Katalog

SORUN Y A N I T L A Y A L I M BİLİM KÜLTÜR Işığınetkigücüvarmı? Okuyucumuz Umut Pekel'ın sorusu şoyle Ruzgârın etkisiyle bir madde yer değlştirdlğine gore, rüzgârın blr kuvveti vardır diyebiliriz. Ama ışık bir engelle karşılaştığında ya yansır ya da arasından sızar. Bunun ıçin ışığın bir etki gucu yoktur diyebılir mlyiz? Soruyu Boğazıçı Unıversıtesı Fızık Bolumu'nden Doç Dr Ömur Akyuz yanıtlıyor Evet ışığın da bir 'basıncı' vardır Ancak çok onemlı yapısal farklılıklardan dolayı, ışığın yapabıleceğı basınç, aynı enerjıye sahıp hava akımına oranla yok denebılecek kadar azdır Dolayısıyla cısımlere verebıleceğı hareket, havanın kolayca karşı koyup durdurmasıyla hemen yok olur Ancak, boş uzayda, çok ınce ve hafıf "yelkenler"le guneşten oteye uçabılme fantazisı, belkı geleceğın Uzay Sörf'unu yaratabılecektır G da deneyleri açıklayıcı kitaplar var mı? Bu soruları da Doç. Or. Ömür Akyüz yanıtlıyor Soru pek açık değıl Ancak mıknatıs kutuplarının bırbırınden ayrılması kastedılıyorsa, bıldığımız kadarıyla bu olanaksızdır. Bildığımız her turlu mıknatıslanma, atomik boyutlarda bıle elektromıknatıs özellıklerı gösterır ve "kutup" olgusu hep bir yakıştırma olarak kalır Evde, kuvvetli bir akumulator yardımıyla, bir demır çubuğa hep aynı yönde sarılmış, yalıtılmış tellere akım verılerek oldukça kuvvetli (?) mıknatıslar yapılabılır Tabıı, bir pıl ve tel sarılı çıvıyle de mıknatıs yapmak mumkundur Buzdolaplannda kullanılan plastik şerıtler, uretımı sırasında mıknatıslanabılır özel maddelerle katkılanarak yapılmışlardır Herhangı bir plastik maddeyı mıknatıslamak mumkun değıldır ( 1 Entüisyon Nedir? Bir cismin bütünü hakkında doğrudan,elde edllen bilgiyeentüİ8yon denlr. Vehbı Belgil ılım gerçeğı bulma ısteğınden doğdu Gerçek ıse olaylar arasında, maddenın yapısından doğan zarurı ılışkılerdır öyle kı bu olaylardan bırının neden ve sonuçlarının öğrenılmesı, ona bağlı olayın (veya olayların) da nedenını öğrenmemızı ve ona gore önlem almamızı sağlıyor Fırat'ın, Dıcle'nın, Nıl'ın ne zaman taşıp ne zaman çekıleceğının bılınmesı, fazla suyun kurak mevsımlere saklanması ıçın kanal, havuz, depo yapılmasına, bu da Mezopotamya'da ve Mısır'da parlak uygarlıkların gelışmesıne yol açtı Başka bir deyışle, bu bılgı bura halklarının mutlu yaşaması sonucunu doğurdu Buna karşılık, yanlışa gerçek denmesi, ınsanı felakete göturur Ortaçağda salgınların bırbırını kovalaması, bunlann neden ve önlemlerının yanlış bılınmesının sonucu oldu "Kara Ölum" (Black Death) denen 1348 veba salgını, Avrupa nufusunun dörtte uçunun bir ıkı yıllık blr sure ıçınde yok olmasına yol açmıştı Bılımde 1895'ten bu yana ortaya çıkarılan gerçekler, maddeye nasıl hukmedıleceğını ögretmış, bu da görunmez guçlerın kaprıslerının sonucu sanılan bir çok olayı açıkseçık gozler onune sermıştır Uzaydakı basarılar dua gucu ile değıl, kafa gucu ıle kazanılmıştır Bu kısa gırışten sonra konumuza geçebılıriz Gerçeğe erışmede tek yol 'entuısyon" yoludur Latıncede "görmek" anlamındakı "Intuerı" sözcuğunden alınmış olan entuısyon (ıntuıtıon), blr cısim veya olayın butunu hakkında doğrudan, açıkseçık olarak elde edılen bılgıdır Ancak, ıspatlı bılimın temellni oluşturan bu kavram ulkemızde yanlış anlaşılmış, daha doğrusu, dörduncu sırada yer alması gereken bir yan anlamı