Katalog

SAYFA CUMHURİYET 22 HAZİRAN 1995 PERŞEMBE 10 DIŞ HABERLER Somali, Ruanda ve Bosna'daki fiyaskolar Dünya Teşkilatı'nı büyük ölçüde yıprattı BM50* yaşnıaburukEDİPEMİLÖYMEN 25 Haziran 1945'de Birleşmiş Milletler'in tarihteki ilk toplantısı Sarı Francisco'da bitti. 26 hazıranda BM Ana- yasası imzalandı. Bosna, Somali ve Ruanda'daki becerik- sizlikleri Birleşmiş Milletler'i tam da 50. yıldönümünde buldu. BM, 50 yıl önce tan- tana ile ilan ettiğı ulu amaçlanna artık bir daha varabilecek mı? Daha bır ikı hafta önce adj sanı belirsız bir Sırp sözcü. gayet pişkin bir eda ile şöy- le diyordu: "Eger bize karşı kuvvet kullan- ma seçeneğl, yani daha açık bir ifadevle bi- ze yöneük hava harekatından vazgeçilmez- se.rutsakJanmızıbırakmayacağı/."' Tutsak- lanmız dediğı, Birleşmiş Milletler'in Bos- na Hersek'de insancıl yardımlan yerlerine ulaştırmak için yola sürdüğü konvoylara eş- lik edecek banşgücü askerleriydi. Birleş- miş Milletler'in, 50. yaşgününde ne kadar güçsüz ve utanç vericı bir iktidarsızlık içi- ne düştüğünü bütûn dünya görüyor. Birleşmîş Milletlere islerlik kazandırmaya yönelik reform önerileri Almanya'nm eski Cumhurbaşkanı Richard Vbn VVeizsaecker ile Pakistan'ın eski Başbakanı Mooen Kureys'nin başkanlığındaki Bağimsız Çalışma Grubu'nun BM için önerdikleri reformlar şöyle: 1- Güvenlik Konseyi'nin üye sayısı 15'ten 23'e çıkanlmalıdır. Konseye üye olacak ülkeler temsiliyet esasının yanı sıra BM Banş Gücü operasyonlanna katılma istekleri de göz önune alınmak suretiyle belirlenmelidir. 2- Genel Kurul BM'nm ana organı olmaya devam etmeli ve bu organda tüm üyeler eşit oy hakkına sahip olmalıdır. 3- BM tarafindan gerçekleştirilecek banşı koruma, banş sağlama \e banş yapma operasyonlan birbirinden kesin hatlarla aynlmalı, aynca BM bünyesinde bır acil müdahale gücü oluşturulmalıdır. 4- Veto yetkilisi sadece banşı koruma ve banş sağlama operasyonlan için kullanılmalıdır. 5- Üye ülkelerin katkılanndan ayn olarak BM'ye gelir sağlamak amacıyla yeni kamu fonlan oluşturuunası imkanı araştınlmahdır. Oysa 50 yıl önce ne umutlarla kuruldu BM. tkincı Savaş bitmişti. Savaşı müttefik- lerin kazanacağı anlaşıldığı zamandan iti- baren bır daha böyle bir savaş yaşanmama- sı için önlemler planlanmaya da başlamış- tı Oyle bir örgüt kurulacaktı ki dünyanın beş büyük ülkesi, Amerika, tngiltere, Fran- sa. Sovyetler Birliği ve Çin, elbirliği ile dün- ya banşını sağlayacaktı Ama daha savaş sü- rerken bile Sovyetler Birliği'nin ayn telden çalacağı anlaşılmıştı. Savaş bitti, BM kurul- du, ama ardından Avrupa'nın orta yerine bir Demir Perde indi. ABP-Sovyet inatiaşması BM, kurulduğu andan itibaren sürekli olarak Sovyetler Birliği ile Amenka arasın- daki inatlaşmayı yasadı. tnatlaşma ancak 1990'larda sona erdi. O zamandan beri de BM yönünü yıtırmış durumda. Zaten dönüm noktası, 1990 Körfez Bu- nalımı oldu. Soguk Savaş'ın hemen ardın- dan