Katalog

Cumhuriyet Sahıbı Cumhunvel Matbaacılık ve Ga2etecılık Turk \nonım Şırlcetı adına Nadir Nadı 0 Gcnei Yavtn Muduru Hasao Cemal. Mucssese Muduru Emuat L>«klıgil, Vaz: !,len Muduru Ofcay Gonens». 0 Haber Merkezı Muduru Yaiçtn Baycr, Sa>îa Duzenı ^önetmenı AK Acar £ Temsıtcıler ANKARA Ahmtt Tu, tZMIR Hikmfl Çniakıjv. ADANA U Ptrtıuka ÇMM TTniiHiı DI; Hftberief EaiM U a tş Send&ı ŞMLCU fatead, Kültür CcW UMcr Uunbul Habcrlen ILrml Kank EJıum Gcac» ŞavİM. Yurt Habcrlen Nec*< Dotaı. Spcr Dvusıunı UNİaHutfr Yaedau. Dızı Yaclar Kneaı Çmlıtku. *ı»st n-« Ştku M»... Duzdtmc AMallaB tueı Q Koorci.MİOr Atarf Konlau A Ualı tsler Eıol EfkM 0 Muhasebc Bajcu tatr 0 Bmcc PUn anu §r>(i Oauabq«>tla A RckUm Ane Tonu 9 Ek Yıvınıar Hıta Uprt 0 1da-; Hutvıa G.rer 0 lş «mt Ö»fcr Çt«k # Bdg, tjtan Nlfl !••! A I^noııd S«»t) Boslaaootla ünı AıtrvAı Batku Natir Nadı Oktaj UM. Yalpı Ikotr, Haau Ccaal. Hik_rl Çnnkm. «uo G i a a * . Lt» U a n İBu . AH Skaeı. Ataan T»a &uon «c >i«uı Cumhun» MubaıoU ve OazeteaJık TA4 Tirt Oeafe Cad. 39/4! CO»k*tu 343)4 ta PK 246 lsuntnıl TU 512 05 05 (20 hsık Tfcle* 22246, Fta. (1) J2o «0 72 • Burotar Aakan. Ztys Gökajp Blv Inkılap S No 19/4 TW 133 11 41U7, Tek*. 42344, Fo. (4) 133 03 65 • Iıair H Zıy, Blv 1352 S 2/3. TU. 13 12 30 Teka. 52359, Faı (51) 19 53 60 DO C«d 119 S. No 1 Ku 1, Td 19 37 5J (4 h»I). Ttto Ö155. F»J_ (71) 19 25 "1 TAKVİM: 13 HAZİRAN 1991 Imsak: 3.25 Güneş: 5.24 öğle: 13.09 Ikindi: 17.08 Akşam: 20.43 Yatsı: 22.33 TATAR GENÇLERI — Kazan'daki Tatar gençleri duzenledikleri 'milli gecede' Turkiye'den Güneydogu türküleri ve 'Lambada' ile dans ettiler. Geoçler arasuıda uyamş ve Batıyaödem gelişiyor. (Fotograf: Kerem Çauşkan) SSCB'de Türk kökenli cumhuriyetlerdeki çeşitliparti, dernek ve kuruluşlaryoğun bir örgütlenmefaaliyeti içindeler Kazarîda Türk Halklan Kurultayı KEREM ÇALIŞKAN KAZAN — Volga üstünde- yiz. Bir nehir gemisinde. lki ya- na doğru göz alabıldiğıne uza- nan ovalann ortasında geniş, sakin, durgun akıyor Volga; kahverengiye, yeşile, griye çalan sulannda buğulu güneş tşmlan titreşiyor. Kıyılarda "Volga mahkûmlan"m boşuna arama- yın. Onlar artık yok. Ama pos- terlerini Kazan'daki bir kitapçı- dan 50 kopeke satın alabilirsi- niz. Kıyılarda mahkûmlar olma- dığı gibi Tatar köyleri de yok. Çünkü Korkunç Ivan daha 1552 yılında nehrin iki yakasmdaki 40 km'lik bir şeritten Tatar köy- lerini sürup bojaltmış. On bin- lerce kişi "nehre dökülmıiş". Volga kızıl akmış. Nehirde ula- şırn güvenliği ve Tatar ısyanla- nna karşı alınan kıyı boşaltma önlemi gunümüze dek surup gelmiş. Bir zamanlar Tatar Hanlığı'- nın başkenti olan ve Kınm'a ka- dar geniş bir kuşak halinde uza- nan topraklann arasından akar- mış Volga. Tatarlar o zaman bu nehre "Idil" ya da "ttil" der- lermiş. Hâlâ "tdil" diyorlar. Türkçe kökenli bu eski isim, ya- zar Battula'ya göre "eti bol olan il" anlamına gelıyor. Kurultaya giden yol Volga gezisi sırasında, Ka- zan'da nisan ayında kurulan "Türk Halklan Asamblesi" (kurultayı) Başkaru Refahil Mu- hammedinov (44) ile yenıden yanyana oturup bu yeni örgu- tun amaç ve faaliyetlerini konu- şuyonız. Rusya'da