Katalog

25 MAYIS 2003 PAZAR CUMHURİYET SAYFA DI2I /öjrtuluş Savaşı 'nın isimsiz:kahramanlarıÇok sayıda Kuvayı Milliye önderinin adlarının başına Çerkes sözcüğü konulmadığından kökenleri herkes tarafından bilinmez* Işte Çerkeslerin karşı çıktıkları nokta burasu.. 1850£ yıllarda atayurdunu 'terke zorlanan Çerkesler 1908 'e dek bir yaprak gibi ordan ora- ya savrulup durdular. Kafkasya'dan Anadolu ve Balkan- lar'a, Berlin Anlaşmasf ndan ve Bal- kanların Osmanh'nın elinden çık- masından sonra bu kez Suriye, Ür- dün, Filistin, Mısır, Trablusgarp ve Anadolu'nun içlerine doğru göçleri- ni yüklediler. Dillerini bilmedikleri, dinlerini ise farklı yaşadıklan bir ülkede, acılan- nı yüreklerine gömerek tutunmaya çalıştılar. Göç sırasında gelen Çerkes boyların birçok ileri geleni Osmanlı ta- rafından saraya alınarak idari ve askeri makamla- ra getirildi. Gönüllü Sü- vari Birliği'nebaşlangıç- ta sırf kannlannı doyur- mak için katılan Çerkes- ler, bu birliğin lağvedil- mesinden sonra da en bil- dikleri iş savaşmak olduğundan daha çok askerliğe meylettiler. Bu arada anavatanlannı geride bırak- malanna karşın ikinci vatanlanrun so- runlanna da duyarsız kalmayıp, ge- rek savaşlarda gerekse ulusçuluk ha- reketinin gelişmesi yönünde çaba ve- ren örgütlerde aktif görev aldılar. • Ittlhat ve Terakkl Partlsl'nln kurucularından Bu örgütlerin en başında da Ittihat ve Terakki geliyordu. Ittihat ve Te- rakki Partisi'nin dört kurucusundan bi- risi olan Doktor Mehmet Reşit Bey (Hanakhe), partinin etkin ve faal üye- lennden Isniai) Canboiat, Hüseyin To- sun, Hüseyin Kadri, Zekeriya Zihni, Eşref Sencer Kuşcubaşı, Setim Sami, Hasan Vasfî, Ömer Naci, Aziz Mısri, tbrahim Süreyya, Mümtaz, Yenibah- çeB Şükrü ve kardeşi NaiL, Reşit, Et- hem, San Efe Edip_ gibi Çerkesler ön- ce Trablusgarp'da, ardından da En- ver Paşa'nın kaderini belirleyen Ça- talca Savaşı'nda ve Teşkilat-ı Mahsu- sa bünyesinde ön safta bulunan kuzey Kafkasyahlardan sadece birkaçıdır. Enver Paşa'nın, Güney Kafkasya'yı kurtarma macerası peşinden sürükle- yip Allahuekber Dağlan'nda dondur- duğu binJerce insanın büyük bir kıs- mı Çerkesti. Çerkesler sadece Ethem'den Ibaret deflll Kuzey Kafkasyalılar, dilini bile ye- ni yeni öğrendikleri Anadolu toprak- lannda devletin ve ordunun en üst ka- demelerine kadar yükselmişti. Bu arada Çerkes Teavun Gemiyeti gibi örgütler de kurarak, dağınık yer- leştikleri daha doğrusu yerleştirildik- leri Osmanlı ülkesinde dayanışmayı da elden bırakmıyorlardı. Bu dayanışma sadece Çerkes kö- kenli olanlan değil, ülkenin zor gün- lerinde bir şeyler yapmak isteyen asker-sivıl diğer aydınlan da kapsı- yordu. Mondros Mütarekesi'nin imzalan- masından sonra dağılma sürecine girmiş ikinci vatanlannın durumuna seyirci kalmamak için 24 Şubat 1919'da DeB Fuat Paşa başkanlığın- da Kafkas Çemiyeti 'nde yapılan top- lantıda, ülkenin içinde bulunduğu koşullar değerlendirildikten sonra, Padişah'ı ziyaret ederek ülkenin kur- tuluşu için çalışmaya hazır oldukJa- nnı açıkladılar. Bes pasanın Vahdettln'l zlyaretl... Ziyarette Mareşal Fuad Paşa dışın- da, Mareşal Berzeg Mehmet Zeki Pa- şa, Abuk Ahmet Paşa, Karzek Süley- man Paşa ve KazakSüleymanPaşa da bulunuyordu. Kuzey Kafkasya Dernekleri Genel Başkanı Muhittin İ nal, "Kurruluş Savaşı'nda Çerkeslerin Rolü" adını taşıyan kapsamh araştırmasında, 5 paşadan oluşan