gelen bunalımı çözmek için çıkarlar hızla eşleştinldi. Ama diğer bunalım nok- talannda bu eşleşme saglanamadı. Hele Bosna'da. Banşgücü operasyonun- da 40 bin personel görevli. Masraf 1993'de 1 milyar 124 mılyon dolar, 1994'de 1 mil- yar 900 milyon dolar. Ama banşgücü, ol- mayan bır banşı korumakla yükümlü. Ve sadece yardım konvoylanna eşlik etmekle. Çünkü Bosna Bunalımı karşısında BM, Gü- venlik Konseyi'nin 5 daimi üyesinin bile çıkarlannı ancak bu kadar eşleştirebildi. BM'de kilit üye ABD'de yeterlı siyasi ınanç ve irade olsaydı, Bosna'ya yönelik BM operasyonu tam da 50. yıldönümünde bu kadar büyük bır fîyaskoyla sonuçlan- mazdı. Ğâli Bosna konusunda herkesin şikayet ettiği BM Genel Sekreteri Butros Gali ise çok haklı olarak şöyle diyor: •*Birleşmiş MiDet- ler, adı üzerinde birleşmiş milletlerdir. On- lar karar veririer. Bizim ordumuz yok. Ma- li kaynağunız yok. Her şeyi, iiye ülkelerden ödünç alryoruz. Bu yüzden üye iilkeier ka- rar veririer. Sorumluluk. onlanndır. Başan da onlanndır. Başansıziık da." Başansızlık, BM içm artık alışıldık bır duygu. Çünkü banşgücü operasyonlan hız- la arttı. Oysa BM bu işe göre örgütlenme- mişti. Soğuk Savaş'ın bittiği sıralarda, ya- ni 5 yıl kadar önce, dünya çapında neredey- se 10 bin banşgücü askeri varken şimdi sa- yı 100 bine yakın. BM, böyie bırörgütlen- me için yetersiz. Hem askeri eşgüdüm ko- nusunda yetersiz hem de en önemlisi, fîkri bakımdan yetersiz. Çünkü savaşın önlene- mediği biryere gidip olmayan bir banşı ko- rumaya çahşmak kadar anlamsız bir görev olamaz. Savaştan vazgeçenlerin arasına ıse BM başanyla gınniştir. Ömeğin Kıbns'da. Ama bu tür örnekJer tek tük. Aynca BM banşgücünün görev yetki ve sorumluluğunu belirleyen Güvenlik Konse- yi de reforma muhtaç. Çünkü saptadığı yet- ki, gerçek ihtiyaçlara uygun düşmüyor ço- ğu kez. Örnek: Ruanda'ya aralık 1993'de 2500 banşgücü askeri gönderildi. Banşı ko- rumalan için. Nisan I994'de soykınmbaş- ladı. BM bakakaldı. Çünkü banşgücüne ve- rilen emirde, silahsızsıvil halkı korumak di- ye bir madde yoktu. BM de kendıne göre dertli. Bir kere sü- rekli borç ıçinde. 50 yıl önce kurulurken en varlıldı üye ABD'ydi. Hala öyle. Banşgü- cü operasyonlannın masrafinın yüzde 30'unu ABD karşılıyor. BM'nin bütçesinin yüzde 25'inı de ABD karşılıyor Bu neden- le de Amerika "Madem parayı veriyorum ohaJdedüdüğüçalanm" havasında. Ve he- le şimdı artık Sovyetler de yok. BM'yi bir ikinci elli yıla taşıyacak re- form önenleri çok. Bütçeye katkmın yüzde 10 ile sınırlanması. Güvenlik Konseyi da- imı üyeliğine Almanya ve Japonya'nın da alınması. Afırika ve Latin Amerika'dan da temsilci katılması Ama bütün bunlann tar- tışması bir ellı yıl alacaksa, arada BM ki- mın derdine deva olacak? SAN FRANCISCO KONFERANSI tlk toplantı opera binasındaBirleşmiş Milletler'in ilk genel kurul toplantısı San Francisco'da 25 Nisan 1945'debaşladı. Yer, kentin