Turk ve Müslüman halklann bu tür teşkilatlar kur- malan eskilere, 1905-1917 yılla- nna dek uzanıyor. Bu dönem- de meydana gelen "Rus>a Müs- lömanlan Ittifakı" gibi örgütler çarlık döneminin son yıllannda birçok toplantı yapıp kararlar alıyorlar. Ancak bütün bu ka- rarlar 1917'den sonra kurulan sistem içinde rafa kaldınlıyor. Şiradi yaklaşık 75 yıl sonra Rusya'da yeniden "TBrk" adı taşıyan yeni örgütlenmelere gi- dilmesi, kuşkusuz tarihin ilginç bir sürecini yansıtıyor. 1. Doğu Halklan Toplantısı 1990 yılı ekim ayında Mosko- va'da yapılıyor. Bu toplantıya Türki halkları temsil eden 20'den fazla dernek ve örgüt ka- tılıyor. Bir tavan örgütlenmesı- ne gidilmesi karan alınıyor. Ikinci toplantı 20-21 Nisan 1991 tarihlerinde Kazan'da ya- pılıyor. Bu toplantıya 43 kadar 'resmi olmayan' örgütü temsi- len 110 kişı katılıyor. Bunların büyük kısmı, Türki cumhuriyet- lerde faaliyet gösteren parti ya da derneklerin temsilcileri. Ka- zan'daki toplantıda örgütün is- mi "Türk Halklan Asamblesi" olarak değiştıriliyor. Başkanlı- ğına Refahil Muhammedinov getiriliyor. 44 yaşmdaki Muhammedi- nov, Sovyet Bilimler Akademi- si bünyesinde Kazan'daki Alim- can tbrahimov Dil Edebiyat Ta- rih Araştırmaları Enstitüsu'nde 'tçtimai Fikirler' Bölümü öğre- tim üyesi. Evli, bir çocuklu. Türkçülük Peki, bu Turk Halklan Asamblesi'nin hedefi ve faali- yetleri ne olacak? Bunu Mu- hammedinov'dan dinleyelim: "Türk Halklan Asamblesi ya da Kurultayı kendisine 4 ilke saptadı: 1) Milliyetçilik, 2) Türkçülük, 3) İslamcılık, 4) An- tikoloııiyalizm (yani somürgeci- lige karşı mücadde). ELsas amaçlanmız şunlar: Sovyeüer Birliğindeki Türki cumhuriyetler gerçek manada 'sömürge' durumundalar. Bazı- sı federal, mubtar ya da egemen cumhuriyet olsa bile gerçek ma- nada, ekonomik manada ege- menlikkri yok. Biz 'tam ve ger- Hedef Latin alfabeşi Tataristan'ın başkenti Kazan'da nisan ayı içinde SSCB'nin çeşitli bölgelerinden 4O'ı aşkın örgütü temsilen 100 kadar temsilcinin katılımıyla yapılan toplantıda Türk Halklan Asamblesi' kuruldu. Asamble'nin 4 temel ilkesi şöyle: Milliyetçilik, Türkçülük, İslamcılık, Anti-koloniyalizm. Kurultay, Latin alfabesine geçilmesini ve Türki halklar arasmdaki kültürel ve ekonomik ilişkilerin arttınlmasını amaçlıyor. Tataristan daha serbest Türki Halklar Kurultayı'nın merkezinin Tataristan'ın başkenti Kazan'a alınmasını Kurultay Başkanı Refahil Muhammedinov şöyle açıklıyor: "Diğer Türki cumhuriyetlerde totaliter komünist partiler iktidarda ve güçlü. Örneğin Bakü'de sıkıyönetim var. Tataristan bu bakımdan daha serbest ve 7 milyon Tatar SSCB'nin çeşitli yerlerine dağılmış durumda, daha kolay iletişim kurabiliyoruz!' SSCB'de Yaşavan Türki Halklar Rusya Federasyonu Kazaklstan (17 milyon - 7 milyon Kazak) Tataristan (4 mılyon • Dağınık 7 milyon Tatar) Gagavuzlar | V (200 b rıl L . Kırun Tatarlan 1 lOağnık 500 bını | Karaimlet (5 b i) Meskettet (Ahıska) 1 (300 b n) 1 Kırgızistan (4 milyon) Azerbaycan t ı7 mılyon) I 5 TÜRKİ CUMHURİYET Iran,Latin alfabesini engelliyorSSCB'deki 5 Türki cumhuriyette Latin alfabesine geçip geçmeme tartışması sürerken