Çerkes büyüklerinin Padişah Vahdettin'i ziyaret ettiklerin- de henüz Mustafa Kemal ve arkadaş- lannın gizli yürüttüğü çalışmalann bilinmediğinin altını çiziyor. çerkesköy adı nereden geliyor? üyük göçte Çerkes bovlarının birçoğu ismini daha çok bildikleri tstanbul 'a gitmek istemişler. Yığılma olunca tstanbul 'a gelenler Balkanlar 'a ve çevre illere dağıtılmışlar. Bu arada 1864 yıhnda birçok Çerkes köle, kıyılardan toplanarak Çatalca sancağı içinde yer alan bugün Çerkesköy adıyla bilinen Dereköy 'e yerleştirildi. Köleler burada ayaklanarak hükümetten özgürlüklerini talep ettiler Aristokratlarla köleler arasında çatışmalar başlamaya ramak kalmışken Istanbul dan gönderilen askeri kuvvet sayesinde isyan bastırıldı. Her iki tarafda Dereköy den alınarak dağıtıldı. Arisîokrat beyler Rodos 'a sürüldü. Dereköy 'ün adı da Çerkeslerin bir süre burda ikamet etmeleri nedeniyle yöre halkı tarafından Çerkesköy olarak değiştirildi. Sûrgfinün 139. yıldönümüiı öe ÜNLÜ ÇERKESLER Çerkes kökenli ulusal önderierin başında Başbakanlık göre\ine kadar yükselen Rauf Orbay (solda) ve dönemin Dışişleri Bakanı Bekir Sami Kunduk (sağda) geliyor. Kurruluş Savaşı'nnı henüz başlamadıgı günlerde Mustafa Kemal'in gizli toplanhlanna katılan Çerkesler arasında ise Hatko Ismail Canpolat (Eski İçişleri Bakanı), Esat Fuat, Fatin Hoca, ressam Şevket Dağ, ressam Asaf Bey, Salih Murat Bey, kimyager Mustafa Nevzat Bey ilk akla gelen isimJerden... Türk Kurruluş Savaşı, özellikle de Çerkes Ethem konusu açılınca Çerkes- lerin burukluğunu duyumsamamak mümkün değil. Arastırmacılar- Resml tarlh çarpıtıyor "Çerkesler Ulusal Kurruluş Sava- şı'ndaki rolleri nedir" diye sorulsa ak- la hemen Anzavur Ahmet ile Çerkes Ethem'in geldiğini anımsatan Çerkes dostlanmız haklı olarak soruyor: "Kurtuluş Savaşı'nda rol alân Çer- kesler sadece bu iki kişiden mi ibaret- tir, neden diğerlerinin önüne Çerkessöz- cüğü eklenmiyor da Ethem'in Anza- vur Ahmet'inkine eklenryor?" Birçok Çerkes araştırmacısının araştırmasında. resmi tarihin Ethem konusunu çarpıttığı kanısında. Çer- kes yazarlarca bu konuda yayımla- nan kitaplarda dikbaşlı ve gururuna aşı- n düşkün olan Ethem'in bazı yanlış- lanna karşın özellikle İsmet İnönü ta- rafından tahrik edildiği ve hata yap- maya zorlandığı, ancak buna karşın ona "hain" damgasını vurmanın çok ağır bir itham olduğunun altı çizilerek vur- guluyor. Bu konudaki tartışmalan bağımsız araştırmacılara bırakarak Tevfik Fik- ret'in şu sözünü ammsatmakla yeti- nelim: " Bir savı toptan ret ya da kabul et- mek yerine, anlamaya çahşmak en doğrusudur." Yazar Cemal şener'in Ethem yorumu Ethem'in direnişini, merkezi oto- ritenin güçlenmesi ve düzenJi ordu- nun kurulmasıyla zamanı geçmiş bir yapının daha çağdaş bir yapıya kar- şı verdiği bir varolma mücadelesi olarak değerlendiren araştırmacı-ya- zar Cemal Şener'e katılmamak müm- kün değil. Kurruluş Savaşı'yla ilgili yüzlerce kitapta diğer Çerkes köken- li Kuvayı Milliye önderlerinin çoğu- nun adlan geçmesine karşın, bunla- rın isminin önüne Çerkes sözcüğü ko- nulmadığından kökenleri herkes tara- fından bilinmez. Işte Çerkeslerin iti- razlan da buna. Çerkes kökenli bu ulusal önderie- rin başında kuşkusuz başbakanlık gö- revine kadar yükselen Rauf Orbay gelmektedir. Kurruluş Savaşı'nın henüz başla- madıgı günlerde Mustafa Kemal'in gizli toplantılanna