opera bina- sıydı. Savaş Avrupa'da sona yaklaşmış, ama daha resmen bitmemişti. Uzakdo- gu'da ıse hiç bıtecek gibi görünmüyor- du. Türkiye'yı Dışişleri Bakanı Hasan Saka. Washıngton Büyükelçisi Hüse- yin Ragıp Baydur ve Genel Sekreter Bı- rincı Yardımcısı Feridun Cemal Eridn başkanlığında bir heyet temsıl ettı. Er- kin, toplantı dönüşünde Genel Sekreter- liğe atandı. Toplantının ortalannda kı- zışan tartışmalan 28 Mayis 1945'de Profesör Yavuz Abadan, Cumhuri- yet'dekı bir makalesin- de yorumlarken BM hakkındakı umutlan da dile getiriyor "Kuru- lacakolan millerlerara- sı güvenlik teşkilatınuı büyiik, küçük bütün banssever devletlerin eşit egemeniiği ve işbir- liği esasına dayanması gerekir. En büyük güç- lük, güvenlik teşkilan- nın yaratacağı milletle- rarası otorite ile ınilli egemenüği uzlaşöra- mamadan ilcri geliyor. Yeni teşkilatın, Miİlet- lerCemiyeti'nin çaresiziiğuıe düşmeme- si için so/ünü gecirecek bir kuvvet ve otorite>c sahip olması gerekmektedir. Herhangi bir devlctin kendi dileğj ol- maksızın böyle bir otoriteje tabi olma- sı (bpyıın eğmesi) milli egemenlik pren- siplerine aykın düşerf San Francisco'da BM'nin yapısı ve catısı çatılırken karşılaşılan en büyük sorun, kurulacak olan Güvenlik Konse- yi'nin 5 üyesine veto hakkının tanın- ması önerisiydi. Bir üye veto ettiği tak- dirde Güvenlik Konseyi karar alamaya- cak demekti. Bu konuda, Dışişlen Ge- nel Sekreter Birinci Yardımcısı Feridun Cemal Erkin anılannda şunlan yazı- yor "Geçmişte büyük savaşlar, daima büyük devietier arasındaki rekabetler ve ihtilaflar (anlaşmazlıklar) yüzünden çıkıp bütün dün\a>B >a\ı)dığı bir ger- çektL Bu bakımdan savaş ve banşı Ugi- Jendiren bütün sorunlann Güvenlik Konseyi'nt getirilmesi \f orada ancak beş büyük de\letin oybirligi ile alacak- lan karar volu ile geçerli olması şarrı ile- ri sürülüyordu. Veto konusunun ne de- receye kadar iieri götürüldüğunü gös- termek için şu kadannı $öyleye\im ki, bu hakkın tadüi (değiştirilmesi) için ya- pılacak taleplerindahi vçtoya tabi rurul- ması gerekecekti." 26 Haziran 1945 akşamı BM'nin ilk genel kurulu sona erdı. Ve ertesi gün imza törenı başladı. 8 saat süren tören- de önce Çin, sonra Sovyetler Birliği, ar- dından Ingıltere ve Fransa adına imza- lar atıldı. Sonra da genel kurula katılan 45 ülkenin temsilcileri belge>i imzala- dılar. İlk imzayı atan Çin temsilcisi Dr Wel- lington Koo, 50 ulusun bayraklanyla süslü bir tak altından ağır adırnlarla iler- leyerek mavi bir halının üzerine bulu- nan mavi örtülü bir masanın üzennde mavi ciltli bir kitap şeklinde duran ana- yasa metnini bambu bir fırça ile Çin harfleriyle imzaiadı. Anayasaya daha imzalar atıldığı sırada bile BM'nin, masa ba- şında kararlaştınlan hedeflerine kuşku ile bakanlar vardı. Döne- min ünlü gazetecisı Ahmet Emin Yabnan şöyle yazıyor: "Konfe- ransı ciddiye alarak münakaşa etmek iste- yen küçük millctlcr. münakaşa