Katalog

ÇEVRE K İ R L İ L İ 6 İ Balık nasıl boğulur? Marmara Denizi'nde gözlenen kütlesel balık ölümleri, arıtma yapılmaksızın uygulanan deşarjlar ve oksijen azalması olgusunun suyüzüne çıkan bir kamtıdır. Yerinde (insitu) ölçümler, olayın meydana geldiği su kütleslnde oksijenin balıkların yaşamasına elvermeyecek yoğunluğa düştüğünü, balıkların boğularak öldüklerini ortaya koydu. Hidrobiyolog tlham Artiiz ılındiğı gıbı, Marmara'nın Kuzeydoğu kıyılarında Tuzla ıle Harem arasında kalan sahıl şerıdınde ılgınç bır olay yaşandı Marmara Denizi'nde meydana geldığını çeşıtlı vesılelerle vurgulamaya çalıştığım kırlenme kokenlı ekolojık değışıklıklere çarpıcı bır örnek oluşturan bu balık nlumu olayını yaratabılecek şu olasılıklar gundeme gelmıştır 1Olayın gözlendlğl tüm su kütleslni etklleyecek blr tokslk maddenln varlığı, 2Su kütleslnln bu türlerln yaşamasına elvermeyecek derecede soğumuş olması, 3Su kütleslnde, canlıların yasaması Için gerekll yoğunlukta oksijenln bulunmaması. Çeşıtlı kuruluş laboratuvarlarında su örneklerı ve balıklar uzerınde yapılan analızlerde herhangı bır toksıt maddeye rastlanmadığı gıbı, bu balıkları tuketenlerde ve denız kuşlarında toksıtıye bağlı bır olguya rastlanmamış, böylece blrincl varsayım kendılığınden ortadan kalkmtştır Olay surecınde yapılan hıdrografık ölçumlerden elde edllen su sıcaklığı ve suda çözünmuş oksijen (DO) verılerı aşağıdakı tabloda gösterılmıştır Aşağıda tablodakı verılerden de görüleceğı gıbı, olay suresınde bölgenın su sıcaklığı 17 38 ıle 21 38°C arasında değışmekte ıdı çeşıtlı araştırmacıların yaptığı gözlemlere göre, normal şartlardan en az 5°C'llk ani azalmalar balıklarda ölumcul etkl yapabılmektedır Bu durumda ıkıncı varsayımdakı "anı soğuma" olasılığı da söz konusu olamayacaktır Denız suyunda oksijenin çözunurluğu, suyun sıcaklığı (T°C) ve tuzluluğu'na (So/oo) bağlıdır Su soğudukça vetuzluluğu azaldıkça çözunurluk artar ölçum yapılan 4 ıstasyonda saptanan sıcaklık ve tuzluluk değerlerıne göre, olması gereken oksijen mıktarlarının bu bölge su kutlesınde % 60 5 ıle 77 4 oranında az olduğu saptanmıştır Bır su kutlesınde balıkların ureme, beslenme gıbı fızyolojık faalıyetlerını rahatça surdurebılmelerı içın gereklı oksıjen mıktarı 5 mg/1 dolayındadır Bu sınırın altına ınıldıkçe balıkların bu fızyolojık faalıyetlerınde bet Marmara'da balık ölümlerinin nedeni: Oksijensizlik B lırlı aksamalar gözlenır Normal şartlar altında 3 mg/1'nın altında yaşayabılen balıkların tur sayısı son derece kısıtlıdır ve aşağıda açıklanan bazı şartlara bağlıdır Marmara'da 6.10.1989 gecesı meydana gelen kütlesel balık ölumu olayı, kamuoyunda çok değışık şekıllerde değerlendırılmış, yapılan hıdrografık ölçümler sonunda, bu ölum olayının "boğulma" olduğu kanısını guçlendıren kanıtlar elde edılmıştır Bu kanıtlara karşın, pek çok kımse balıkların boğulması konusunda bazı şupheler ılerı surmüşlerdır Zıra, 1) Marmara Denızı'nın hıdrografık yapısı sonucu 22 5 mg/1 oksijen ıçeren dıp sularında dahı bazı balık turlerınin yaşadığı bır gerçektır 2) Boğazıçı'nde yıllardan berı, denızsuyu sıcaklığının belırlı bır derecenın altına duşmesı ıle, balıkçılarca "kırgın" veya "belığın kulağına karauyu kaçtı" şeklınde nıtelendırılen kütlesel balık ölumlerı bılınmektedır 6 10 1989 gunu Marmara'nın Kuzeydoğu kıyılarında, Tuzla ıle Harem arasında kalan sahıl şerıdınde gözlenen kütlesel balık ölumu sırasında, Marmara ve Boğazları Beledlyeler BlrHğİ'nce yapılan araştırmada zarar gören balık turlerınin, ekolojık sıstemın tum katmanlarına, yanı pelajık, semıdemersal ve demersal turlere aıt oldukları gözlenmıştır Bu durumda olayın