Katalog

CMYB C M Y B 6 EKİM 2008 PAZARTESİ CUMHURİYET SAYFA DİZİ 9 B u yazõ dizisinde, İstanbul’un Lo- zan Barõşõ’ndan sonra nasõl bo- şaltõldõğõ anlatõlmaktadõr. Verilen bilgilerin çoğu, Tanin gazetesinden alõnmõştõr. Bu konuda tarih kitaplarõmõz, neredeyse suskundur. Bu konuda bil- diğimiz tek şey, her 6 Ekim günü, İETT otobüsleri kafasõnõn iki yanõna bayrak asmaktõr. Bu yazõ, İstanbul’un sahibi olan Türk- lerin bu konudaki aymazlõğõnõ değil, 470 yõl önce İstanbul’u kaybetmiş olan Hõ- ristiyan dünyasõnõn yaklaşõmõnõ, biraz ol- sun ortaya koyacaktõr. Ve AB’nin, 2010 Kültür Başkenti İstanbul yaklaşõmõ- nõn daha iyi anlaşõlmasõna da katkõda bu- lunacaktõr. Birinci Dünya Savaşõ bitmiş, Os- manlõ Devleti 30 Ekim 1918 tarihli Mondros Ateşkesi ile teslim olmuştur. Başkent İstanbul, arõ kovanõ gibi. Kim- se ne yapacağõnõ bilemiyor. Ve bu kar- maşa ortamõnda, hiç kimse sorumluluk almak da istemiyor. 10 Kasõm akşamõnda Sadrazam Ah- met İzzet Paşa, görevden çekildiğini ve İstanbul’a gelmesinin iyi olacağõnõ, Mustafa Kemal Paşa’ya bildirir. Yõl- dõrõm Ordularõ Komutanõ Mustafa Ke- mal Paşa, görevini Nihat Paşa’ya bõ- rakarak İstanbul’a gelir. Gelir de; İngi- liz, Fransõz ve İtalyan savaş gemilerin- den oluşan 61 parçalõk işgal donanma- sõ da İstanbul’a gelmiştir. Tarih: 13 Ka- sõm 1918. Mustafa Kemal Paşa, Bo- ğaz’da demirlemiş olan donanmaya ba- kar ve yaveri Cevat Abbas’a şöyle der: “Geldikleri Gibi Giderler!” Onlar, hiç gitmeyecekmiş gibi gelmişlerdi. İşgal gücünü; İngiliz, Fransõz ve İtalyan as- kerleri oluşturuyordu. En çok İngiltere, en az İtalya asker getirmişti. İstan- bul’da konuşlanõlan yerler, devletlerinin Avrupa politikasõndaki önemine göre be- lirlendi. Ve İstanbul, beş yõl sürecek bir işgal karanlõğõna gömüldü. İKİNCİ HAÇLI İŞGALİ 1877’de İngiliz elçisi olan Henry Layard, İstanbul’u ilk kez 1839 yõlõn- da görür. Ve 22 yaşõnda, onu şöyle de- ğerlendirir: İstanbul, şimdiye kadar okumuş olduğum tüm tasvirlerden daha güzel. İnsan hayalinde ancak, İs- tanbul kadar güzel bir şehir kurabi- lir. Burası Avrupa devletlerinden bi- risinin olsaydı, dünyanın en kuvvet- li şehri olurdu. Türklerin elinde ise, dünyanın en manzaralı şehri olmuş- tur. İşte bu güzel kent, 1204 Haçlõ İş- gali’nden sonra ikinci kez işgal edili- yordu. Birincisinde, İstanbul’da taş taş üstünde bõrakmamõşlardõ. İkincisinde de baş baş üstünde bõrakmadõlar ve 16 Mart 1920’de, ülke yönetimine el koydular. Zaten kolu-bacağõ kopartõlan ve bitki- sel yaşam ünitesindeki Osmanlõ Dev- leti’ne, fişi çekilerek son verildi. Bu du- rumu Mustafa Kemal Paşa şöyle de- ğerlendirecektir: Osmanlı Devleti’nin hayatına tam olarak son verildi. Bu olay, Anadolu’da çalışanlar için bek- leniyordu. Artık Osmanlı