Katalog

30 NİSAN 2004 CUMA CUMHURİYET SAYFA DtZİ İkinci Enternasyonal'in proletarya mücadelesinin Doğu'daki temsilcisi Selanik Işçi Federasyonu oldu Sosyalisthareketinmeıkezi Makedonya'mn çıkış kapısı Yüzyıllarca Doğu Akdeniz'in önemli limanlanndan birisi olması, göç yollan üzerinde bulunduğu için zengin etnik ve dini yapıyı banndırması, Makedonya'mn çıkış kapısı olmasından dolayı kazandığı stratejik konumu, Selanik'e devrim kenti olma hakkını verdi. A \xupa ve Asya'da 19. yüzyılda ivme ı\ kazanansosyalisthareket,Osmanlı / l Imparatorluğu'nda özellikle batı bölgelerinde yayıldı. tlk sosyalist örgütlerden birisi Selanik'te kurulan ve İkinci Enternasyonal'in proletarya mücadelesinin Doğu'daki vurucu gücü sayılan Selanik tşçi Federasyonu oldu. Yahudilerin ağırlıkta olduğu federasyonun yüzlerce üyesi vardı. 1908'deki Jön Türk Devrimi'nin ardından ortaya çıkan bu hareket, etnik ve dini sınırlan ortadan kaldırmayı ve bu anlamda federalizmi hedefliyordu. Gerçekten de Makedonya'daki sosyalist hareketin boyutlan 1908'deki Jön Türk Devrimi'nin hemen sonrasındaki grev ve gösterilerle daha iyi anlaşılmıştı. Selanik'te Agustos-Eylül 1908'de yapılan işçi grevleri büyük çaphydı. 13 Eylül tarihli Journal de Salonique "Bütün CephderdeGrev" başlığını atmıştı.Ağustosta liman işçileri; eylül ayında ulaşım, basuı, tütün, finn ve tekstil işçileri greve gittiler. Selanik işgücünün büyük çoğunluğunu oluşturduğu için federasyonda Yahudilerin çoğunlukta olması kaçınılmazdı. Ancak Federasyon çokuluslu bir niteliğe sahipti ve federalizmi hedefliyordu. Fakat işçi sendikalannın çoğu ya ulusaldı ya da farklı ulusal kesimlere aynlmıştı ve federasyon sosyalızmden çok milliyetçiliğe eğilim gösteren Rum işgücünü kontrol etmeyi asla başaramadı. A. L. Macfle, "Osmanhnın Son Yülan, 1908- 1923" adlı kitabında, tttihatçılann hükümetteki yerlerini sağlamlaştırdıkça sendikalara tarunan özgürlüklerin gitgide azaldığını ileri sürüyor ve şöyle devam ediyor: M ~Yahudi sosyatisder hariç obnak üzere sosyalistierin hedef ve amaçlanmn (federal Ukeier doğrumısunda radikal reformlardan geçmiş bir Osmanh devieti ' yaratmak), tttihatçüann hedefve amaçlanyla (Osmanhcıhk ideolojisini temei alan güçlü ve merkezi bir Osmanh Devleti yaratmak) pek örtüşmediği ortaya çıkü. Aynı şekilde sendikal faah'yetier konusunda uzlaşma da mümkün görünmüyordu- tttihatçılar 1908 devrimhıi takip eden dönemde ortaya çıkan grev ve gösterilerle o denh' OgUhdi ki 1909 yıhnın ikinci yansmda kamu toplanülannı denedemek, grevleri yasaklamak ve etnik ya da miUi künhğe dayah politik partüerin ve diğer örgüderin oluşumunu engeüemek için Osmanlı pariamentosuna bir dizi kab kanun teklifi sundular. 1910'da Osmanh Sosyalist Partisi kapatıldı ve tütün işçilerinin bir sendikası vasaklandı. Sonundâ, Balkan Savaşlan ve Birinci Dünya Savaşı yıllannda her türlü sosyaüst ve sendikal faaliyet sindirUdL" Yahudl nüftıs Göç yollan üzerinde bulunan ve yüzyıllar boyu önemli bir liman sıfatım koruyan Selanik' in bu yüzden zengin bir etnik ve dini yapısı vardı. 