ıle karıştırılmıştır Entuısyon dört ana kumede toplanabılır 1) Deneysel entuısyon 2) Mantıksal entuısyon, 3) Buluş entuısyonu, 4) Metafızık entuısyon Tabıı, bu entısyon turlerının her bırı de alt kumelere ayrılıyor Şımdı bunları ayrı ayrı ınceleyelım 1) Deneysel entüisyon a) Dış deneysel entüisyon Vazoda, dalda bir çıçek görduğumuz zaman, bunun, orneğın, bir gul olduğunu anlarız Aslında, çıçeğın gul olduğunu sanmamız, geçmış deneylerımizln sonucudur Şu anda vazoda veya dalda görduğumuz cısım ınce bir sap ucunda pembe renklı, guzel kokulu bir çıçektır Çıçeğı henuz elımtze alıp koklamamışız, ıncelememişızdır Buna rağmen bu görduğumuz şeye "gül" dememız, daha once buna benzer bir çok çıçek gormuş olmamızdandır Görduğumuz şey yapma bir gul de olabılir Fakat, bu deneysel bılgı, bılıme doğru alılmış ılk bir adımdır Çunku, çıçek dıye adlandırdığımız cısmı' Bir butun halınde, aç.kseçık olarak, doğrudan doğruya" algılıyoruz Ama, yıne söyluyorum, bu yolla edındığımız bılgı gerçeğin ta kendısı değıldır henuz Çunku, kanıtlanmamış bir bılgıdır bu Geometrık ıkı şeklın bırbırının aynı olduğunu da, çok kez, deneysel olarak kanıtlarız ikı açının, ıkı uçgenın, ıkı daırenın aynı olduklannı, orneğın, bir çocuğa gostermek Içın bunları ust uste koyarız Ama, aynılık henuz kanıtlanmadığı ıçın bu kanıtlama bılımsel sayılmaz b) Pslkolojlk entüisyon Şımdı, aksayan bu ışın duzeltılmesı Içın aklımıza bir fıkır geldığını, hafıf bir kokunun, belleğımızdekı bir suru anıyı aklımıza getırdığını suçsuz ve çaresız bir ıhtıyara atılan bir tokadın ıçımızde ısyan duyguları uyandırdığını duşunelım Bu kez, açıkseçık olarak doğrudan algı 1^2 B Evde mıknatıs yapabilir miyim? Istanbul'dan Niyazi Aksoy'un soruları şöyleEvde kendi kendime birbirlerini itme gucu çok kuvvetli olacak şekilde (+), () mıknatıslar yapabllir mlyim? Esneyebllen plastlklere de uygulanabilir mi? (Buzdolaplarının kapılarında plastik mıknatıs seritler var) Bu konu Basınçlı kutular niçin patlar? Umut Pekel'ın "Basınçlı kutuları ateşe attığımızda neden patlar? şeklındekı ıkıncı sorusunu da yıne Doç Dr ömur Akyuz yanıtlıyor Basınçlı kutular, ıçlerındekı basıncın bellı bir mıktar fazlasına dayanabılecek gıbı yapılırlar Oysa, gazlann sıcaklıkları arttığında hacımlerı de aynı oranda artmazsa bu kez basınçları artar Eğer bu artma kabın sağlamlık sınırını aşarsa patlama olur DÜŞÜN Çorbalı Bulmaca Ayse, Bekir ve Yaşar aynı Işyerlnde çalısan üç arkadaş Her gun öğle yemeğıni aynı lokantada ylyen bu üç arkadaşın yemekte çorba ısmarlama konusunda llginç kuralları var öyle ki, 1. Ayse çorba ısmarladığında, Bekir de ısmarlamakta 2. Bekir ya da Yaşar'dan blrt kesinlikle çorba içer (ancak ıkısi birden çorba ıs BUL marlamaz) 3. Ayşe ve Yaşar'dan ya blri ya da her Iklsl her yemekte çorba ısmarlar 4. Eğer Yaşar çorba isterse, Ayşe de ısmarlar. Bu durumda, klmln ne sıklıkta çorba ısmarladığını bulabillr mlslniz? Bilmeceyı dogru çozen 15 okuyücumuza "BillmMl D*vrlml«rln Yapısı" kitabını armağan edlyoruz Konuya gelelim HTKVANÜUİLA SLUYüLA«A DlK OIARAK 6/R0İ6I * * * * M' 6Ö2l6r>l6 "Pü/tyo yuvoriak,gan<i ı+ın/anporakl" duftjhen £>1AToSTH£tfâi dOnyanın çok batit btr yinkfnit htiapiao/ı Geçen haftamn çözümü Kazanan okuyuculanmız Banu Kafalılar Ankara, Camll özkardeş Ankara, Şükıiye Kütelloglu