Katalog

Cumhuriyet70. VILSAYI24935 S A N A T K Ü L T U R M A G A Z I N T E L E V İ Z Y O N 130CAK1994PERÇEMBE Meksika'nın ortalanndan, Arjantin'in kuzeyine kadar uzanan tropik ormanlarda 16 cins Macaw yaşıyor NATIONAL GEOGRAPHIC CHARLESA.MUNN ^ ^ - • ^ üneş, güneydoğu Peru'daki Amazon ormanlannın ağaç- f \ lannı ve Tambopata Nehri'ni aydınlattığı zaman, dünyanın m en güzel ve en etkileyici vahşi yaşam topluluklanndan biri • ~W~ olanca rengiy!e açığa çıkıyordu. % ^ M Gördüğürn toprak yamaç, bir ressamın fırçasından ^ ^ ^ ^ çıkmışa benzeyen ve binlerce papağanın gökkuşağını kı- m m m m m m skandıracak kırmızı, mavi, san ve yeşil renklerinden oluşan birgörüntüyle kaplıydı. Hemen hepsi, yamaca konup kalkıyor ve bu ara- da diyetlerinin önemli ve gizemü parçası olan toprak tan birer gaga ko- partıyordu. Bu toprak tümsek. kimbilir içindeki hangi maddeden dola>ı. günde bir diizine kadar papağan cinsi tarafından ziyaret ediliyordu. Fakat sabahın bu ilk saatlerinde tüm- seğin tek hakimleri pa- pağan dünyasının dev- leri Macavvlardı. Birkaç yüz metre uzakta saklandığım yerden onlan izliyor- dum. Yeşiiimsi mavi kanatlanyla uçan güç- lü kırmızı ve yeşil Ma- caw yaklaşık 1.5 kilo ağırlığı ve kafadan kuyruğa 1 metrelik bo- yuyla içlerinde en iri- siy'di. Biraz daha küçük olan mor Ma- cau. koyu mavi kanat- lan ve parlak san omuzlan ile panldıyor, mavi ve san Macavvın tüylerinin renkleri tur- kuazdan altın sansına kadar değişiyordu. Her üçü de kuyruk- lannı sallayıp. tüylennı kabartıyor \e dün- yanın en güçlü ısınğının örneklerinı sergiliyorlardı. Yaşam boyu birara- da kalmaya söz ver- mişcesine eşleşen Ma- Papağ dünyasınındevleri:Macawcawlar, buraya da çiftler halinde geliyorlardı. Beraberlerindeki yav- rular da kendi toprak parçalannı kopanmayı pekala beceriyorlardı. Bu arada, sanki kendi aralannda belli bir sıraya uyuyor gibiydiler. Aynı anda tümseğin üzerinde Ma- cavvlann sadece üçte birine yer ol- duğu için. her yanm dakikada bir rotasyon değişiyor \e uçarak kal- kanlann yerini yenileri alıyordu. 116 cins Macaw yaşıyor... Macaulann düzenli olarak gel- dikleri bu yeri. bir "Macaw Ya- lağı" olarak adlandınyorum. 1984'te bugün bulunduğum Tam- bopata yalağırun 150 mil kuzey- batısında Manu Ulusal Parkı'nda küçük orman kuşlannı araştın- rken ilk kez olarak bir yalak gör- müştüm. Dığer biyologlar ve ben, bunun dünyada başka örneği olmadığını düşünüyorduk. New York Zooloji Topluluğu'nu kurduğumuz yıllar- da. durum böyleydi. Bugün toplu- luğun adı NYZS/Vahşi Yaşamı Koruma Derneği oldu ve Peru'- nun güneydoğusundaki belli başlı 18 yalak bölgesini saptadık. Daha düzinelercesinin de Amazon yağ- mur ormanlannın erişılmez derin- lıklerinde el değmemiş durumda bulunduklanna inanıyoruz. Meksika'nın ortalanndan. Ar- jantin'in kuzeyine kadar uzanan tropik ormanlarda 16 cins Macavv yaşıyor, Macawlar. papağanlardan. uzun kuyruklan ve büyük gagalan ile avnİıvorlar. Macavv lar zeki kuşlar ve bu açıdan maymun cınsı- nin akıllısı şempanze ile kıyaslanı- yorlar. Peru'da sekiz cins Macavv yanşor ve ben onlan araştırmaya başladı- ğımdan beri. özellikle kırmızı ve ye- şil ve mavi ve san cinslerinden belli bir azalma oldu. Asiında bu hayvan- lar ormanlann