Katalog

22 HAZİRAN 2004 SALI CUMHURİYET SAYFA Orta< ABD ve Batı için stratejik bir öneme sahip bir imparatorluk düşüBD'nin "Büyük Ortadoğu Projesi" (BOP) adı altında ortaya attığı, daha sonra çerçevesini genişleterek "Geniş Ortadoğu ve Kuzey Afrika Ülkeleri Projesi", küreselleşme sürecinde bir yeni imparatorluk tasanmı mıdır? Tasanmın içinde banndırdığı "insan hakları, özgürieşme, demokratikleşme* gibi hedefler, bölge halklannın çıkarlan ile ne denli uyuşuyor? Petrol, doğalgaz ve kuşkusuz su, BOP tasanmcılannın ana odak noktası mı? OP, başta ABD olmak üzere, gelişmiş ülkelerin ve çokuluslu şirketlerin ekonomik sınırlan, sıkıntılan ve kısıtlamalan aşmak için görüntüsü süslenen bir örtü mü? BOP'un Türkiye ve yakın komşulan açısından siyasi, askeri, stratejik ve ekonomik anlamı ne? Yazı dizimiz, genel çerçevede bu ve buna benzer sorulara konunun uzmanlannın katkı ve görüşleriyle yanıt aramaya, BOP'un perde gerisini aralamaya çalışacak. Bııslı doktrmmhı illıaııı kaynağı B üyük Ortadoğu Projesı (BOP), ABD'nın 1997'de oluşturduğu " Ye- ni Amerikan Yüzyıh ProjesTnin bir alt unsuru olarak ortaya çıkıyor. SBF öğretim üyejerinden Doc. Dr. Çağn Erhan, yeni muhafazakârla- nn "Amerika'nın rekabet edilemez gücü" öngörüsüne dayalı BOP'un içeri- ğine, tarihsel ve siyasal altyapısına iliş- kin sorulanmıza, şu yanıtlan verdi: Ortadaki Büyük Oyun: BOP Hazırlayan: fij Işık Kansu-Sertaç Eş CHP GENEL BASKAN YARDIMCISI ONUR ÖYMEN: Laiklik ınısuru olmazsa demokrasi de olmaz... BOP NEDİR? • Dünyada ispatlanmış petrol rezervlerinin yüzde 64'ünü içeren Ortadoğu, ABD ve tüm Batı için ola- ğanüstü stratejik bir öneme sahiptir. Bölgede var olan, köktendinci akımlar, terör örgütleri, kitle imha silah- lan, uyuşturucu, silah ve ınsan kaçakçılığı yapan ör- gütlü suç şebekeleri, ABD ve Batı çıkarlanna yöne- lik tehditler üretmektedir. BOP'u üretenlere göre, bu unsurlann ortaya çıkmasının ve taraftar topiamasının asıl nedeni, bölge halklannın içinde bulunduklan olumsuz ekonomik ve sosyal koşullar ile, bölgede varhğını sürdüren antidemokratik rejimlerdir. Eğer, ekonomik ve sosyal koşullar düzeltilir ve de- mokrasiye geçiş sağlanırsa, yönetime katılım olana- ğı bulan ve refah düzeyi yükselen Ortadoğu halklan, Batı'yı tehdit eden eylemlere destek vermeyecekler, köktendinci akımlar zayıflayacak, terör örgütleri çö- kecek ve ucuz petrolün Batı pazarlanna istikrarlı bi- çimde aktanlması güvence altına alınacaktır. BoP'UN TARİHSEL CEÇMİSİ NEDİR? • ABD'de yapılan G-8 toplantısına, "Kuzey Afri- ka ve Genişletilmiş Ortadoğu Girişimi" adıyla sunu- lan BOP'a ilişkin ilk somut bilgiler, Londra merkez- li Arapça yayın yapan El Hayat gazetesinin 13 Şubat 2004 tarihli sayısında yer almıştır. "Büyük Ortadoğu" kavramının, klasik Ortado- ğu'yla birlikte bağımsızlığını yeni kazanmış Orta As- ya ve Kafkasya ülkelerini de kapsayacak biçimde aka- demik düzeyde kullamhşı, 1990'lann ortalanna rast- lamaktadır. BOP'un siyasal düzleme taşınması çaba- lan ise 2000'de