Devleti’ni kurtarmak ve onun yardımı ile va- tanın kurtuluşunu, milletin bağım- sızlığını sağlamak, bütünüyle kay- bolmuştu. İstanbul’un işgali, Rusya dahil, tüm Batõlõ devletler için bir özlemdir. Ve on- larõn gözünde Konstantinopolis, Türk- lere birkaç beden fazladõr. Gerçeği söy- lemek gerekirse, hiçbiri, bu özleme or- tak istemez. Bu ortak işgal iktidarõ için, en çok as- keri İngilizler getirdi, sonra Fransõzlar ve en az İtalyanlar. Üstelik 1915 Ça- nakkale’sine getirmeye kõyamadõğõ öz evlatlarõnõ. Çünkü bu işgal, Çanakkale Cehennemi’ne göre, bir turistik gezi gi- biydi. PERA İŞGAL GÜÇLERİNİN MERKEZİ OLDU İşgal askerinden öncü birlikler oluş- turuldu ve ilgili semtlere gönderildi. Ay- rõca İngilizler, Tõbbiye Mektebi karşõ- sõndaki binayõ, Askeri Hapishane yap- tõ. Maltepe’de Atõş Kampõ; Fener’de İş- çi Kampõ, Yiyecek Deposu ve Hastane kurdu. Yeşilköy’deki uçak hangarlarõ ile Maltepe’deki Uçak Mektebi’ni de kul- landõ. İstanbul’un Pera’sõ, Türkçe de- yişle Beyoğlu’ndaki Kroker Oteli, İşgal Güvenlik Güçleri Merkezi oldu. Bu bina aynõ zamanda, İngiliz Aske- ri Yargõçlar Kurulu’nun işlevine sahne oldu. Yani İstanbul’daki güvenlik so- runlarõ, burada görüşüldü. Ama İngiliz çõkarlarõ doğrultusunda çözüldü. Önem- li bir örnek: Tarih, 18 Temmuz 1921. İstanbul İşgali’nin en koyu ve etkin dö- nemi. Eski Azerbaycan İçişleri Bakanõ ve Güney Kafkas Sovyetleri Dõş Tica- ret Temsilcisi Behbud Han Cevanşir, İstanbul’dadõr. Beyoğlu Tepebaşõ’nda, Ermeni Misak Torlakyan tarafõndan öl- dürülür. İngiliz Yargõçlar Kurulu’nun duyma uzaklõğõnda. Yargõlama dört ay sürer. İlgisi olan-olmayan herkes tanõklõk eder. Türk-Ermeni sorununa ilişkin, soy- kõrõm savõ dahil, tüm kirli çamaşõrlar or- taya dökülür. İngiliz Askeri Mahkemesi, Osmanlõ belgelerinin 1915 kayõtlarõ kendi kontrolünde olduğu halde, katil Torlakyan’õ aklayamaz. Ama Mazhar Osman’õn bilirkişiliği ve öteki tanõkla- rõn bilgisine karşõn, katilin akõl denge- sinin olmadõğõna, yanlõ ve yanlõş olarak karar verir. Onu, Ermeni Patrikhanesi’ne teslim eder. Ertesi gün, yani 4 Ekim 1921 günü gazeteler, Torlakyan’õn bir Yunan vapuruna binerek Pire’ye kaçtõ- ğõnõ yazõyordur. K urtuluş Savaşõ’nõn si- lahlõ mücadelesi kaza- nõldõktan sonra, İstan- bul zor bir sürece girdi. TBMM, Avrupa’nõn politik entrikalarõnõ engellemek için 1 Kasõm 1922’de Saltanat kal- dõrõlõnca, İstanbul’da bulunan Refet Paşa, aynõ gün işgalci generallere şu bildirimde bu- lundu: Bugün öğleden sonra, İstanbul’da Türkiye Büyük Millet Meclisi’nin yönetimi başlamıştır. Bunu işgalciler önce önemsemedi. Kararõn da- ha iyi anlaşõlmasõ için, Refet Paşa yineledi: TBMM Hü- kümeti, 4 Kasım öğleden sonradan başlayarak, İstan- bul’un yönetimine el koy- muştur. Ertesi