Aydın, Yurdagül Akkaya Devrek, Ekram Gokçe Sakarya, GUndüz Artan Mersın, Hurşlt Çellkkaptan Izmır, NllOfer Aalan Konya, Murat BMclk Dlyarbakır, Bozkurt OOvanç Ankara. Mehmet özbay Adana, Erol Yılmaz Tokat, ÜmH Qürol Istanbul, Haşlm Yenl Istanbul, Sallh Yusufoğlu Burdur, Adnan Kssklnsoy Samsun, ibrahlm Aaian Bursa. Haluk Dabulu Istanbul, Zuhal özturgan Izmlr. Ibrahlm Kızıldag Ankara İJK açısı ıle AMİ açısının eşitlığinı lise geometri bilgimizden hatırlayabiliriz Ylne aynı bılgıler AMİ açısına denk düşen Aİ yayının açıyla dogru orantılı olduğunu soyler Yanı AMİ açısı ikl katına çıkarsa Aİ yayı da Iki katına çıkar AMİ açısı 7.5° Ise, bunun 360° ye tamamlanması için 48'le çarpılması gereklr (48*7 5° 360°) Aİ yayının 48'le çarpımı da dunyanın çevreaini verecektir 48*807 38736 ladığımız olay dışarda değıl ıçımlzdedir Ama, bız buna yıne de deneysel entuısyon demıyoruz Çunku, ıçlmlzdekı olayları ayrı açıkseçıklıkle başka bırıne aktaramayız, subjektıf bir bılgıdır bu Bunun bılım olayı sayılması ıçın psıkolojı bılımının yöntemlerı ıle objektıflık kazanması gerekır Mantıksal entüisyon Şımdı, şu uç halı gozumuzun önune getırellm a) Geometrıde, "nokta" "enı, boyu, derınlığı olmayan bir şekıl", "doğru", "ıkı ucu sınırlı veya sınırsız çızgı" dıye tanımlanır Yahut, onbın kenarlı bir çokgenden, sonsuz sayılardan, uzayın sonsuzluğundan söz edılır ve bız bunları, hıç görmedığımız halde ka bul ederız b) Bunun gıbı, "bir şeyın, aynı zamanda, hem var hem yok olamayacağı"nı / "butununun parçadan buyuk olduğu"nu / "uçuncu bir şeklı tıpatıp eşıt ıkı şeklın kendı aral&nnda da eşıt olacaklarını" da kanıtsız kabul ederız c) Ve nıhayet, bir problemın çözumunu, ız lenen yolu lyıce kavramışsak, gerçek dıye kabul ederız Bu uç haldekı durumları bıze kabul ettıren şey mantığımızdır Bu durumlarda da bılgı blr butun olarak, doğrudan doğruya, açıkseçık karşımıza çıkar Buluş entuisyonu Hem bılımde, hem gundelık yaşamda buyuk yerı olan bir entuısyon da 'Buluş entuısyonu"dur Bu da ıkı bıçımde karşımıza çıkıyor 1) Doğmaca entuısyon 2) Umulmadık entuısyon a) Doğmaca entuısyonda, bılgın, bir konu uzerınc(e kafa yoruyor fakat sonuca ulaşamadığı ıçui onu bir yana bırakıyor hatta unutuyor Fakat, bir gun, çozum, hıç beklemedığı bir anda bırden ıçıne doğruyor Arşımed'ın ' Buldum!" "Bulduml" söylencesı buna örnek gösterılıyor Burada buluşu yapmış olan, bılgının bılınçustu değıl bılınçaltı oluyor b) Umulmadık entülsyon Bunda, aklınızın ucundan bıle geçmeyen bir konu hem konu olarak hem çözum olarak Içe doğuyor Buna örnek dıye de Flemıng ın penılısın'ı bulması gösterılıyor Bu tur bırbuluşa 'Serendıpıty" denıyor En buyuk buluşlar bu yolla yapılmış hep Burada, ağırlığı şansa bağlayanlar var Ancak, bu şans da herkese gulmuyor 4) Metalizik entülsyon Kımı kımselere ve fılozoflara gore, 'mut lak gerçeğı", yanı Tanrıyı, buluş entuısyonuna benzer bir buluşla anlamak kabıldır Bızde esklden "hads" adı verılen bu ışlemle hıçbır şey bulunamamıştır Ama, bırçok kımselerın kafası böyle ham hayallerle doldurulup oyalanmaktadır Şunu da ekleyelımkı, metafızık konular bılım dışı kalmaktadır Sonuç Gençlerımıze onerım bılımde kolay çözum kestırme yol değıl, alın terı, göz nuru yolunu yeğlemelerıdır Corneılle'ın de aedıgı gı bı, "Rızıkosuz yengı, şerefsız zafer sağlar"