ulaşılması güç bölge- lerinde yaşadıklan için avlanıp. satı- lmalan pek söz konusu olmuyor. Macavv bıyolojisinde bilinmeyen noktalan doldurmaya. Macaulann ne yiyip içtiklerinı, neden toprak ye- diklerini. nasıl ürediklerini bulmaya çahşırken aklıma çok iyı bir fikir gel- di. Eğer. Manu Ulusal Parkı'nda ya- şayan 400 Machiguenga yerlisi Ma- cavvlan turistlere göstererek para kazanabilse, onlan öldünnek yenne korumaya çalışacaktı. Bu plan işeyaradı. Bugün Macav- lann değerierinin artması yüzünden; Peru. Tambopata-Candamo bölge- sini de Ulusal Park ilan etmeye hazı- rlanıyor. Bir anlamda, her zaman zarif ve kışilikli hayvanlar olan Ma- cawlar Peru yağmur ormanlannın fahri büyükelçıleri oldular. IZehiri atmak için killi toprak yiyorlardı... Macavvlan ıncelemeye başlandı- ğım ilk günlerde Manu Nehri'nin yakınlannda Machiguenga Ccollpa Bi>oloji istasyonu adı verdığimiz ve gösterişli adıyla hiçbir bağlantı ku- rulamıayacak ilkelÜkte birkaç cadır kurmuştuk. Dışardan bakınca, bu renkli kuş- lann izlerinin kolayca sürüleceği dü- şünülebilir. Fakat hiç de öyle ol- Y. Toprak yamaç. bir ressamın fırçasından çıkmışa benzeyen *e binlerce papağanın gökkuşağını kıskandıracak kırmızı, mavi, san ve yeşil renklerinden oluşan bir göriintüyle kaplıvdı. Hemen hepsi, vamaca konup kalkıyor ve bu arada diyetlerinin önemli ve gizemli parçası olan topraktan birer gaga koparfıyordu. aşam boyu bir arada kalmaya söz vermişcesine eşleşen Macaw"lar. buraya da çiftler halinde geliyorlardı. Beraberlerindeki yavrularda kendi toprak parçalannı kopartmayı pekala beceriyorlardı. Bu arada, sanki kendi aralannda belli bir sıraya uyuyor gibiydiler. Aynı anda tümseğin üzerindeMacavvlann sadece üçte birine yer olduğu için, her yanm dakikada bir rotasyon değişiyor ve uçarak kalkanlann yerini yenileri alıyordu. muyordu. Yiyecek peşinde sık or- mana dalan Macavv tamamen sessiz kalıyor ve adeta görünmez oluyor- du. Ne yediklerini öğrenmek için asistanım ve ben ilk ıki araştırma mevsimini ormanda yürüyerek ve ağaçlardan düşen artıklan inceleye- rek geçirdik. Eğer yeterince sessiz kalabilirsek. onlann birbirleriyle ile- şitim kurmalanna bile tanık olabili- yorduk. Güçlü teleskoplar. bize Ma- cavvlann meyvelerin çekirdeğini kınp >ediğini gösterdi. Bazı mey- velerin etli kısımlannı ve kimi çiçek- leri de yiyorlardı. Macaulann toprak yemelerının sırnnı iseçok araştırdık. Bu toprak- ta tuzlar ve mineraller vardı ve bclki de bu kuşlar vejetaryen diyellerın- dcn alamadıklan bu maddeîere ihtı- yaç duyuyorlardı. Sonralan bir baş- ka açıklama daha bulduk. Macavv- lannyedıklerimevveçekirdeklerinın çoğu zehirli kimyasal maddeler ıçe- rivordu. Belki de bu güzel kuşlar zehiri gövdelerinden atmak için killi toprak yiyorlardı. Macaulann üremelenni ince- ledığimız zaman. çiftleşmenın ge- nellikle aralık ayında gerçekleşti- ğını ve dişinin iki yumurta yu- murtladığını gördük. Kuluçkaya yattığı dört hafta boyunca. dişiyi erkeğı beslıyordu. Eğer yağmur suyuyla bozulmaz ya da bir tukan tarafından yenmezse. yavrular bir ile beş gün arayla ocak ayında yu- murtadan çıkıyordu. Bir Macaw yavrusu üçya da dört haftalıkken uçmaya hazır hale geliyor. Bazen ana baba Macaular. yııvaya taşıdıkları yiyeceği