başlamıştır. Ancak, kuşkusuz, BOP konusunda en önemli kilo- metre taşı, Bush döneminde ABD dış polirikasına hâ- kim olan yeni muhafazakârlara karşı yeni liberal gö- rüşü savunan Ronald Asmus'un Kenneth Pollack ile birlikte kaleme aldığı ve Washington Post gazetesin- de, 22 Haziran 2003 'te yayımlanan, "The NeoBbcral Take on the Middle East" (Ortadoğu'nun Neoliberal Açıdan Ele Alınışı) başlıklı makaledir. Makaleye göre: "Ortadoğu'daki tehditlerin orta- dan kaldırılabilmesi, ancak NATO'nun Soğuk Savaş döneminde SSCB'yekarşı uyguladığıgibi uzun soluk- lu ve kapsamlı bir proje ile mümkün olabilir. Ortado- ğu, yeni muhafazakârlann savunduğu gibi, güç kulla- nılarak dönüşturülemez, bu dönüşüm,ancakAvrupa- b müttefikieıİe de işbirliği yaparak ve ekonomik, sos- yal, kültürel ve siyasal boyutian da içeren kapsamh bir projeyle mümkün olabilir." ' Y E N İ AMERİKAN YÜZYILI PROJESİ' Bush yönetimi, Asmus ve Pollack'ın yaklaşımlan- nı BOP'a söylem boyutuyla eklemiş olmakla birlik- te, BOP'un geneline yine de, yeni muhafazakâr çizgi damgasını vurmuştur. Örneğin, yeni liberallerin pro- jenin başansı için "olmazsa olmaz" koşul olarak gör- dükleri "Arap-lsrail anlaşmazlığının kabcı biçimde çözülmea", yeni muhafazakâr BOP versiyonunda göz ardı edilmektedir. Bunun temel nedeni, 1997'de oluşrurulan "Yeni Amerikan YüzyıJı Projesi" içinde odaklanan ve Bush yönetimiyle birlikte, ideolojik ve akademik düzeyde- ki etkinliklerini karar alıcı mekanizmalara aktarma- da daha rahat hareket etme olanağı bulan yeni muha- fazakâr çevrelerin "Amerika'nın rekabetedilemezgü- cü"nü ana çıkış noktası olarak algılamalandır. "Bush doktrini"ne de ilham kaynağı olan bu görü- şe göre ABD, büyük ekonomik ve askeri gücüne da- yanarak dünyanın herhangi bir bölgesinde istediği dö- nüşümü yaptırabilir, kendine yönelik tüm tehditleri or- tadan kaldırabilir, yeni 11 Eylül'lerden korunmak için başka seçeneği de yoktur. Esasen. yeni muhafazakâr yaklaşımın gerçekçi ol- madığı, son bir yıldır Irak'ta görülmektedir. G-8 'de tar- tışılan ve sonuç bildirgesine 12 madde halinde yansı- yan projeyi, AB ülkelerinin de hoşuna giden yeni li- beral motiflerle renklendirilmiş, ama özü ve uygula- yıcılan itibanyla yeni muhafazakâr bir plan olarak değerlendirmek mümkündür. Sonuç bildirgesinde yer alan "projenin bölgeye dt- şandan empoze edilmeyeceğine'' daır ifadeye rağmen, BOP'un bu haliyle uygulanabilirliği, ancak dışandan müdahale ile olacaktır ki, bu da yeni muhafazakârla- nn istediği bir şeydir. BoP HANCİ ÜLKELERİ KAPSAMAKTADIR? • BOP'un eylem alanı olarak resmen ılan edilen net sınırlar söz konusu değildir. Her an yeni ülkelerin kap- sam içine alınabilmesi için "açıkkapı" bırakılmakta- Doç. Dr. Çağrı Erhan: ABD, büyük ekonomik ve askeri gücüne dayanarak dünyanın herhangi bir bölgesinde istediği dönüşümü yaptırabilir, kendine yönelik tüm tehditleri ortadan kaldırabilir, yeni 11 Eylül'lerden korunmak için başka seçeneği de yoktur. Esasen, yeni muhafazakâr yaklaşımın gerçekçi