kapısının kapalı olduğunu pek çabuk fark etmişler ve iki ayı aşan komisyon ve komite mıizakerele- rinin neticcsi de kelime oyunlanndan ibaret kalmışrır. Büyük devletler arasında iptidadan (önceden) hazırlanan proje sadece küçük milletle- re dikte edilmiş. onlar da dünya emni- yetinin muhafazası meselesinde kendi- lerini her rüıiü teşebbüs ve saiahiyetten mahrum bırakan bu \csikava körii kö- riine imzalannı basmışbrdır." Tfirkiye'ye Sovyet notası Feridun Cemal Erkin de BM'den ümitli olmaktan çok, kuşkulu olduğu- nu şöyle göstenyor: "BM Anlaşması gerçekten bir başan sayılabilirdi, şu şarda ki,Amerika ile Rusya. yer yüzün- de birttktevaşamm ı öğrensinler ve Rus- ya da kendi eihle imzaJadığj söze sadık kalsın." Ve tam imza gününde BBC, Sovyet- ler Birliği'nin, Türkiye ile dostluk an- laşmasını yenilemek için Türkiye'ye, Kars'la Ardahan'ı ve Boğazlarda ayn- calık isteyen bir nota verdiğini açıkla- dı Türkiye'nınadetasondakikadada- vet edildiği San Francisco Konferansı, tam bu günlerde Türkiye'nin gelecek 50 yılının dış siyaset anahtannı da ve- riyordu: ABD ile ittifaklabaşlayıp, Av- mpa Konseyi ve NATO ile sürüp, bu- gün Çekiç Güç'le sonuçlanacak bir sü- recin anahtannı... • Türkiye'yi ilk toplantıda Dışişleri Bakanı Hasan Saka, Washington Büyükelçisi Hüseyin Ragıp Baydur ve Genel Sekreter Birinci Yardımcısı Feridun Cemal Erkin başkanlığında bir heyet temsil etti. BM'nin organları Cenel Kurul: 185 ülkenin temsılcılennden oluşuyor. Kararlar zorunlu olmayıp tavsiye niteliğinde. Ancak genel kurulun kararian güvenlik konseyinin onayı ile zorunlu nitelik kazanabilir. Ciivenlik Konseyi: 5i daimi 15 uyeden oluşuyor. Daimi üyelerin (ABD, Rusya, Ingıltere, Fransa ve Çin) veto yetkisı var. Diğer 10 üye 2 yıllık dönemler için seçilir. Güvenlik konseyinin kararlan bağlayıcıdır BM •\nayasası'nın 42. maddesine göre askeri yaptınm karan alabılir Ekonomik ve Sosyal Konsey: Ekonomik ve sosyal sorunlarla ilgılenen çeşitli komisyonlan vardır. Uluslararası Adalet Divani: Hollanda'nın Lahey kentinde bulunan Adalet Divanı, uluslararası anlaşmazlıklara bakar. 15 yargıçtan oluşan Uluslararası Adalet Divanı'nın kararlan nihaidir. Üye ülkeler kararlara uymakla yükümlüdür. : Başında BM Genel Sekreteri'nin bulunduğu Sekreterya, BM'nin günlük ışleyışinden sorumludur. Çeşitli ülkelere dağılmış yilzhrce memuru vardır. vesayet Konseyi: BM kurulduğunda 3. Dünya'da çok geri kalmış ülkelerin BM'nin vesayeti altında gelişmelerini amaçlayan vesayet konseyinin günümüzde bir ışlevi kalmamıştır. Başlangıçta Ruanda, Somali, Yeni Gine. Batı Samoa, Nauru, gibi ülkeler vesayet konseyinin denetimi altına konmustu. Bosna'da Sırp saldınlan karşısında etkisiz kaJan Birieşmiş Vlilletier Koruma Gücü (UNPROFOR^ büyük prestij kaybına uğradL Olmayan banşı korumaya çalışmak Birleşmiş Milletler'in, dünyanın pek çok bölgesinde binlerce askeri bulunuyor Birleşmiş Milletler'in banşgücü operasyonlannın sayısı arttıkça, New York'taki merkezde bu konuyla ilgili birimde memur sayısı da artıyor. 