Katalog

ÇEVRE KORUMA HAVİ Dioksin: En zehirli çevre kirletici Kimya sanayii atıklarında görülen dioksin, kesin zehirleyici olarak biliniyor. Avrupa'nın kimyasal çöplerinin Türkiye'de yakıt olarak kullanılması büyük tehlikeler doğurabilir. Doç. Dr. Ali Esat Karakaya (*) oksıkolojide akut toksısıte ölçusu olarak kullanılan LD5O değerı (deneye alınan hayvan grubunun yuzde 50'sını ölduren doz) dıkkate alındığında Dıoksın'ın LD50'sınden daha duşuk LD50 değerıne sahıp bı r başka çevre kırletıcıye rastlamanın mumkun olmadığını göruyoruz Dıoksın'ın LD50 sı bazı deney hayvanı turlerı ıçın 0 0006 mg/kg kadar duşuk bır de ğerdır Dığer bır deyışle deney hayvanına canlı ağırlığı başına 0 0006 mıhgram Dioksin vcnlmesı deneye alınan grubun yuzde 50'sını öldurmeye yeterlıdır Dıoksın'ın korkulan bır çevre kırtetıcı olma sının nedenı akut toksısıtesının yukseklığın den daha da önemlı olarak çok duşuk dozlarda gosterdığı mutaıenık (DNA uzerınde kalıcı yapı degişıkllğl oluşturan), karsınojenık (kanser yapıcı), teratojenık (aakat doğumlara yol acan) etkılerınden kaynaklanmakladır Deney hayvanları ıle yapılan araş tırmalarda Dıoksın'ın devamlı maruzıyette rııkrogram (ug) dozlarda dahı mutajenık, karsınojenık ve teratojenık etkılı olduğu kanıtlanmıştır özetle bu kadar az dozda, bu kadar çok ydnlu toksık etklyı bır arada göste ren başka bır kimyasal bıleşığe bugune ka dar rastlanmamıştır Çevre kırletıcı olarak Dıoksın'ın önemını arttıran bır dığer özellık de çevre koşulların dakı dayanıklılığıdır Dioksin olağanustu dayanıklı bır kimyasal bıleşıktır Isı ıle parçalanabılmesı ıçın 1000oC'den daha yuksek sıcaklığa maruz kalması gerekır Bu özellığın den dolayı aşağıda anlatılacak olan emısyon (yayım) kaynaklarından bır defa çevreye yayılan Dioksin ın doğada yıllarca parçalanmadan kalması kaçınılmazdır Dayanıklılığının yanı sıra, lıposolubıl (yağda çözunen) özellıkte olması Dıoksın'ın yarattığı tehlıkenın bır başka nedenıdır Çevre kirletici bır kimyasal bıleşık doğada dayanıklı oluşunun yanı sıra lıposolubıl özellıkte ıse bıyokonsantrasyon veya bıyomagnılıkasyon olarak adlandırılan olay gerçekleşır Biyokonsantrasyon, bır çevre kırletıcının canlıların yağ dokusunda bırıkerek besın zıncırı boyunca gıttıkçe zengınleşmesıdır Bu durum besın zıncırının en sonunda yer alan ınsanın soz konusu kimyasal bıleşığe en yoğun maruz ka lan canlı olması sonucunu yaratır Çevre kırlelıciler ıle mucadelede ılk basa mağın bu kırletıcılerın hangı ortamlarda ve ne mıktarlarda bulunduklarının saptanması olduğu dıkkate alındığında Dıoksın'ın bu yönden de şanssız bır çevre kirletici olduğu nu goruyoruz Dioksin aynı kaynaklaıdan çevreye yayılan çok sayıda kimyasal bıleşıkle bır arada bulunabılır Burılar Dıoksın'ın de aralarında bulunduğu klorlanmış dibenzodıoksınler ve klorlanmış dıbenzofuranlar adı verılen ıkı grupta toplanırlar Dıbenzodıoksın ıkı benzen halkasının ıkı oksıjen köprusu ıle bağlanması sonucu oluşan uç halkalı bır yapıdır Bu yppının çeşıtlı pozısyonlardan 1 'den 8'e kadar değışen sayıda klorlanması sonucu 75 değışık ızomerın oiuşması mümkundur Dıbenzofuran ıkı benzen halkasının bır furan halkasıyla bırleşmesı sonucu oluşur Çöplerdeki tehlike mıştır Dıoksın'ın toksık etkılerı anlaşıldıktan sonra Vietnam'da savaşmış onbınlerce Amerıkan askerı Dıoksın'e maruz