olmadığı, son bir yıldır Irak'ta görülmektedir. dır. Bununla birlikte. özellikle ABD kaynaklan 27 ül- kenin ilk planda BOP çerçevesinde değerlendirildiği- ni vurgulamaktadırlar. Bu ülkelerşunlardır:"Afganis- tan, Bahreyn, Birleşik Arap Emirİikleri, Cezayir, Ci- buti,Fas,Fihstin Özerk Yönetimi, Irak, İran, İsrail, Ka- tar, Kuvevt, Komor Adalan. Lübnan, Libya. Mısu; Moritanya,Pakistan. Somali, Suudi Arabistan, Sudan, Suriye, funus, Türkive, Imman, Ürdün ve Yemen." Genişleme halinde, bu alana Kafkasya ve Orta As- ya cumhuriyetleri ile Endonezya ve Malezya'nın da dahil edilebileceği belirtihnektedir. BoP HANCİ SOMUT VERİLERE DAYANDIRILMAKTADIR? • Proje. büyük Ortadoğu alanında yer alan halkla- nn son derece kötü koşullarda yaşadığı ve bu duru- mun me\cut sorunlann ortaya çıkışındaki en önemli etken olduğu varsayımına dayanmaktadır. Bu bağlamda, 2002 tarihli BM Arap Insani Geliş- me Raporu'nda sunulan veriler, BOP'a dayanak teş- kil etmektedir. Buna göre, tüm yerişkin Araplann yüzde 40'ı oku- ma-yazma bilmemektedir; Arap ülkelerinin 2010'da 50 milyon, 2020'de de 100 milyon yeni istihdam ala- nı yaratmalan gerekmektedir; Ortadoğu halklannın üç- te ikisinin günlük kazancı 2 dolardan azdır; bölgede yapılan yıllık yayın sayısı, tüm dünyada yapılanın sa- dece yüzde 1.1 'ini oluşturmaktadır; kadınlara a>Tim- cılık yapılmaktadır; demokratik kurumlar ya hiç yok- tur yadazayıfhr; bölge halldannın sadece yüzde 1.6'sı- nın internet erişimi vardır; 22 Arap ülkesinin toplam GSMH'si, tek başına îspanya'nınkinden düşüktür. C HP Genel Başkan Yardımcısı. emeklı Büyükelçi Onur Öy- men, BOP ile bölgeye demoİc- rasinin tepeden inme bir rej ım gibi getırilmesinin mümkün olmadığını ifade ederek "Hem bölgetamamen demokratikoJ- sun hem de işbaşına gelecek bütün hükümetierABD'\i da- ima desteklesin. Bö>1e bir şey oia- maz" dedı. Öymen, Türkiye'tıin bölgede model olursa, ancak laik, demokratik yapısıyla olacağına da vurgu yaptı. Öymen, BOP'un siyasal açıdan Türkiye'yı ve çevresını ılgılendı- ren boyutlanna ilişkin sorulanmı- za şu karşılıklan verdi: -BOPilebö^ev'e-ılımlı îslam" di\e nitelendirilen bir model orur- tulmaya çaiışılması. yine aviu pro- jenin bir ilkesi olarak ileri sürülen "demokratikleşme" ile ne kadar bağdaşır? - ABD Başkanı Bush tarafmdan anafikri ortaya atıldığında gör- dük ki, projenin hareket noktası terörle mücade- ledir. ABD. te- rörle mücadele için bölge ülke- lerinin demok- ratik bir yapıya ka\ r uşturulması gerektiğıni dü- şünüyor. Arzu ederdik ki. böl- gedeki demok- ratikleşme unsu- ru, böyle terö- rün bir uzantısı gibi ya da terö- rün gerekli kaldı- ğı birhareket gi- bi değil de, böl- ge halklannın demokrasi ihri- yacından kay- naklansın. Bölgenin hal- kında böyle bir demokrasi arzu- su olduğu za- man demokra- tik, uygar ülke- lerbunudestek- ler. bu başka bir şey. Ama, de- mokrasıyi tepeden inme bir rejim gibi getirmeye çahşırsanız, başan şansı sınırlı olur. Dikkat çeken bir başka olgu da şu: îsrail hariç, böl- ge ülkelerinin