1990'da 8 kişı çalışırken şımdi bu sayı 4O'ı aştı. Bu sayıya, her banşgücü operasyonu için atanan irtibat görevlilen dahıl değil. Operasyonlann kapsamı ve niteliği gitgide daha uzmanlık gerektirdiği için, bu BM örgütlenmesıne de yansıdı. Eskıden banşgücü operasyonlan tek bir bırimden yönetılirken şimdi artık iki birim var" Bin, operasyonlann stratejik ve lojistik kısmıyla ilgili; ikincisi ise yönetsel ve parasal kısmıyla. Artan bürokrasi. operasyonlan hantallaştırdığı gibi parasal yükünü de ağırlaştınyor. Birleşmiş Milletler'in ilk kurduğu banşgücü (UNTSO) haziran 1948'den beri Israıl ile Arap ülkeleri arasında kararlaştınlan ilk ateşkese uyulmasını denetliyor. Halen Beyrut, Güney Lübnan, Sina, Ürdün, Israil ve Suriye'de 224 gözlemci görev yapıyor. Israil ile Suriye arasındaki ateşkesi denetlemek için 1974'te kurulan banşgücünde (UNDOF) ise 1120 görevli var. Bu güce Avusturya, Kanada, Finlandiya ve Polonya katılıyor. tsrail'in Lübnan'ın güneyinden geri çekilmesini denetlemek üzere 1978'de kurulan banşgücü (UNIFIL) ise o tarihten bu yana sürekJi olarak Israil-HizbuIIah ateşı arasında kalıyor. 5300 kışiden oluşan banşgücünde Fijıli askerler olduğu kadar Finlandiya, Fransa. Gana'dan Nepal'e, Polonya ve Isveç'e kadar bir düzine ülkeden katkı var. Birleşmiş Milletler'in kurduğu ve halen görev yapan en eski banşgüçlerinden biri de Kıbns'ta. 1964'de kurulan banşgücünde (UNFICYP) 1000 personel var. Avusturya piyade, Ingıltere ise piyade ve lojistik destek veriyor. Aynca Danimarka, Finlandiya, Irlanda. tsveç'ten gözlemci subaylar, Avustralya ve îsveç'ten sivil polisler de banşgücünde görevli. Dünyanın sorunlu diğer yöreleri için oluşturulan banşgüçleri ise şunlar # Keşmir sınınnın denetimi (UNMOGIP)(1948) • El Salvador(ONUSAL) (Temmuz 1991) * Irak-Kuveyt sınınndaki ateşkes denetimi (UNIKOM) (Nisan 1991). Türkiye de katılıyor. # Batı Sahra-Fas smınnın denetimi (MINURSO) (Nisan 1991) # Angolacia ateşkes denetimi (UNAVEM) (Haziran 1991) # Kamboçya'da ateşkes denetimi (UNTAC)(Martl992) # Hırvatistan'da ateşkes denetimi (UNPROFOR I) (Mart 1992) # Bosna-Hersek'e insancıl yardım operasyonlannı denetlemek (UNPROFOR II) (Haziran 1992). Bosna-Hersek Komuta Bölgesı'ne Türkiye de katılıyor. # Makedonya-Sırbistan sınınnın denetlenmesi (UNPROFOR M) (Haziran 1993) # Somali'de ateşkes denetimi (UNOSOM) (Nisan 1992) # Somali'ye ABD ağırlıklı denetim (UNITAF) (Aralık 1992) 0 Somali için BM ağırlıklı denetim (UNOSOM II) (Mart 1993). Buna Türkiye de katıldı. # Mozambık'te ateşkes denetimi (UNOMOZ) (Mart 1993) # Uganda-Ruanda sınınnda denetim (UNOMUR) (Haziran 1993) Doğrudan BM denetimi altında olmayan bir düzine kadar daha operasyon hala sürüyor. Bunlar büyük ölçüde ateşkes denetimi yapan gözlem heyetlen. Birleşmiş