalar Ancak burada, birbırıyle hıç ılışkıye gırmeyen veya buyuk gruplar ıçınde anonım kalan ve ayrıca bellı bır yere bagımlı olmayan "aile" bireylerinın aıt olduğu türler lle bırbırını bıreysel olarak tanıyıp, birblrine bağlanma gUdüsü gösteren "aıle" bıreylerinin aıt olduğu türler arasında bir ayırım yapmak gerokır Birınci grup türlere aıt alle bıreylerinin birbirı ıle eş oluşturup çittleşmelen, tesadüfı karşılaşmalarına bağlıdır ki, bu da nadıren olmaktadır Örneğın çeşıtlı balık türlerinde, yavrular doğar doğmaz ya tamamen dağılmakta ya da bellı bır gelışme evresinden sorv ra çok sayıda "aıleye" aıt yavrular bir araya gelip, yüz bınlerce bıreylık bır anonlm grup oluşturmaktadırlar Bu nedenle de bu türlerde aile bireyieri arasında eşleşme veya çıftleşmelerl engelleyici mekanizmaların geliştırilmeslne de g«rak kalmamıştır. Buna karsrtık, blrayaal olarak blrblrlnl tanıyan va "aürakll" blr arada kalan Iklncl grup türler» alt alle Wr«yi«rl araamda •*l«şnw v« çlftlaşmelarln maydana g«lmaal hlç da guç daglldlr. lata doga, bu tip turlerda yakın akraba çlftlaamalartnl engallaylcl makViizmalar gallştirmlştlr. Genelde aıle bıreylen arasında cinaal erotlkten uzak ve "aavgl" ıle tanımlayabıleceğımız bır bağlılık gudusu vardır Bu gudunun ılerıde olası bır cınsel erotığe dönuşmemesı ıçın doğanın aldığı önlemlerden birisı ve en önemlısı, allanln dağılmasıdır. Her tur ıçın yaşamın farklı ve fakat belırlı bır evresinde gerçekleşen aıle dağılması ıse örneğin memelılerde yalrtım, ob|a dağialml, kaçırma veya kovma şeklınde olmaktadır Slncap gibı çeşitli kemlrlcı türlerde yavrular ergınleşlnce, bazen de daha önce, ai Ergınleşen yavruların bellı bır süre daha veya hayatboyu aile ıçınde kaldığı bu gıbı türlerde, aıle ıçi cinsel ılışkılerı bloke eden an atklll makanlzma sosyal sıralanımdır özellıkle memelılerde, bırçok öncelıkte olduğu gıbı, çiftleşme öncelığı veya hakkı da grup ıçınde sosyal sıralanımın en ust basamağında yer alan domınant (baskın) bıreye veya bıreylere aıttır Bu öncelıkte, yatoll babunlarda olduğu gıbı ya grubun domınant erkeğı, özellıkle dişılerin kızgınlık dönemlerınde, tum dığer erkeklerı tehdit edıp onları baskı altında tutarak sadece kendısı tum dışılerle çıftleşır ya da kurtiarda gerçeklestırıldığı gıbı, domınant dışi ve erkek bireylerden her bırı grubun kendi eaaylndeki dtğer üyelennı baakı altında tu Maymunlar arasında sevgı" ıle tammlayabileceğımız bır bağlılık gudusu bulunur 1. Blschot, N., InnatbarTtorvn In Saug«tl«raoxt«Utt«n. Homo 23 330351, 1972 2. Btochol, N , Ol« btelofltocben Orundlagcn d M buMttabu*. In Wlckl«r, W und S«lb», U , Varglalchtnd* Varhall*nafor«chung, a. 4334S7 Hotlmann und Campa, Hamburg, 1973. 3 Kummer, H , Soclal OrganbaUon o1 H»mdryaa baboons Kargar, Baaal, 1968 4. LawlckQoodall, J van, WIWa Schlmpanaan. RowohK, Hamburg, 1971 8. Loranz, K., Hlar Mn lchwo Mat ckı? Ethologla dar Oraugana. Plpar, Manchan/ZUrlch, 1988. 6. Schallar, Q.B , Tha mountaln gortlla Unlv Praaa, Chlcago, 1963 7. Suglyama, Y , Soclal organlzatlon In hulman langura. In Attman, S.A , Soclal communlcatlon among prtmataa. Unlv. Praaa, Chlcago, 1967.