kaldıkları, do layısıyla kanser rıskı altında oldukları gerekçesıyle mılyarlarca dolarlık tazmınat davaları açmışlardır Kimyasal kazalar T 1'den 10'a kadar değışen sayıda klorun bu yapının çeşıtlı pozısyonlarına gırmesıyle 135 değışık ızomer oluşabılır Butun bu ızomerler ıçınde 2, 3, 7, 8 tetraklorodıbenzodıoksın (Dioksin) toksısıte yönunden dığerlerı ı!e kıyaslanamayacak onemdedır Bu durumda revre örneklerınde yuzlerce benzen yapı arasından Dıoksın'ın analızı son derece zor olmakta Gaz Kromatografısı Kutle Spekrometresı ve Radyoaktıf ızleme gıbı özel laboratuvar olanakları gerektırmektedır Bugun Dioksin analızı. çevre toksıkologları ve kımyacıları tarafından en zor anallz olarak ka bul edılmektedır ve dunyada az sayıda laboratuvarda bu analız yapılabılmektedır 2, 4, 5 Trlklorofenoksi Asetik Asit 2, 4. 5T kısaltılmış adıyla bılınen bu her bısıt (yabanl otlara karşı kullanılan zlrai mucadele ilacı) ılk olarak 1948 yılında kullanılmaya başlanmıştır 1957 yılında Dıoksın'ın 2, 4, 5T'nin kaçınılmaz kırlılığı oldu Bu konuda en trajık olay 1976 yılında Italya'nın kuzeyınde Seveso'tla yaşanmıştır 2, 4, 5T ve antıseptık bır madde olan hekzaklorofen'ın başlangıç maddesı olan trıklorofenolu ureten ICMESA ısımlı tabrıkada meydana gelen kazada, kimyasal reaksıyonun kontrolden çıkmasıyla oluşan Dioksin, bır patlama sonucu çevreye yayılmış ve 15 km2'lık çevre alanda yaşayan 37 000 kışı kazadan etkılenmıştır Çevreye yayılan Dıoksın'ın yalnızca 160 gram olduğu tahmın edılmesıne karşın bu kazanın bugune kadar meydana geler an buyuk çevre kırletıcı kimyasal kaza olarak nıtelendırılmesı, Dioksln'ın urkutuculuğunun bır başka delılıdır 1971 yılında Amerıka Bırleşık Devletleri'nde trıklorofenol ve hekzaklorofenol ureten bır fabrıkanın yağ kıvamındakı atıklarından yararlanmak ısteyen bır muteşebbısC) bunları Mıssourı, Tımes Beach'de bır manejde tozsuz, katı bır toprak zemın elde etmek ıçın kullanmıştır Sonuçta çevrede yaşayanlarda zehirlenme bellrtilerlnln görulmesı ıle konunun uzerıne eğılen araştırıcılar çevrenın Dioksin ıle kırtendığını saptamışlar ve bu olay uzerıne kontamıne alan bosaltılmıştır Benzer bır olay da daha sonrakı yıllarda New York. Love Canal'da yaşanmış, kımya endustrısı atıklarının yol açtığı Dioksin kirlılığı olayı kamuoyunu uzun sure meşgul etmıştır Bu olaylardan sonra Dioksin ıçerrr.e ıhtımalı olan kimyasal atıkların tahrıp edılerek yok edılmesı konusunda etkılı önlemler alınmıştır Ancak bu ışlemler önemlı harcamaları gerektırmektedır Dunyada bu malıyetten kaçınmak ısteyen ışletmeler olabıleceğı gerçeğı goz ardı edılmemelıdır Son gunlerde basında yer alan ve Federal Almanya'dan Isparta Goltaş Çlmento Fabrikası'na yakıt olarak kullanılmak uzere ıthal edılen kımya endustrısı atıklarının bu yönden de değerlendırılmesı qerekır Mikrodal Yerden kumandalı uçak, ha< bölge8el yayımlarda kullanıla Çevıri: Murat Ann Yakıta gerek yok M Klor Ihtiva eden yanmalar. Son yıllarda klor Ihtiva edan tiim yanmalarda çok az mıktarda da olsa Dioksin oluşabıleceğının anlaşılması bu çevre kırletıcının onemını arttırmıştır Daha oncelerı en önemlı kaynak olarak bllınen 2, 4, 5T kullanımının yasaklanmasından sonra klor ıhtiva eden yanmalar, çevreye Dioksin yaytmı yönunden ılk sırayı almıştır Klor çok sayıda sanayı urununun bıleşımıne gırmektedır PVC (Polıvınıl klorur)'den uretılen çeşıtlı plastık malzeme bu konuda akla gelen ılk örneklerdır Bu urunlenn artıklarını ıçeren çoplerın yakılması Dioksin oluşumu yönunden önemlı bır kaynaktır Prezervatıf (koruyucu) olarak pentaklorofenol ıle işlem görmuş odunlann yanması da Dioksin açığa çıkartabılır Konunun uzerınde duran ulkelerde çöp yakılması belll kurallara bağlanmıştır Bu bılgılerın ışığında klor ıhtiva eden kımya endustrısı atıklarının Isparta Goltaş Çlmento Fabrikası örneglnde olduğu gibi yakıt olarak kullanılmasının yaratacağı tehlike açıklık kazanmaktadır 1 Knynaklar 1 Long, J.R., Hanton, D J Oloxln İMuat focucet on thrta makx controv«rsl«a In U.S. Chemlcal and Englneerlng N«wt Jun« 6 (1983) 2 Ttchlrtey, F E : Dloxln. SclantlNc Amarlcan 2S4: 2935 (19M) 3 D»« Ro*l«r», P E Natlonal dloxln »tudy In "Solvlng Hazardoua Wa«l» Probtem»: Laamlng from Dloxlna " Ed. Jurgen H.E. ACS Sympotlum S«rlm 338. Waahlngton OC. (1987). Gazi Ünlversitesl Eczacılık Fakultesl F. Tokslkolojl Anablllm Dalı Baskanı ıkrodalgalarla çalışan Sharp adlı uçak Kanada'da uçuruldu 4 m uzunluğunda, 5 kg. ağırhğındakı bu kuçuk deney uçağı uzaktan kumandayla yönetılıyor Motorda bulunan bır pıl uçağın havalanmasını ve yükseklık kazanmasını sağlıyor Uçak bırkaç yuz metre yukseklığe ulaştıktan sonra, yerde bulunan bır parabolık antenden gonderılen mıkrodalga demetı motora gereklı enerjıyı verıyor ve uçuşun gerı kalan bolumu bu bıçımde gondenlen enerjıyle surduruluyor Mıkrodalgalar, kanatların ve gövdeye yerleştırılmış bır parabolık antenin altındakı alıcılarla yakalanıyorlar Bu alıcılar (dıyotlar) aynı zamanda mıkrodalgaları elektrık enerjısıne donuşturüyorlar Antenler, yuzeylerınde bağlaşık devreler ve çok hafıf teller bulunan ınce plastık zarlardan oluşuyor Uçak, yerdekı ıstasyonlardan mikrodalgaları aldığı surece durmaksızın uçuşunu surdurebılıyor Sharp, çok amaçlı kullanım alanı olan bır uçaK. Orneğın 20 km yukseklığe kadar çıkabildıgınden kJrliliğin izlenmesinde yararlanılabılecek Böylece, ozon tabakasındakı incelemeler, asıt yağmurlarına neden olan kukurt bıoksidın ve otekı kırletıcı unsurların havadakı dolaşımı ızlenebılecek Sharp'ın lletlşim alanında da kullanılması düşünüluyor Yayınları çok genış alanları kapsayan uyduların aksıne, Sharp 300 km yarıçaplı bir daıre içınde bölgesel yayın yapabılecek Ayrıca, an Dıbenzofuran ğu saptanmış ve bunu takıp eden yıllarda da Dıoksın'ın yukarıda açıklanan çok yönlu tok slk etkılerının anlaşılmasından sonra 1971 yılında Çevre Koruma A|ansı (EPA) tarafın dan Amerıka Bırleşık Devletlen'nde 2, 4, 5T kullanımı yasaklanmıstır. Türkiye'de ıse 19631979 yılları arasında herbısıt amaçla toplam 1400 ton dolayında 2 4, 5T kullanılmış ve 1979 yılında ruhsat ıptal edılmıştır Türkiye'de kullanılan 2, 4, 5T'nın kırlılık olarak ne duzeyde Dioksin ıhtıva ettığı bılınmemesıne karşın, lyımser bır tahmın ıle en az duzeyde (kılogram başına 2 mıhgram) D.oksın kırlılığı ıçerdığı varsayıl sa dahı, belırtılen yıllarda yaklaşık 2800 gram Dıoksın'ın ulkemızde çevreye yayıldığı hesaplanabılır 2, 4, 5T kullanımı Amerıkan kamuoyunu uzun sure meşgul eden bır konudur Amerıka Bırleşık Devletlerı Ordusu bu herbısıtı 19621970 yılları arasında Vietnam'da antlgerllla savaşında defolıant (yaprak dökucü) ve tarımsal urun yok edıcı olarak kullan