Mılletler banşgücü operasyonlanna yardımcı olmak üzere AGIT, 1992-94 arasında 7 gözlemci grubu kurdu. Aynca Yugoslavya Federasyonu'na uygulanan BM ambargosunu denetlemek amacıyla 165 sınır ve gümrük denetcisi görevlendirdi. Başyazarımız Nadir Nadi'nin 27 Haziran 1945 te yazdığı yazı San Francisco konferansı işini bitirirken Eski Mılletler Cemiyeti iki se- bepten ötürü iyi yürüyememişti: (l) Büyük devletlerin cemiyete aynı ilgıyi göstermemesı, (2) Ka- nun dışı harekette bulunacak olanlara karşı yeterderecede tesır- li vasıtalardan cemiyetin yoksun kalışı... Şimdı hazırlanan teşkilatta bu iki noktanın kısmen gidenlmeye çalışıldığını görüyoruz. ABD in- fîratcılık (sadece kendisı ile ılgi- lenme) politikasını bırakmışa benziyor. Amerika'nın dünya iş- Jerinde aktıf bir rol oynamaya ka- rar vermesi, yeni milletlerarası teşkilatına büyük bir kuvvet katan başlı başına bir unsurdur. Maddi manevi değerleri ile dünya terazisinde ağır basan Amerika böylelikle bir milletle- rarası ahlakın yeryüzünde belir- mesine ve kökleşmesine yardım etmek mevkıindedir. Bu yeni po- litika ahlakı iyiden iyiye milletler vicdanına sindiği gün, kanun dışı saldırganlık duygulanna karşı dünya milletlerinin gösterdıgi tep- ki şiddetlenecek ve yeni milletle- rarası teşkilatı yürütmek de ko- laylaşacaktır. Eski Milletler Cemiyeti'nin, suçlu devletlere karşı tatbik ede- bileceği zecri (cezalandmcı) ted- birler yeter derecede tesirli değil- di. Bu nokta üzerinde de bu sefer ileri bir adım atılmış ve gerektiği zaman silah kullarunak suretiyle banşı korumak imkanlan sağlan- mıştır. Yalnız, insan elinden çıkma her eserde olduğu gibi yine BM teş- kilatını başan ile yüriitmek her şeyden önce o teşkilata giren mıl- letlerin iyi niyetine bağlıdır. Dün- yanın bugünkü durumu banş ma- kinasının tam manası ile demok- ratık esaslar üzerine oturtulması- na manı olmuştur. Güvenlik Kon- seyi, banş mekanizmasına hakim vaziyettedir. Beş büyük devlet de Güvenlik Konseyi'ne hakimdir. Nihai kararlarda bunlardan herbi- rine veto hakkı tanınması, yeni dünya teşkilatınuı en zayıf nokta- sını teşkil ediyor. Bu itibarla yer- yüzünde sağiam bir banş hayatı- nın devjım etmesi, her şeyden ön- ce büyük devletler arasında anla- yışlı bir işbirliği politikasınuı yü- rütülmesıne bağlıdır. Büyük devletler birbirleriyle iyi geçinemezlerse, dünya milletleri bir gün ikı, üç bloğa aynlmak teh- likesiyle karşılaşabilecektir. Fakat her devlet iyi niyetle hareket eder, egoist ve emperyalist duygular- dan uzak durursa, San Francis- co'da kurulan banş mekanizması- nın dünyayı her gün daha sağiam bir banş hayatına kavuşturmama- sı için hiç bir sebep yoktur." Cumhunyet San Francisco Konferansı Hü'JndH verrJiğı larüıl söyta SoTyet şartları Dorthık mıuholaiııi tçin bızden Kanla Ardahuıı \nayua 50 milletin oy TC Bo^azkrda bnbyaz btedüer [Bajkan 7ruman UeUif ' Rakammız arasında dinkü azun milâkat