gün aynõ yöndeki bir uyarõyõ Dõşişleri Bakanõ İs- met Paşa yaptõ: TBMM Hü- kümeti, İstanbul’un güven- liği ve işlemleri için ilgili bi- rimlere emir vermiştir. Bu durumda, işgal gücünün İs- tanbul’da kalmasına gerek görülmeyeceğini ümit et- mekteyim. Bu mesaj da an- laşõlamadõ. İşgal temsilcileri, 6 Kasõm’da bir notayõ yayõmla- dõ: İşgal güçlerinin İstan- bul’dan uzaklaşması kabul edilemez. Bu duyarsõz tu- tum, bir süre görmezden ge- lindi. Refet Paşa, Sadaret bi- nasõnda çalõşmalara başlar- ken, 10 Kasõm’da Albay Naz- mi Bey, İstanbul Deniz Ko- mutanlığı’na atandõ. 15 Ka- sõm’da ise İstanbul Komu- tanlığı kuruldu ve bu göreve, Çanakkale Savaşõ’ndan bildi- ğimiz, Selahattin Adil Paşa getirildi. Bu tarihte İstan- bul’un durumu biraz karmaşõk ve biraz da sõra dõşõydõ. Henüz Türk Kurtuluş Savaşõ’nõn ka- zandõğõ topraklara katõlma- mõştõ. Ve Dõş Bölge sayõlõyor- du. Selahattin Adil Paşa’dan sonra, İstanbul’a bir başka önemli atama yapõldõ: Adnan (Adıvar) Bey. O da, Dışişle- ri Bakanlığı Temsilciliği’ne getirildi. 15 Nisan’da ise, Ali Haydar Bey İstanbul Bele- diye Başkanlığı’na atandõ. ‘TBMM,İstanbul’aelkoymuştur’ İngiliz bahriyelileri Galata Köprüsü’nden geçiyor. (16 Mart 1920) İ Ş G A L C İ L E R İ N K E N T İ B O Ş A L T M A P R O G R A M I 24 Temmuz 1923’te imzalanan Lo- zan, İstanbul, Barış Antlaşma- sı’nın TBMM’de onayından son- ra, 6 hafta içinde boşalacaktır, dedi. Bu onay da 23 Ağustos’ta gerçekleşince, iki ta- raf yoğun bir çalõşma sürecine girdi. Boşalt- ma işlemi için, önce bir ortak program ge- rekliydi. Buna göre; taraflar kendi projeleri- ni hazõrladõ. Onaylanmak üzere başkentleri- ne gönderdi. Ankara, Londra, Paris ve Ro- ma’dan olumlu yanõt geldi. İstanbul Komu- tanlõğõ’nda karşõlõklõ olarak görüşüldü. Ortak program haline getirildi. İsmet Paşa’nõn in- celemesine sunuldu. Onay alõndõ. Uygulamaya geçildi. İstanbul Komutanõ Selahattin Adil Paşa, Türk tarafõnõn programõ için bir Özel Ko- misyon kurdu. Bu komisyon; valilik, belediye, polis, seyrüsefain, vakõflar, liman dairesi, bah- riye ve jandarma temsilcilerinden oluştu. İl- gili birimlerden; Mondros’tan Lozan’a kadar geçen sürede, işgalcilerin el koyduğu bina ve eşyanõn yeri, sayõsõ ve değerini bildiren lis- teler hazõrlanmasõ istendi. Daha sonra bir Tes- lim Alma Komisyonu kuruldu ve Çalõşma Yönergesi hazõrlandõ. İstanbul’un boşaltõlmasõ için ilk önemli top- lantõ, 10 Ağustos’ta yapõldõ. Basõna yansõyan adõ ile: Generaller Toplantısı. Yer: Dõşişleri Temsilciliği. Başkan: İsmet Paşa, İngiliz General Harrington, Fransõz General Charpy, İtalyan General Mombelli, İstanbul Komutanõ Selahattin Adil Paşa ve Adnan Bey. İstanbul’un boşaltõlmasõ için üç ayrõ ko- misyon kuruldu: ? Boşaltma