Katalog

KİM YA ZOOLOJ l Bitkileri kim besleyecek? K ömer Kuleli Osman Gürel utlenın ve enerjinın sakınımı yasasını bilıyorsunuz, bıtkılerle beslendığımızı de Öyleyse yazıya seçtığımız başlığı • liselerde hâlâ öğretıldığinı umduğumuz Arısto mantığını kullanarakkendı kendınıze sormuş olmalısınız Yanıtlar hep toprak, su, hava olarak kalıyorsa ıkıncı soru hazır Susuz ve havasız canltlar yaşayamaz, ama yalnızca bu ikısı ıle de yasamazlar öyleyse toprak, bltklye verdiklerlnl nereden alıyor? Dun akşam yediğlniz tavuk kızartma ve zeytınyağlı bıber dolma çok nefisti değıl mı? Yedığımız tavuğun yumurtadaşları dun akşam en az sızinki kadar buyuk bır ıştahla mısır, arpa, yonca yedıler İkınız de su ıçtıniz Sız ve tavuk neler yedıniz? Neden su içtınız? Neden sız yemeğe tuz döktunüz, o da gidip kümesın duvarını gagaladı? Maddenın ve enerjının sakınımı yasasını gerçekten iyı öğrenmışsenlz bu soruların yanıttnı kolay bulursunuz özunde her canlı yitirdığı kımyasal maddelerı ve enerjiyı alır beslenme sırasında Gıdasını da çevresınde kendi yapısına benzer yapıdaki canlılardan arar, bulur Tum beslenme olayı da olağanustu karmaşık bır denetim mekanızmasının komutları ile yönlendırılır Gereksınım duyulan elementlerın hangı ölçülerde, daha doğru deyimle hangi derişlmlerde alınması gerektığını bılır bu denetici Bu nedenle de normal bır ınsandan çok demıre gerek duyan gebe blr kadının önune paslı bır demir çubuğu da koysanız kılı kıpırdamaz da vucudunda artmış olan enzım tepkımelerını hidro lız etmek için asit derışimınin artması gerektığını bıldığı ıçın hafıf asıtlı bır gıda olan turşuya bayılır Ülsar olan adama da amfoter (ortamına gore hem asıt, hem baz özellığı gösterebılme) özellığınden öturü alümınyum vermek gerekıyorsa bır tabak boksıt mineralı değıl de ondan yapılmış olan blrkaç mg alümınyum hıdroksıt verırler Bıtkılerın nasıl beslenmesı gerektiğine karar vermek içın yapılarında ne var, onu bulmak gereklı Işte 1830'lu yıllarda Alman klmyacısı Justus Von Lleblg'ı uğraştıran da buydu. Organik kımyanın bu buyuk öncüsu, sonunda her tur bıtkının şu on •lementten oluştuğunu buldu Karbon, hıdrojen, oksıjen, azot, kalsiyum, potasyum, fosfor, kukurt, magnezyum ve demır llk dördunun kaynağı hava ve su dlğerlerinı bıtkı topraktan almak zorunda Toprakta suyun bır başka ışlevı de dığer elementlerı, çeşıtlı bıleşıklerını çözup kendı yapısına katarak, taşımak Toprağın bitkılere vererek, yağmur ile sel sulanna kaptırarak (erozyon) yıtırdığı elementlerı ona gerl vererek onu besleyıcı durumda tutmak gunumüzün yoğun tarım ekonomısınde bız ınsanlara duşen bir görev Lıebig bunu anladı, anlattı, kımyayı tarımın hizmetıne sundu tarım kımyasının öncusu oldu Onun buluşları ıle potasyum, azot ve fosforsuz hiçbir bltkinln yaşamayacağını öğrendık Bunların hangı toprağa, hangı mıktarlarda, hangı bileşıkler halınde, ne zaman verileceğlni tanm uzmanları saptıyor artık günumüzde, kımyacılar da onları istenen özelliklerde üretiyorlar Tarımla biraz illşkisi olanlar, hatta evde çıçek yetıştırenler yapay gubre çuvalları ya da kutularının üzerınde NPK harflerinı sık sık görmüşlerdir özellikle karışık (kompoze) yapay gübrelerın bıleşımındekı temel besınlerın kımyasal simgelerinden başka bır şey değıl bu kısaltma Yapay gubreler başlıca uç sınıfta, azotlu, fosforlu, potasyumlu üretilip satıltr Ancak bunların karışık halde, gereklı dığer mınerallerı de ıçeren biçimlerı daha yaygın kullanılır Örneğin tek başına ure, bıtkiye C, H, O, N elementlerinı, DAP gubresı N, O, P elementlerinı.. verır Toprakla yapılan uretım türüne göre gubre karışımları kullanılır Türklye 195O'lı yılların sonlarında başladığı yapay gubre üretımınde çeşittı nedenlerte henuz tum gereksındiği gübrelen, gerek duyulan zamanda üretememektedir Kütahya'dakı en buyuk gübre fabrıkasından sonra Iskenderun, Mersın, Samsun, Yarımca, Izmır, izmlt ve Bandırma'da gübre fabrıkaları vardır 2000'e doğru sulanması planlanan Harran Ovası'nın gerek duyacağı gübrenin üretllmesl içln şlmdıden o yörelerde yatırımlara başlanması gerekır Atıl durumdakı Elazığ fabrıkasının canlandırılmasının bu alanda atılacak ılk adım olmasını, onu çok yakında dığerlerının ızlemesını dılerız D Narin görünümlü, ama vahşi Derleyen: Füsun Yasar