19. yüzyılda, nüfusun yüzde 40'ından fazlası Yahudiydi. Onlardan sonra Rumlar, Slavlar ve Müslümanlar Özgürlüğün Kâbesl Selanik, özellikle 19. yüzyılda demiryoluyla Avrupa'ya bağlandıktan sonra diğer Osmanlı kentlerine kıyasla daha çabuk Batılılaştı. Selanik muhalif öğrencilerin, içerdeki sürgünlerin ve liberallerin akın ettiği Özgürlüğün Kâbesi (Kâbe-i Hürriyet) haline geldi. ŞEMSÎ EFENDÎ Selanik nhtımından 1907 yıhna ait bir görüntiL O yıDarda ulaşım alanında, Selaniken büyük raldbi Izmir'den daha iyi derecedeydL tzmir'de demiryolu Anadohı'yla bağlantryı sağlarken Selanik'te demiryolu çok daha uzak ufuklara (tstanbul, Vlyana, Parts) açıbyordu. Demiryolu Batılılaşmayı getirdi ç:f elanik'in kaderi 1872'nin ilk aylannda değişmeye başladı. A\Tupa'da artan sanayi üretimi, Balkanlar'da daha büyük bir pazar gerektiriyordu. "Dogu Akdeniz'de liman Kentieri" adlı kitaba göre Selanik'i Mitroviç'e bağlayan ve 1871-74 arasında inşa edilen ilk demiryolu hattının yapımı, bu yeni dönemin başlangıcını simgelemekteydi. Bu hat, Ingiltere, Fransa, Avusturya ve Belçika sermayesiyle Baron Maurice de Hirsch'in yönetimi altında inşa edilmekte olan geniş Balkan demiryolu ağının bir parçasıydı; 1888'de Üsküp yoluyla Sırbistan ağına bağlandı ve böylece Selanik'in Avrupa ile doğrudan bağlantısı kurulmuş oldu. 1891 ve 1894 arasında Selanik'ten Batı Makedonya'mn en büyük kenti olan Manastır'a dek uzanan ikinci birhattın inşası tamamlandı. 1893-1896 yıllan arasında inşa edilen üçüncü bir hat da Selanik'i Dedeağaç yolundan Istanbul'a bağladı. Projeyi Osmanlı Bankası ile Banque de Paris et des Pays-Bas fınanse etmişti. Demiryollan bir bütün olarak Makedonya ekonomisinin gelişimini olağanüstü etkilemekle birlikte, en hızlı ve en büyük değişime uğrayan bu üç hattın da vanş noktasını oluşturan Selanik oldu. Bu demiryollan Kavala hariç tüm ikincil limanlan, hatta Amavutluk kıyısındakileri önemsizleştirerek Balkanlar'ın güneyindeki tüm ithalat ve ihracatı Selanik limanına yönlendirdi. Eskiden, Avusturya-Macaristan ile doğrudan ticaret ilişkileri olan Leskoviç, Kilan, Niş, Üsküp, Mitroviçe, Priştine ve Bosna ile Sırbistan'ın güneyindeki diğer kasabalar, ilk hattın açılmasından sonra ticaretlerinin yönünü Selanik'e çevirdiler. Batı ve Kuzey Avrupa limanlanyla deniz yolu bağı önemli ölçüde ilerledi. Her ulustan çeşitli şirketler, Selanik limanına düzenli gemi seferleri başlattı. geliyordu. Selanik, 19. yüzyılın ikinci yansından itibaren Batılı düşüncenin işlendiği bir yenileme laboratuvan haline geldi. Avrupa ile ilişkiler kuran, eğitimde modern teknikler uygulamaya başlayan ve fınansal güç odaklannı ellerinde bulunduran Yahudiler, yeni oluşumun da başlıca miman oldular. Yahudi cemaatinin