yalnızca yuzeysel blr klrlenme olmadığı, dıp balıklarının yanısıra pelajık balıkların da etkılenmesı ıle olayın tum su kutlesınde rol oynayan bır etkenden meydana geldığını göstermıştır Bu yazımda, balıklarda ortamdakı oksıjen azalması sonucunda meydana gelen ve "boğulma" olarak ıfade edılmış olan ölumun nedenlerı uzerınde durmak ıstıyorum Marmara Denizi'nde olduğu gıbı, bır su kutlesıne organık karakterlı atıklar herhangı bır arıtma yapılmaksızın bırakıldığında, belırlı bır sure ıçerısınde denız ortamında bulunan ve organık materyalı oksıtleme yolu ıle bıleşenlerıne ayıran mıkroorganızmalar faalıyete geçerler Bu olaya aelfprufikasyon veya kendı kendını arıtma denır Bu şekılde doğada meydana gelen ant ma surecınde, atık ıçındekı karmaşık organık molekullerın basıt ınorganık molekullere dönuşebılmesı, ortamda yeterlı mıktarda oksıjenın bulunmasına bağlıdır Greenbank (1945), su kutlesındekı oksijen ıçerığının, bu su ıçerısınde yaşayan balıklarca pek fazla etkılenmedığını, yanı balıkların oksijenin yıtırılmesmdekı katkılarının dığer etkenlere oranla önemsız olduğunu ortaya koymuştur Bır su kutlesınde oksijenin organık materyal ıle yıtırılmesı (deoksıdasyon) ışlemı oldukça yavaş oluşur Bu nedenle deoksıdasyonun en yuksek duzeyıne atığın bırakılmasından bır sure sonra ulaşılır Oksıjenın yıtırılmesı, atığın ortamdakı su kutlesı ıle karışması sonucunda seyreltılmesı, atığın ve alıcı ortam su kutlesının BOD mıktarı, organı' atığın yapısı, suyun sıcaklığı, bırakılan atığın toplam mıktarı, alıcı ortama oksijen sağlayan akıntılar, dalga hareketlerı ve atmosfer ıle madde alışverışı, suda bulunan bakterılerın tur ve yoğunluğu gıbı pek çok faktörun etkısı altındadır Evsel atıkların buyuk çoğunluğunu organık maddeler oluşturur Bu organık maddelerde en önemlı komponent ıse, azotlu bıleşıkler, özellıkle de amonyak'tır Amonyak'ın ortamdakı oksıjenı kullanarak Nıtrat (NOa) ve Nıtrıt (NOa)'e dönuşmesı, ortamdakı oksijenin yıtırılmesınde önemlı rol oynar Su ıçersıne deşarj edılen organık maddeler ve bunların ayrışmasından meydana gelen metan, hıdrojensulfur (HîS)de oksijenin yıtırılmesıne neden olurlar Organık atıklar çok değışık kombınasyonlarda karbonhıdratlar, yağlar ve nukleık asıtler ıçerır Bır ortama deşarj edılen organlk atıklardakı karbonlu bıleşıkler, en az 1520 günlük bır surede ayrıştırılırlar ve bu sure sonunda bır oksijen mınımum duzeyı ve bır karbondıoksıt (CO2) artışı gözlenır Daha sonrakı dönemde ıse, amonyakın nıtrıt ve nıtrata dönuşmesı nedeni ıle ıkıncı bır mınımum oksijen durumu ortaya çıkar özellıkle dıfuz hale getırılerek alıcı ortam olan su kutlesıne puskurtulen ve böylece partıkullere ayrılan organık atıkların yuz ölçümlerı arttığından, suda çözunmuş oksıjenın çok daha hızlı yıtırılmesıne yol açar Organık maddelerın ayrışması surecınde, atıksuyun bırakıldığı "alıcı ortam"dakı oksijen ıçerığı, normal yollardan buraya ulaşan mıktarın çok uzerınde kullanıldığından, bölgede yaşayan canlı toplumlarını cıddı boyutlarda etkıleyen bır oksijen azalmasına neden olur Organık atıkların yarattığı su kırlenmesının tıpık özellıklen olan oksijen azalması ve karbondıoksıt'ın artması, ortamda yaşayan canlıları ve özellıkle de balıkları buyuk çapta etkıler ve balıklarda solungaçlar arasında solunumu sağlayan su akımı hacmının artmasına neden olur Bu su ıçersındekı oksıjen yoğunluğunun azalması, kalbın kan pombalamasını yavaşlatır Bu ıse, solungaçlardan oksıjenın emılmesının engellenmesıne ve balığın hareketını sağlayan kaslara kan ulaşımının yavaşlamasına ve normal hareketlerın yapılamamasına neden olur Balıklar, hareketlerını engelleyen bu olguya