katılan Çerkesler arasında "Hatko tsmail Canpolat (Es- ki tçişlen Bakanı), Esat Fuat, Fatin Ho- ca,ressam ŞevketDağ, ressam AsafBey, AlbayBekirSanü Bey, SafihMuratBey, kimyager Mustafa Nevzat Bey" ilk ak- la gelenler. Çerkes Teavun Cemiyeti'nde topla- narak işgal güçlerine karşı mücadele- nin yollannı tartışan Çerkes aydınla- n içinde Rauf Bey ile îsmail Çanbo- lat gibi bazı paşalann ve milliyetçile- rin olmasını gerekçe gösteren tngi- lizler Kafkas Dernekleri'ni basarak Dernek Başkanı Hüseyin Tosun, Ze- keriya Zihni, Hüseyin Kadri, İsmail Canboiat ve Dr. Mehmet Reşit Bey- ler'i tutuklar ve daha sonra da bunlar- dan ilk dördünü Malta'ya sürer. Kurtuluş Savaşı'na destek veren slvlller Kurruluş Savaşı'na destek veren Çerkesler sadece ordu mensuplann- dan ibaret değildir. Sultanahmet mi- tingiyle işgal güçlerini protesto eden kitlelerin öncülüğünü yapan iki kadın- dan birisi Halide Edib Adrvar diğeri ise AB Sait Akbaytogan Paşa'nın kız kardeşi ve Çerkeslerin Ubıh boyundan yazar Hayrive Melek (Hunce) Hanım- dır. Ayru şekilde sivil Çerkeslerden, Sa- n Efe Edip ve Mahmut Çelal Bey'in öncülüğünde örgütlenen yerel kuv- vetlerden Yunanlılara ilk kurşunun sı- kıldığı Ödemış ilçesinin Hacı Ilyas (Bugünkü adı İlk Kurşun'dur) Kö- yü'nün bir Çerkes köyü olduğunu unutmamak gerek. Erzurum Kongresi'ne katılan Çer- keslerden Hüseyin RaufBey, Kunduk Bekir Sami Bey ilk on kişilik Heyet-i Temsiliye'ye seçildiler. Sıvas Kongresi'nde ise Heyet-i Tem- siliye'ye seçilerek Ankara'ya gelen 12 üyenin 5 'i Çerkes kökenlidir. Kong- re üyesi Çerkesler ise. "Emir Marşan Paşa, Hikmet Boran Bey, Yaver Mu- zaffer Kıhç Bey, Rize Delegesi Os- man Bey, Manyas'tan Yusuf Sungu Be\ r , Yüzbaşı Sasık Kemal Bey'dir. Atatürk'ün Çerkes kökenli 11 sllah arkadası On parmağında on marifet sanatçı- lanmızdan Çerkes kökenli Çetin Oner, "Şu Bizim Çerkesler" adlı kitabında, Çerkes Ethem ısmıne nazire yaparak "Atatürk'ün yanında yatan 61 ku- mandandan Çerkes kökenli silah ar- kadaşlaruun 11 'inin adlannın önüne de 'Çerkes' sözcüğünü kazunakgere- ldr" diyerek bu konudaki rahatsızh- ğını dile getiriyor. Muhittin Ünal'ın kitabında ismi öne çıkmamış Kurtuluş Savaşı ön- derleri hakkında detaylı bilgiler bul- mak mümkün. Bir de ismi hiç bilin- meyen isimsiz kahramanlar var. Bun- lar da Anadolu'dan asker olarak Kur- ruluş Savaşı'nda cepheye katılmış Çerkes delikanlılan. 85/llk Bllal Amca'nın hüzünlü anısı Ankara'da görüştüğümüz 85 yaşın- daki Çerkes 'Thamadelerinden' Bflal TemizeL, duvarda asılı duran babası- na ait istiklal madalyasının önünde ailesinden 5 kişinin Kurtuluş Sava- şı'nda şehit düştüğünü gururla anım- satarak çocukluğuna ilişkin hüzünlü bir anısıru anlatırken duygulu anlar ya- şamamıza neden oluyor: "Ben çocukken babam Kurtuluş Savaşı'nda ailemizin diğer dört erke- ği ile birtikte şehit düşmüştü. Beni ba- baannem büyüttü. Akşam olunca kö- yümüzün erkekleri bağ, bahçe ve tar- ladan dönerierdi. Çocuklan da onla- n sevinçle karşjlamaya koşar, babala- nnın sürdüğü araba, kağnı ve atlara binerek köye dönerierdi. Babam olmamasına karşm ben de onlaria birtikte koşardım. Büfün ço- cuklar babalarryla birtikte güle oyna- ya köye dönerken, ben oturup ağlar- dım. Bir gün babaannem bana kızdı ve bir daha diğer çocuklarla birtikte akşamlan kö\ün erkekkrini karşıla- maya gitmemi yasakladı." YARIN: ÇERKESLER