önde gelenleri arasında kamusal yaşama katılma isteği Jön Türk Devrimi'yle başladı. Yahudiler böylelikle olaylar zincirine dahil oldu. Varlıklanm kitle gösterileri, basın kampanyası, grevler ve benzeri yollarla gösterdiler. Bu arada, A. L. Macfie, "Osmanhnın Son YüTan" adlı kitabında, ikinci derecede belgelere dayanarak, "_Osmanh İmparatorluğu'nda yaşayan çeşitii cemaat üyelerinin o dönemde Avrupa ve Amerika'da etkfli olan Siyonist hareketin hedeflerini kollamak için İttihat ve Terakki'ye destek verdiği ileri sürulebüir" diyor. Sultan Abdülhamid'in, para karşılığında toprak isteyen Siyonist lider Theodor HerzTe, "Ben ona bir kanş toprak satamam; çünkü o benim değU, halkuna aıttir" demesınm Osmanlı Yahudılerini etkilemiş olabileceği kaydediliyor. Oysa, çoğu Yahudinin atalan tspanya'dan kovulduktan sonra kendilerine kapılannı açan Osmanlı tmparatorlugu'na sadık kaldığım, kurtuluşu, imparatorluğun ücra bir köşesinde Yahudi kolonisi kurmakta değil, Osmanlı gücünün ve zenginliğinin yeniden ayağa kaldınlmasuıda yattığını savunduklan da söylenebilir. Selanikli bir tarihçi olan Emmanuel Karasu ve sonradan maliye bakanlığına getırilecek olan, ittihat ve Terakki'nin ileri gelenlerinden Cavit Bey gibi birkaç Yahudi yenileşme hareketinde önemli rol oynadılar. Türk dostu tarihçi Bernard Lewis'e göre ise bu insanlann Yahudi olup olmamasının çok büyük bir önemi yoktu. "Dönemin Türkleri 'saf Türk kanı' türündeki düşüncetere yabancrydı." Abraham Benarova Meropi Anastassiadou'nun, "Tanzimat Çağmda Bir Osmanh Şehri Selanik" adlı kitabında sendikal hareket şöyle anlatılıyor. "_1908 Ağustosu'nun sonuna doğru tütün işleme atöh/esi işçilerini -çoğunhığu Yahudidir- bir araya getiren bir sendikanın kuruhışuyla olaylar başlar. Birkaç gün sonra Bulgar Sosyal Demokrat tşçi Partisi üyeteri, özellikle basuncılann kabldddan 'karma bir sendika' kurdular. Bir süre sonra bir başka örgüt daha doğdu. Bulgar kökenli Yahudi bir basuncı olan Abraham Benaroya'nın yönettiği örgütün adı Selanik tşçi BirtigTydi ve otuz kadar üyesi vardı. Federasyon tarihinde 1909, özeUUde görkemM bir yd otmuştu: Başanyla sonuçlanan birkaç grev, yaygın işçi gösterüerL. Orgüt dört dilde çıkan bir yaynı organına da sahipti. (Sefarad okurian için Jornal do Laborador); bu gazetenin varhğı Benaroya'nın grubunun halklann kardeşçe buükteağme verdiği önemi tek başma kamtiamaktadır-. Ancak Balkanlar'da ne kardeştik zamanıydı ne de toplumsal adalet_" KAYNAKÇA -Ahmalteroz. ittihat ve Terakki, 1908-1914",çevvzn. ,\uran Ymıc Kaynak Yayınlan, Istanbul 1999 -AkşmSina. "lOOSonjdaJdnTüHdervetttihaTenıkki" Gerçek Ya\me\ı hanbul, 1980 -Anastassıadou, Meropı TatnrmaÇağmda Bir Osmanlı Şehn Selanik''. çeıiren Isık Ergüden, Türhye Ekononuk \e Toplumsal Tanh Vaktı. htanbul 2001 -Baker.EmesL "Baans-ToptumsalveSosyal Duşunitşu ' feıtren Mete Tunçay. DastKitabe^i Ycnmhn, Ankara, 1982 - Bahvet, Michel ' 'Şeyh Bedreddm Tasanvfve hyan' Çevavn: Ela Gükehn, Tarih Vakjı Yurt Yaunlan Istanbul 2000 - DoguAldenızdeUmanKentkn, 1800-1914".onpnaladı •Port CmesoftheEastemSfa&erranean, 1800-1914" edaörkr Çağlar Keyder, Y EyiipOzveren, DonaldÇualaen Tûrin}tEkotıofrul<w Toplumsal Tanh l'akjı >mıra. Ismnbul 1994 - Gtiter, AU. ' 'Bw Dâhovn HayaB-Alamrk un Sovu Aılesı ve Oğpenımı ToplumsalDöntişüm Ya\inlan, htanbul 2000 -Ma4e,A. L "OsmanhnınSon YıUan, 1908-1923" onjmaladı • The Endoflhe Oaoman Empm. 19OH-1923 '. çevui Damla \car, Funda Sos\<aL Kiıap\'a\VK\ı tstanbul 2(103 -Ostrogorsky. Georg ' BtansDeılea Tarih", çevıren Prq{ Dr Fıkret Işıltan, Türk Tarih Kımımu Basıme\ı Ankara. 1995 -Saubaer.\fine,G "Giiün ÖteJa M " Afitas, Cep Kaap. Istanbul, 1989. -' Selanik, 1850-1918''. hazırknm: GiBes Veinsteın. çevıren Cünetf .4kaln reabksn'on. .Ahmeılnsei tknşnn Yaymalık, ktanbuL 1999 -Sertel, Yıkbz "BabamGazeteaZekemıaSertel-SusmayanAdam' CumhunyetKitaplan, htanbul 2002. - Sosyaltm ve Toplumsal Mucadelekr Ansüdopedısı. Cıll 6, tteaşm Yaymlan. htanbul 198fi -ZoHu.ngm "EveıBenSekmktiyvnıTürkıyeSabeıa\<ahgı" Belge Yaymlan. htanbul BİTTİ Çağdaş okulların öncüleri elanik'te özellikle 19. yüzyılın ikinci yansından itibaren modern yöntemlerle eğitim yapan okullar açıknaya başladı. "ADiance tsraeüte l nh«rsüle" adlı örgüt, 1873 yılında okul açtı. Fransızca, Yahudi okullannda ikinci dil oldu. Okullar daha da laikleşti. Yüzyılın sonuna doğru Yahudilere ait onlarca modern okul vardı. Okullar azınhklar için o kadar önemliydi ki Rumlar ve Bulgarlar gibi bağımsızlık özlemi içindeki milletlerin adeta propaganda kaleleri haline geknişlerdi. Bu arada, Osmanlı Devleti de medreseler dışında modern yöntemlerle eğitim veren sivil ve askeri okullar kurdu Selanik'te eğitim ve okul derken Mustafa Kemal Atatürk'ün ilkokul öğretmeni Şemsi Efendi ile ılgıli biraz daha bilgi verelim. $lmon Efendi Selanik Dönmeleri arasında modern eğitim anlayışuu benımseyen ve samimiyetle takip edenler arasında Şemsi Efendi (Şimon Zwi) de vardı. tlk olarak yabancılara ait bir okulda çalışan bu zat, Arapça ile Farsçanın yanı sıra Fransızca bıliyordu. 1872 yılında Selanik'te modern yöntemlerle eğitim veren ilk kurumlardan olan ve kendi adıyla anılan bir okul kurdu. Dgaz Zortu, "Evet, Ben Sebuıikliyinr adlı kitabında, dedesının dedesı olduğunu iddia ettiği Şemsi Efendi'nın 1852 yılı civannda aslen Sabetaycı bır ailenın ferdi olarak doğduğunu, köken itibanyla cemaatin 'Kapancdar' grubundan olduğunu yazıyor.