azaitarak. yav- ruyu uçmaya zorluyorlardı. IBirbirleriyle oyun oynuyorlardı... Macaular kuşlarda pek rası- lanmayan bir şekılde bırbırlcnyle oyun oynuyorlardı. Özellikle çe- kırdek aile ıçinde oynanan oyun- lar saatler sürebilıyordu. Tüm gözlemcılerin ve bıyologlann or- tak bir kanısı var, Macaular kımı neşelı kımı oyuncu kimı de aksi olan ınsanlargibı değışık karakter özellıklen taşıyan son derece ılgınç vc renkli hayvanlar. Vahşı Hayatı Koruma Cemı- \etımİ7İn Peru'da temellerini attığı ekoturizm. şimdilik Macau- lann avlanmasını önlemişe benzi- yor. Emeklı olup köşemeçekilece- ğim yıllarda da. yumurtadan çıkışını gördüğüm ilk kırmızı ve yeşil Macauın hala ormanda öz- gür ve güvenli uçuyor olacağını bılmek. inanın. harika bir duygu. ELITE Service KEVTS KRAJICK Yakın zamana kadar. sağhklı bir yaşam sürdürmek için gereken ko- şullardan biri olarak kabu! edilen her yıl genel sağlık kontrolünden gecme veya daha kabul gören adıyla çekapın faydalan tartışılıyor. Gittikçe daha çok sayıda araştır- ma. çekaplar sırasında yapılan stan- dart kan ve idrar analızlerinin. efor- lu eforsuz kalp elektrolannın ve di- ğer rutin tarama işlemlerinin yaşamı uzatmaya çok az katkılan olduğu sonucuna vanyor. Hatta daha da ileri gidilerek, kımi taramalann. as- lında önemsiz olan anormallikleri ortaya çıkararak kişide gereksız stres yarattığı. boşuna ilaç içirttiği ve hatta ameliyata kadar götürdüğü id- dia ediliyor. Bu yüzden. bugünlerde doktorlar geniş kapsamlı araştırmalar yerine yaş ve risk faktörlerine bağlı tara- malar yaptınlmasını öneriyorlar. Yıllık çekaplar gerçekten yararlı mı?1980 yıllannı kapsayan ve arala- nnda Kaliforniya'da bulunan Kai- ser Permanente sağlık grubunda yapılan çok geniş kapsamlı araştır- ma da olmak üzere çok sayıda araş- tırmanın, yıllık cekap geçirmiş ve ge- çirmemiş kişiler arasında ölüm oranlannda anlamlı bir fark bula- maması üzerine Amerikan Tıp Birli- ği ve diğer saygın tıp kuruluşlan. yıllık tarama taleplerini önemli öl- çüde azalttılar. I Bazı uygulamalar son I derece gereksiz Daha sonra yapılan araştırmalar, öncelikle bu sonuçlan sorguluyor- du. Bu araştırmalar bazı uygulama- Iann son derece gereksiz olduğunu ortaya koydu. Orneğin. habis tü- mörleri ileri safhalara kadar görün- mediği için, sigara tıryakilerinin bile sık sık göğüs röntgeni çektirmeleri. sağhklı insanlarda bile küçük anor- malliklere rastlanabilen fakat gerçek hastalann her zaman saptana- madığı elektrokardiyogram uygula- malan çoğu zaman beyhude zaman ve para kaybından başka bir işe ya- ramıyordu. Stanford Ünıversite Tıp Fakül- tesi'nden Dr. Eugene Robin. en radi- kal görüşü dillendirerek, "Kendinizi iyi hissediyorsaıuz, doktorlardan uzak durun" diyor. Gerçekten de Rutgers Üniversitesi'nden sosyolog Ellen Idler'in 1991 tarihli bir araştır- ması. kişilerin kendi sağlık durum- lannı algılayış biçimlerinin, ölüm oranlan üzerinde yıllık sağlık tara- masından daha anlamlı olduğunu ortaya koyuyor. Sağlık durumlannı 'kötü' olarak niteleyenlerin gelecek 12 yıl içinde ölme olasılıklannın di- ğerlerinin 7 katı olduğu belirtiliyor. Harvard Health l^etter'ın editörü Dr. Stephen Goldfinger, özellikle kan testlerini suçluyor ve tamamen sağbkh