VE GELENEKLERİ eryüzünün en büyük sürgünü Çerkesler Çerkeslerin sevdast at, Savaşmak Sanat, Öncüleri Kartal, Atalan Nart, Çerkeslerin beyniyürek, Yasaları Vatan/ Gelenek, Tanrılan tek, Gelirse bir gün dünyaya barış, Çerkeslerin terkisinde gelecek! Çetin Öner O yuncu. yazar, tiyatrocu Çetin Öner, Çerkes geleneklerini, tarihini eserlerine yansıtan bir sanatçı. Öner'le Çerkesleri konuştuk: - Siz Kafkas>-a'dan sürülmüş bir ailenin çocuğusunuz, sürgün konusu eseıierinize çok yansunış, ne ifade ediyor sizin için? ÇETİN ÖNER - Yeryüzünde büyük sürgünler, katliamlar yaşanmıştır. Ancak ben iddia ediyorum ki, Kafkas sürgünü yeryüzünün en büyük sürgünü, en büyük acısıdır. 1.5 milyon insan sürgün edildi, 500 bini yolda öldü. Şu anda Türkiye'deki Çerkesler dünyadaki en kalabalık gruptur, Türkiye nüfusunun yüzde 10'una yakın. Ailemden sürgünde yaşanan acılan dinleyerek büyüdüm. - Nart efsaneleri Yunan nütolojisi ile çok benzertik gösteriyor? Bunu neye bağhvorsunuz? ÖNER - Kafkasya popeksi çok anaç bir yapıdadır. Daha Karadeniz yokken Kafkasya'da efsaneler \ar. Ne zaman ki Karadeniz oluşuyor, ticaret nedeniyle gelen Grekler, Çerkesçeyi ve efsaneleri öğreniyorlar. Prometheus efsanesi, Çerkesçe de Sosnko efsanesidir. Abazalarda da ismi değişiktir Prometheus'un, Kabardeyler'de de değişiktir, Çeçenlerde de değişiktir. Bız Sosnko deriz ve Sosnko bir nebidir, peygamberdir bizde de. - Sürgüne rağmen Çerkesler geleneklerini nasıl oldu da koruyabildi? ONER- Dınlerden önce, daha tektannlı dinler yokken, dinin yerine geçen bir geleneğimiz var bizim. Aile içi, toplumsal ve bütün ilişkilere yanıt veren ve çözüm üreten bir gelenek. O yüzden biz hâlâ gelenekçi bir toplumuz. Kafkasya'da yazılı bir yargı sistemi yok. En büyük ceza ayıplanmak. En büyük ayıp, en büyük suç, ayıplandığı halde yanlış yapmak. - Çerkesler gittiği her yerde halkla ve devletie bütünleşmiş, kendilerinin hiç devieti olmamasmdan mı kaynaklanryor? ÖNER- Çerkesler, hem Osmanlı döneminde hem Cumhuriyet döneminde hep etkin görevde olmuşlardır. ilk Başbakan Çerkes, ordu içerisinde üst rütbeliler arasında çok sayıda Çerkes var, Teşkilat-ı Mahsusa'yı loıran Kuşcubaşı Eşref Çerkestir mesela. Bunun gibi yüzlerce örnekler var. Bir vatanı kaybetmeyi, en iyi, vatanını kaybedenler bilir. Kurtuluş Savaşı'ndaki Çerkes ölümü oranı, etnik gruplar içerisindeki en yüksek olarudır. Sankamış, Osmanlı aydınlannın katliamı, Çerkes katliamıdır. Kurtuluş Savaşı içerisindekileri sayıyorum. Çapanoğlu isyanı, Anzavur isyanı, Konya isyanı bastınlırken Çerkesler ölmüştür. Güzel bir Çerkes lafi vardır: "ADah her halkı korusun ama Çerkesleri de unutmasın." - Adlannı "At hırsızı''na çıkaracak kadar düşkün olduklan atlara olan savdalannı nasıl açıkhyorsunuz? ÖNER - Dünyada at yetiştirme konusunda özel ritüelleri ve sözlü yönetmelikleri olan tek toplum Çerkeslerdir.. Hiritlerde de var. Çerkeslerin kökeni Hititlere dayanıyor. Hititoloji uzmanlan ile belgesel hazırladığım için biliyorum. Hititçe ile Ubıhça birbirine çok benziyor. At Çerkes için çok önemlidir, savaşta at lazım. sevdiği kızı kaçırmak için at lazım. Eskiden Çerkes genci sevdiği kızj kaçırmak için Rus ordusunun arasına dalacak, bir at çalacak ve hem Rus askerlerine hem de kızrn köyünün gençlerine yakalanmadan o atla kızı kaçıracak. O yüzden at görünce dayanamıyoruz, huyumuz kurusun.