Şemsi Efendi, 1917 yılında tstanbul'da yaşama veda etti. Selanik'teki modern okuOardan birisi İyi eğitime sığınan topluluk: Sabetaycılarelanik'teki değişik renklerin önemli bir halkasıda Sabetaycılardı (Dönmeler) Onlar, I666'datzmir'de mesihliğini ilan eden, ancak daha sonra Müslüman olmayı kabul eden Haham Sabetay Sevi'nin takipçileriydi. Üç kola aynlıyorlardı: Kapancılar, Karakaşlar ve Yakubiler. Sabetaycılar ne Müslümanlar ne de Yahudiler arasında tam kabul gördüler. Müslümanlar onlann yahıızca ismen Müslüman olduklannı, gizliden gizliye Yahudi dininin kurallanna uymaya devam ettiklerini ve Müslüman olarak konumlanndan mali çıkar sağladıklannı düşünürlerdi. Yahudiler ise onlan ticaretteki en tehlikeli rakipleri olarak görüyorlardı. Sabetaycılar, cemaatlerirun devamını iç evlilikler ve iyi eğitimle sağlamaya çalışıyorlardı. 19. yüzyılda bile dışanya kapahydılar. tstanbul Hahamlar Kurulu, Sabetaycılann merkezi olan Selanik'i Yahudilikten çıkarmıştı. Bununla ilgili kararda, Selanik'ten, "Büyülü Diyar" diye söz ediliyordu. Sabetaycılar, 19. yüzyılda A\xupa'yı etkisi altma alan modern düşüncelerden etkilendiler, en son moda zevkleri, davranışlan, politik düşünceleri benimsediler. Marc David Baer'in, "Tarih ve Toplum" dergisinin Aralık 1997 tarihli sayısına yazdığı gibi, Sebataycılar kadınlara tanıdıklan açık konum ve eğitimde uyguladıklan Avrupai eğitim metotlan nedeniyle Müslümanlar arasında "modenTlikleriyle ün saldılar. Bazı kaynaklara göre, Selanik'teki Sabetaycılann özgürlükçü düşünceleri tttihat ve Terakki Partisi'nde ön sıralarda yer almalanna yol açmıştır. Örneğin, 1908'de tttihat ve Terakki başa geçtiğinde Sabetaycı Cavid Bey de hükümetin Maliye Bakanı olmuştu. "Doğu Akdeniz'deki Liman Kentieri" kıtabına göre ise, Sabetaycılar daha sonraki yıllarda muhtemelen siyasi ilişkilerde daha güvenli bir konum elde etmek için Jön Türk hareketine mali destek verdiler ve son derece popüler gazete olan Asır'ı yönettiler. SABETAY SEVİ NASIL MEHMET EFENDİ OLDU? Din değiştirdi, tavrını değiştirmedi azı Yahudi din adamlan, 17. yüzyılda Hazreti Davud'un soyundan 'Mesih'in gelişini haber veren sonun yaklaştığına inamyorlardı. 'Mesih'in geliş tarihini bulmaya çalıştılar. 1648 yılı asıl beklenen yıl olarak belirlendı, ancak bir şey olmayınca yeni tarih 1666 oldu. Sabetay Sevi, 1626 yılında îzmir'de doğdu. Genç bir hahamken 1666'da mesihliğini ilan etti. Yahudiler arasındaki en yaygın ve etkin mesih hareketi böylelikle başladı. Sevi, sadece îzmir'de değil tstanbul, Selanik, Atina, Kudüs ve Mısu-'da yandaş buldu. Sevi'nin ve adamlannın çıkardığı kanşıklıklar üzerine Suftan IV Mehmed, Sevi'yi Edinıe'de tutuklatarak huzuruna çıkarttı. Kendisınden olağanüstü gücünü göstermesi istendi. Sonuçta Sevi ya Müslüman olacak ya da öldürülecekti. Sevi, Müslümanlığı seçti, Mehmet Efendi adını aldı ve Topkapı Sarayı'na kapıcıbaşı olarak girdi. Sevi din değiştirmiş olsa da taraftar bulmaya devam etti. Örneğin 1683'te 300 kadar Selanikli Yahudi, Sevi'nin ilk takipçilerine katıldı. M. Danon, "Tarih ve Toplum" dergisinin Aralık 1997 tarihli sayısındaki makalesinde, Sabetaycılann, Selanik'te Türkler tarafından Dönme, Yahudiler tarafından "Maaminim" (inananlar) sıfatlan ile çağnldıklannı yazıyor.