Kızböceği Sinek türlerl Içinde en güzell sayılabllecek kızböceği, şeffaf kanatları ve pastel renkli gövdeslyle doğanın yaratırken zarafetini esirgemediği hayvanlardan blri. K Benzen yasaklanıyor merıka Bırleşik Devletlen'nde sağlık yetkılılerı, ışçılerın çalışma ortamında maruz kaldıklan benzen sevıyesının yuzde 90 oranında düşurülmesinı ıstedı Amerıkan Çalışma Bakanlığı'nın Iş Guvenlığı Daıresı'nın raporuna göre, petrol urunlerı, kimyasal madde, boya, baskı ve plastık sanayılerınde çalışan 240000 ışçı arasında benzene dayalı olarak anormal boyutlarda kan kanserı ve dığer kan hastalıkları göruluyor Kokusuz ve berrak bır sıvı olan benzenın kanserie olan ılışkısı deney hayvanları üzerınde de kamtlanmıştı Amerıka'da ışyerlerınde benzen sevıyelerının azaltılması ıçın yaklaşık 10 yıldır çalışmalar yapan Iş Guvenlığı Daıresı1 nın bu çabaları mahkemeler tarafından engellenıyordu Yenl kısrtlamalar uyarınca cıddı tedbırler alınması gerekeceğı ve sekız saatlık ış gunu boyunca bır ışçının soluyacağı havadakı benzen oranının mılyonda 10 parçadan mılyonda 1 parçaya duşeceğı belırtılıyor Yenı önlemler 45 yıllık ış yaşamı boyunca yaklaşık 326 kışının lösemı ve diöer kan hastalıklarından ölmesının önüne geçecek (B.T N«w Sclentlst) A ızböceği olağanustu uçma yeteneğıne sahıp Havadayken kararlı ve çok hızlıdır Ikl çeşıdı vardır "Zygoptera" turunun kanatları bırbırıne eşıttır Narın yapılı ve dığerlerınden daha az yeteneklıdırler "Anısoptera" turu ıse eşıt olmayan kanatlarıyla djğerlerınden ayrılır Govdesı ırı, yapısı daha guçludur Kızboceğının kafası ırıdır ve ıkı buyuk gözden başka hassas antenler taşır Havada uçarken yanından gelıp geçen böceklere saldırarak aynı anda kendıne zıyafet çekebılır Guçlu çenesıyle once avının kanatlarını ve bacaklarını ısırarak koparır, sonra yumuşak kısımlarını yer Gövdesı 4 kanat taşır ve ayak başa yakın bolumde yer alır Kızboceğının hemen tum guzellığı bazen metalık renkli, şeffaf görunumlu kâh beneklı, kâh çızgılı kanatlarında toplanmıştır Bu kısım çok uzun bır karın ve rektum ıle son bulur Kızböceklerı havada çıftleşebılırler Erkek ve dışı kızböceği bu esnada ade ta kanatlı bır kalp görunumundedır Dışıler yumurtalarını suya ya da yakınındakı bıtkıler uzerıne bırakır Bunlar jelatın bır zar ıçerısınde yuzerler Bırkaç hafta soora bacakları olmayan, tum gövdesı ınce derıyle kaplı tırtıllâr ortaya çıkar Mınık tırtıl ılk derıyı attıktan sonra 1 ılâ 3 yıl suren yaşamının en uzun dönemıne gırer Bu sure, böceğın çeşıdıne ve ıçinde yaşadığı ortamın ısısı ve kuraklık ozellıklerıne gore değışır Bu tırtılın dığer bır yapısal özellığı de solunum ışlemının, vucudun arka tarafındakı rektum aracılığıyla gerçekleşmesıdır Bu organ aynı zamanda hayvanın hareket merkezıdır Karnın en uç noktasında bır tur su kesesı bulunur Yırtıl buradan suyu pompaladığı anda sıçrama gerçekleşır suyun ıçındekı hava da vucut tarafından emılır Yaşamının bu evresınde larva 1015 kez derı değıştırır ve yavaş yavaş kanatlar gelışır Gelışım tamamlandığında tır tıl son derı değıştırme ıçın bır bıtkı sapına tırmanarak sudan dışarı çıkar ve kurumayı bekler Sırtı boyunca açılan deriden olgunlaşmış kızböceği uçarak çıkar Kızboceğının ortalama yaşam suresı, çeşıdıne göre, 23 haftadan başlayarak en fazla 10 aydır Kızböceklerı hareket halındeyken dtkkatle gozlendığınde, uzun bır sure uçtuktan sonra yenıden aynı bıtkı ya da uçmaya başladığı çakıl taşının uzerıne donduklerı gorulur Bu davranış kızboceklerıne özgudur Nıtekım erkekler sınırını kendı belırledıklerı bır bölgede adeta avlanma tekelı kurarlar ve buradan sadece dışılerın geçmesıne ızın verırler Bazı turlerde erkek kızboceklerının gece bır araya gelerek grup halınde uyudukları gözlenır, ancak gun doğunca her bırı yenıden savunduğu av alanına döner Kızböceklerı suya bağımlı yaratıklardır Ekvator'dan Kuzey Buz Denızı'ne kadar genış bır alanda kâh orman ve yaylalarda, kâh tepelık bölgelerde grup halınde yaşarlar Bazı turlerı ozellıkle tuzlu gollerı ve termal kaynakları tercıh eder Önemlı ıklım ve çevre koşulları de ğışıklıklerınde surulerle goç ettıklerı go rulmuştur n Kızböcekleri, zootojldf) "Odonata" grubuna attler ve EtBrometaboli böcekler (Başkalaşımt ta mamlanmamıa) sınıtından sayılıriar 8