Komisyonu, ? Teslim Alma Komisyonu, ? Boşaltma ve Teslim Alma Komisyonu. İşgalciler, boşal- tõlacak binalarõn listesini verdi. Teslim Alma Komisyonu, bu liste üzerinde çalõştõ. Boşaltma Protokolü’ndeki bazõ maddeleri yorumla- mak üzere, bir kurul oluşturuldu. Önce özel binalar boşalacak ve 10 günde bitecekti. Resmi binalar için her birim, ken- di kurulunu oluşturdu. Bu kurullar, bir haf- ta içinde görevini tamamladõ. Kimi binalar- da boşaltmanõn son ana bõrakõlmasõ, bu ko- nudaki heyecanõ gölgeledi. Bunlardan biri, Be- lediye Başkanlõğõ binasõdõr. Fransõz Karargâhõ yapõlan bu binayõ, belediye bir an önce almak isterken, Fransõzlar en son tarihi veriyordu. SÜRECEK Mustafa Kemal Paşa Boğaz’da demirlemiş İngiliz, Fransõz ve İtalyan işgal gemilerine bakar ve yaverine şöyle der ‘Geldiklerigibigiderler’ Döneceklerini umuyorlardõ 1853 Kõrõm Savaşõ’nda ölen İngiliz askeri, Hay- darpaşa’ya gömülmüştü. 58 ay- dõr İstanbul’da olan İngilizler, işgalin kalõcõ olmadõğõnõ anla- yõnca, 8 Eylül 1923’te bu me- zarlõkta bir tören yaptõlar. Tö- rene; birçok İngiliz, Fransõz ve İtalyan subay katõldõ. Büyük Savaş Anõtõ’nõn açõlõşõ, General Harrington tarafõndan yapõldõ. Bu aynõ zamanda, 70 yõl önce ölen ve Türk topraklarõnda ya- tan İngiliz askerine, bir veda- dõr. Üsküdar’daki Kõrõm Mezarlõ- ğõ’nda yapõlan Büyük Savaş Anõtõ, İngiliz Savaş Mezarlõkla- rõ Komisyonu tarafõndan yaptõ- rõlmõştõr. Bu tören için Times şöyle diyor: Bütün yeryüzünde “Sonsuza Değin İngiltere’ye Ait Olan” arazi arasında, belki hiçbiri Üsküdar’daki Kırım Mezarlığı kadar, İngilizler için yüce ve kutsal değildir. İnsan bu mezarlıkta yürürken, Tür- kiye’de değil, İngiltere’de bu- lunduğunu sanır. Bu mezarlık yerinin ve güzelliğinin, dünya- da bir eşi daha yoktur. Bize göre Kõrõm Mezarlõğõ, bir dostluğun değil, bir aldanõ- şõn anõtõdõr. Kõrõm’da savaşan Türklerin ve öteki Avrupa dev- letlerinin aldanõşõ. Çünkü bu savaşta İngilizler; hem omuz omuza savaştõğõ Türkleri ve Fransõzlarõ tüketecek, hem de Ruslarõ yenik duruma düşüre- cektir. Ve savaşõn tek galibi, kendisi olacaktõr. BİR ALDANIŞIN ANITI: İNGİLİZ MEZARLIĞI İ stanbul’un boşaltõlma işlemine, 24 Ağustos’ta başlandõ. Çoğun- lukla gecenin karanlõğõnda yapõ- lan bu konuda, İngilizler başõ çekti. Çünkü asker sayõsõ çok, işgal alanõ genişti. Boşaltma sõrasõnda çeşitli sõ- kõntõlar yaşandõysa da, sonuç kesin ol- duğundan, fazla direnemediler. Ör- neğin Erenköy’de bir İngiliz askeri, işgal boyunca oturduğu evi boşaltõr- ken, evin anahtarõnõ da götürüyordu. Bu çekilişin geçici olduğuna inandõğõ için, ev sahibine şöyle söylüyordu: “Yine geleceğim.” Fransõzlar ise, 1 Eylül’de hareke- te geçti. Bakõrköy’den başlandõ ve tam bir ay sürdü. 