insanlarda bile ısrarlı analiz- ler sonucu birtakım anormallikler saptanabileceğini söylüyor. ITestler hastadan çok doktora yarar sağlıyor Pankreas kanserini saptayan CA- 19 ve kolon kanserini teşhis etmek için kullanılan CEA analizlerinin sa- dece risk grubuna uygulanmasını is- teyen Dr. Goldfinger, "Prostat kan- serini ilk safhalarında teşhis etmcnin hiçbir anlamı yok. Bu kanser o kadar yavaş ilerler ki. hasta o arada onlarca değişik nedenden dolay ı ölcbilir; hal- buki bu aşamada yapılacak bir anıeli- yat başınıza bir siirü iş açabilir. cinsel yaşamınızı mah\ettiği gibi, siirekli bir rahatsızlık da doğurabilir" diyor. Öte yandan, eforlu elektronun da çözdüğünden çok soruna yol açabi- leceği ileri sürülüyor. Bu testte sap- tanan ve hiçbir anlamı olmayabilen küçük anormallikler yüzünden, an- jiyoya kadar varabilen daha ilen araştırmaiara girişilebiliyor. Boston Brigham's Hastanesi'nden Dr. Tho- mas B.Graboys'un tartışmalı araş- tırması. yapılan tüm anjiyogramla- nn yansının tamamen gereksiz ol- duğu sonucuna vanyor. Doktorlann hastalanndan talep ettikleri yoğun testler sonuçta hasta- dan çok doktora fayda sağiıyor. çünkü doktorlann pek çoğu bu test- lenn yapıldığı laboratuvarlarla an- laşmış oluyorlar. Amerika'da sade- ce Florida'da bir yılda 500 milyon dolarlık gereksiz analiz yapılmış ol- duğu belirtıliyor. Bütün bunlar söylendikten sonra. bazı basit veperiyodik işlcmlennya- rarlı olduğu da açıklanıyor. Artık doktorlann büyük çoğunluğu. 40 yaşından önce her 3 ya da 5 yılda bir sağlık taramasından gecmenin ye- terli olduğunu söylüyor. bu yaştan sonra ise 2 ila 3 yıİa çıkılmasını öne- riyorlar. Yıllık çekap ise ancak 65 yaşından sonra tavsiye ediliyor. Ote yandan, iki yılda bir tam bir kan tetkikinin yapılması. yüksek tansiyonun saptanabilmesi için tan- siyona bakılması yeterli kabul edili- yor. ISigara veiçkinin zararları Daha karmaşık kanser taramala- nnın ise risk gruplanyla sınırlandı- nlması gerekiyor. Örneğin, meme kanserini teşhis eden mammogram'- ın, 40 yaşın üzerindeki kadınlarda her iki y ılda bir. 50 yaşın üzerindeki- lerde her yıi yapılması gerektiği. bu yolla 50\e59yaşarasındakikansere bağlı ölümlerın büyük ölçüde azaltı- labildiği açıklanıyor. Cinsel açıdan aktıf hale gelen her kadının. erkcn teşhiste kolayca tedav i edilen rahim kanserini saptayan pap smear'i her bir veya üç yılda bir yaptırması ge- rektiği de belirtiliyor. Saygın tıp kurumu Mayo Klinik'- in Önleyici Hekimlik Bölüm Ba- aşkanı Dr. Julie Abbott, "Sağlık analizleri > aşam uzunluğunuzu yalnı- zca %5 ila 10 oranında etkileycbilir" diyor ve "İyi genler \e > aşam tarzınız gerisini belirler" diye ekliyor. Amerikan Federal Sağlık ve Insan Hizmetleri Departmanı'nın 1989 ta- rihli rapomnda. doktorlara, muaye- ne sonrasında hastalanna sağlıkli beslenmenin faydalan. sigara ve iç- kinin zararlan ve hatta emniyet ke- meri takmarun gereklilığı konulan- nda konuşmalan tavsiye ediliyor. Bütün bu çok bilinen. fakat az uygu- lanan sağlık kurallan doktor ağzı- ndan tekrarlanınca başka bir güve- nilirlik kazanıyor. Gereğince uygu- lanmalan ise kesinlıkle; milyonlarca liraya, vakit ve işgücü kaybına ve can acısına mal olan sağlık testlerin- den daha vararlı oluvor.