karşı bır sure dırenç gostermeye çalışır lar Ancak solunum yapılan su kutlesındekı oksijen mıktarı, balığın hemostatık mekanızmasını surdurmeye yetmeyecek ve taşıyıcı ortam olan kandakı oksijen mıktarı da yetersız olacağından, balığın standart metabolızması ıflas eder Hızlı hareket eden uskumru, kolyoz, palamut, orkinos gıbı pelajık balık turlerı ılk aşamada, kırlı sulardan oksıjence daha zengın sulara doğru goç ederler Ancak kaçma olanağı bulamayan oksijen gereksınimlerı yuksek pelajık turler, yavaş hareket eden, bu nedenle de oksijen gereksınimlerı daha az olan, kalkan, plsl, dil, mezglt gıbı dıp (demersal) balıklarına oranla, olaydan çok daha şıddetle etkılenırler Yaşam koşulları bakımından bu ıkı grubun arasında bulunan mercan, kefal, karagöz, izmarit gıbı semıpelajık balıklar, etkı açısından da bu ıkı toplumun arasında yer alırlar 1946'lardan berı balıklann oksl(en gereksinlmlerlnin en duşuk duzeylerı konusunda bılgıler oluşmaya başlamıştır Ellls ve Westfall'ın araştırma sonuçlarına göre, denız suyunda çözunmuş oksijenin su organızmaları uzerındekı etkısı, tek başına buyük bır anlam taşımaz Zira çok duşuk oksijen yoğunluklarında dahı, bazı denız organızmalarının yaşamlarını surdurebıldıklen gözlenmıştır Orneğın çok duşuk oksijen yoğunluklarında yaşayabılen balıkların kanlarındakı alyuvarlar (erıtrosıt)'ın mıktarı çok fazladır Şayet oksijen yoğunluğu yuksek olan sularda yaşayan bır balık turunu, belırlı turlerın rahatça yaşamlarını surdurebıldıklen ve bu partlara fızyolojık olarak kendılerını adapte ettıklerı duşuk oksijen yoğunluğundakı bır su kutlesıne yerleştırecek olursak, sonuç ölumcul olacaktır Yapılan araştırmalar, balık ağırlığı ıle oksijen kullanımı arasında ters bır ılışkının bulunduğunu ortaya koymuştur Bır bölgedekı çözunmuş oksijen ıçerığının bıyolojık oksijen ıhtıyacı (BOD veya BO1) yuksek olan organık (orneğın evsel) atıklar ıle azaltıldığı su kutlelerınde balıklardakı ölumcul etkı çok şıddetlı olur Balık turlerınin ortamdakı oksijen yoğunluğuna karşı davranışları, ortam şartları kadar turlerın kökenıne de bağlıdır Deneyler soğuk su formlarının, sıcak su seven formlara oranla çok daha yuksek mıktarda oksıjene gereksınım duyduklarını göstermektedır (Jahoda 1947). Bunun başlıca nedeni, sıcak sularda oksıjenın soğuk sulara oranla çok daha az çözunmesınden ve sıcak su formlarının doğal olarak daha duşuk oksijen konsantrasyonlarına uyum sağlamış olmasından kaynaklanmaktadır Bundan sonrakı yazımda Marmara'da bu olayın yaşanmasına neden olan hldrograflk şartlar uzerınde durma.v ıstıyorum l 1 Artüz, i. 1988/1989 Cumhurıyet Bılım Tek nık (Marmara konusundakı çeşıtlı makaleler) Artüz, I. L. Artüz ve B.Artüz 1989 Marmara Denizi'nde Meydana Gelen Kütlesel Balık Ölum Olayı Konusunda Rapor Marmara ve Boğazları Beledıyeler Bırlığı, Istanbul Dugan, R.P. 1973 "Bıochemıcal Ecology of Water Pollutıon " Plenum Press N Y Ellls and VVestfall 1946. "Determınatıon of Water Oualıty U S Fısh and VVıldlıfe Serv Rep No 9 Gre«nbank, J. 1945 'Lımnologıcal condıtıons ın ıcecovered lakes especıally as relatod to wınterkıll of fısh Ecol Mono 15 Jahoda W. J. 1947. "Survıval of brook trout ınvvater of low oxygen content" J VVıldl Manag 11 (1) VVoodbury, L. A. 1942 A sudden mortalıty of fıshes accompanyıng of supersaturatıon of oxygen ın lake VVaubessa, Wısc Trans Am Fısh Soc 71 Kaynakça: Balıkların etkilenmesi Derlnlik: (metre): 05 50 100 25 0 İSTASYON ORTALAMALARI SONUÇ TABLOSU ölçülenler: Gereken Ekslk DO DO ml/1 % T° C So/oo DO ml/1: 6 25 60 5 2 47 18.88 17 38 2 26 6 26 63.8 19.00 17.13 2.12 19.45 611 65.3 18 05 1.25 21.08 5.53 77.4 21.38