tümü, halkı Müslü- man olan ülkeler. ABD. bölgeyi demokratikleştırmeden bahseder- ken laiklikten hiç söz etmiyor. Hat- ta ABD Dışışleri Bakanı CoBn Po- well, Irak'ın din devleti olmasına itiraz etmeyeceklerini açıkladı. Müslüman bir ülke. laik olmadan demokratik olabilir mi? Bu bakım- dan ABD'nin projesinde laikliği bir eksik unsur olarak görüyoruz. - Ülkeden ûlkeye değişebilecek bir modelden de söz edili} or_ - Demokrasi. serbest seçimlere, halkın iradesine. özgürlüklere, in- san haklanna dayanan bir rejimin adıdır. Ortadoğu ülkelennde bu il- keleri uygulama>'acaksuuz ya da ih- tiyaca göre bazılannda uygulayıp bazılannda uygulamayacaksınız. Bunun adı bölgeye demokrasi ge- tirmek olmayacaktır. .Anlaşılıyor ki, Amenka projeyi hayata geçirir- ken ihtıyatlı bir yaklaşım sergilıyor. Hiçbirülkeyi kızdırmak istemiyor. Gerçek demokrasi yerleşirse bu ülkelere, o zaman o ülkelerin hü- kümetlen, liderleri. petrol kaynak- lan ya da başka konularda öncelik- le kendi ülkesinin çıkarlannı göze- teceklerdir. Yani, hem bölge tama- men demokratik olsun hem de iş- başına gelecek bütün hükümetier ABD'yi daima desteklesin. Böyle bir şey olamaz. - Başbakan Recep Tayyip Erdo- ğan veiktidarsözcületi TürkKe'nin projenin içinde bir aktör. bir modei olmasına sıcak bakıyorlar~ - Türkiye'yi değiştirerek model oluşturamazsınız. Türkiye'yi bir ılımlı Islam ülkesı haline geririp laiklik unsurunu törpüleyelim, o haliyle teröre karşı Batı yanlısı, Batı'nın dostu birmodel oluştu- ralım mantığı doğru değil. Tür- kiye, model olur- sa laik, demokra- uk yapısıyla mo- del olur. Bölge- de Türkiye'nin bugünkürejimi- ni benimseyecek ülkeler çıkarsa, memnuniyetle onlara yardımcı oluruz. Ama, onun dışında Türkiye'nin re- jimini sırf bu projede yer ala- bilmek için de- ğıştırmesini bek- lemek çok yan- lıştır. Türkiye'de herkesin, laiklik olmadan de- mokrasinin ola- mayacağı konu- sunda birleşme- si lazım. Altın- dan laikliği çek- tiğiniz zaman demokrasi kal- maz. Dın esası- nadayabbirdev- lette, çağdaş de- mokrasilerin benimsediği pek çok hususu hayata geçiremezsiniz. - BOP ile TürkKe'nin üstlenme- si istenen roL çevre komşulanmızı nasıl etkiler? - Türkiye, ABD'nin dostu ve NATO çerçevesinde müttefikidir. Ama Türkiye. aynı zamanda böl- ge ülkelerine komşudur ve onlar- la çok yakın tarihi, kültürel ilişkı- leri vardır. Türkiye'yi hiç kimse şimdiye kadar ABD'nin veya Ba- tı'nın bir Troya atı gibi görmedi. Projeyi hayata geçirirken Türki- ye'yi Batı'nın çıkarlannın bölge- deki temsilcisi gibi takdim ederse- niz, bölge ülkeleriyle ilişkilerimiz de zedelenir. Örneğin, Mısırgibi da- ha birçok bölge ülkesi projeye sı- cak bakmıyor. Bu anlamda, proje- nin militanlığı üstlenilirse, bu ül- kelerle ilişkilerimiz de bundan olumsuz etkilenebilir. Onur Öymen: Türkiye'yi bir ılımlı Islam ülkesi haline getirip laiklik unsurunu törpüleyelim, o haliyle teröre karşı Batı yanlısı, Batı'nın dostu bir model oluşturalım mantığı doğru değil. ARIN: BOP'UN EKONOMİK YÖNELİMLERİ