1 Ekim’de Sirkeci Gümrük Binasõ, Meserret Oteli ve Beyazõt Jandarma Komutanlõğõ’nõn boşaltõlmasõ ile sona erdi. İtalyanlar ise, Beyoğlu’ndaki özel binalarda bu- lunan ağõrlõklarõn büyük kõsmõnõ, 20 Eylül’de Tophane’deki gemilere yükledi. KOKTEYL VE EĞLENCE DÜZENLENDİ General Sir Charles Harrington, İngiliz askeri gemilere yüklendikçe gitti, onlarõ uğurladõ. Asker tarafõn- dan coşkuyla alkõşlandõ. Bu arada 29 Ağustos’ta ve Tarabya Summer Pa- las’ta bir Bahçe Eğlencesi düzenle- di. Bu kokteyle, yerli-yabancõ 500 ki- şi katõldõ. Buna İstanbul Komutanlõ- ğõ, 19 Eylül’de ve Beykoz Par- kõ’ndaki kokteyl ile karşõlõk verdi. İngilizlerin bõraktõğõ malzemeyi, Kõzõlay satõn aldõ. Fransõzlar ise, ga- zeteye ilan vererek sattõ. Bir örnek: “İstanbul Fransız İşgal Kuvvetle- ri’nden: 1923 yılı Ağustosu’nun 9. Perşembe günü, saat 9.5’tan baş- layarak İstanbul’da Ayasofya Meydanı’nda, Fransız ordusun- dan çıkan aşağıda çeşitleri belirti- len hayvanlar, açık artırma ile sa- tılacaktır. 15 baş beygir ve kısrak, 29 baş katır ve ester, toplam 44 baş çeşitli renklerde hayvan. Satış fi- yatına yüzde 7.5 eklenir. Gümrük vergisi alıcıya aittir. Ödeme, satı- şın ardından TL ile yapılır.” İşgal sõrasõnda Fransõzlar, Bakõrköy ve Sarayburnu’nda eski eser araştõr- masõ için kazõ yapmõştõ. Müze müdür vekili Tahsin Bey başkanlõğõnda bir kurul oluşturuldu ve içinde, Bizans dönemine ait Meryem Ana’nõn port- resinin de bulunduğu bu eserleri teslim aldõ. Evi, hanõ veya deposu iş- gal edilen ve elinde belge olan em- lak sahipleri, haklarõnõ alabildi. Res- mi belge almaksõzõn işgal edilen ve sonradan boşaltõlan binalar için, em- lak sahibi bir şey isteyemedi. Çünkü bu koşul, Lozan kararõydõ. Hükümet, işgalciler ile kişiler arasõndaki soru- na, ancak bu çerçevede yaklaşabildi. İSTANBUL LİMANI TÜRK YÖNETİMİNE GEÇTİ 28 Eylül’e gelindiğinde, İstan- bul’daki Ortak Yönetim bitti. Ve İs- tanbul Limanõ Türk denetimine geç- ti. Ertesi gün, Bütün Yelkenli Mo- torlu Buharlı Gemi Kaptanları İle Vapur Acentelerinin Dikkatine, başlõklõ bir duyuru yapõldõ. Bu du- yuru, İstanbul Limanõ için uyulma- sõ gereken kurallarõ açõklõyordu. Boşaltma işlemine ilişkin geliş- meler, Londra’da günü gününe iz- lenmektedir. İstanbul’dan giden ha- berler, İngiliz gazetelerinde yerini bu- lur. Türkiye’nin İngiliz askerinden boşalmasõnõn, Lozan onayõndan bir- kaç saat sonra başladõğõ ve kesintisiz sürdüğü belirtilir. Times, İngilizlerin bu hõzlõ hareketinin, Türkler üzerin- de iyi etki yaptõğõnõ yazar. Daily Te- legraph ve Orient News de, İngiliz ve Fransõz boşaltmasõ ile ilgili olarak, ay- rõntõlõ bilgi verir. İŞGAL ETTİKLERİ EVİN ANAHTARLARINI DA GÖTÜRDÜLER İngiliz, Fransız ve İtalyan savaş gemilerinden oluşan 61 parçalık işgal donanması Boğaz’a demir attı.