îran; Azerbaycan, Ozbekistan ve Kazakistan'da Latin alfabesine geçilmemesi için sıkı bir lobi faaliyeti yürütüyor. SSCB'DE YAŞAYAN TÜRKİ HALKLAR Refahil Muhammedinov (44), SSCB'deki 'Türk Halklan Asamblesi' Başkanı, aynı za- manda öğretim ü\esi. Kazan'da bulunan kurultay merkezinin te- lefonu: 32 73 90 Sovyetler'de şimdiye dek adı bile duyulmayan birçok Türk topluluğu şimdi yeni kültür ve dil dernekleri kurarak kendilerini tanıtmaya çahşıyorlar. çek egemenlik' için mücadele edeceğiz. tlk başta bu halklar arasında kültürel ilişkileri geliştirmek ve bu yolla ekonomik ilişkileri de guçlendirerek daha güçlü bir birliğe erişmek istiyoruz. Önemli bir konu da, ayrı bir madde olarak benimsenen La- tin alfabesine geçilmesi. Alfabe heyetleri kuruyoruz. Cumhuri- yetler ve dernekler arasında top- lantı yapıp bu konuda fikir bir- ligi sağlama>a ve Latin alfabe- sinin benimsenmesine çalışıyo- ruz." Turk Asamblesi'ne uye ol- mak ıçın her orgutun yılda 1000 ruble aidat vermesı gerekiyor. Muhammedinov bu örgütun koordınasyonu ve sekretaryası- nı oluşturmakla görevli. Şimdı- lik iki sekreter çalıştırıyor, on- lara ayda 250 ruble maaş veri- yor, kendisi ise maaş almıvor. Muhammedinov'un ilk hede- fı Turki cumhurıyetlen gezmek, sorunlan saptamak ve Asamb- le'nin daha ayrıntılı kararlar ve faaliyet programı belirleveceği ikinci toplantısının hazırlığını 1) Ûzbekler 2) KazaHar 3) Azeriler 4) Kırgızlar Nvfas 17 milyon 7 milyon 7 milyon 4 milyon 5) Türkmenler ı 4 milyon 6) Kazan Tatarlan 7) Kınm Tatarlan 8) Başkırtlar 9) Quvaşlar 10) Yakutlar 11) Mesket (Ahıska) Türklerı 12) Gagavuzlar 13) Kumuklar 14) Uygurtar 15) Baıkarlar 16) Karaçaylar 17) KarakalpaMar 18) Nogaylar 19) Tuvalılar 20) Hakaslar 21) Şorlar 22) Attaylılar 23) Dalgan 24) Karaımler 7 milyon 500 bın 1 milyon 1.5 milyon 500 bın 300 bın 200 bın 300 bın Statû Egemen Cum Ozbekistan (SSCB) Egemen Cum Kazakıstan (SSCB) Egemen Cum. Azerbaycan (SSCB) Egemen Cum Kırgızistan (SSCB) Egemen Cum TCırkmenıstan (SSCB) özerk Cum. Tataristan (RF) Etnık grup Ozerk Cumhuriyet (RF) Ûzerk Cumhunyet (RF) Ozerk Cumhunyet (RF) Etnik grup Etnık grup Etnık grup 300 bın | Etnık grup 100 bın 100 bın 500 bın 85 bin 300 bin 100 bın 50 bın 50 bın 15 Bın 5 bın Özerk Cumhuriyet (RF) Etnık grup Ozerk Cumhunyet Etnık Grup Ûzerk Cumhunyet Etnık Grup Etnık Grup Etnık Grup Etnık Grup Tar Orta Asya Orta Asya Kafkasya Orta Asya Batı Asya Kuzey Asya Kınm Kuzey Asya Kuzey Asya Doğu Sibırya Sûrgün-dağınık Moldavya Dağıstan (Kafkasya) D Kazakıstan G Kafkasya K Kafkasya Ozbekistan G Kafkasya Altaylar Altaylar Altaylar Altaytar K.Sıbırya Etnik Grup , Kınm Yöresı Yukandata bitgıler, SSCB Türk Halklan Asamblesi Başkanı Refahil Muhammedınov'darı alınmıştır Kısaltmalar SSCB-Sovyet Sosyalıst Cumhunyetler Bırlığı, RF (Rusya Federasyonu) yapmak. 20-21 nisan toplantısında Asamble ya da "Kurulta>" 21 karar almış. Bunların Latin al- fabesı ile Turkçe yazılıp Tur- kiye'ye duyurulması için çalışı- lıyor. Peki, bu Türki halklann or- gutlenmesi işini neden Kazan Tatarlan yurütuyor. Bunun hem tarihı hem de pratık neden- leri var. Kazan, 1905'lerden; Rusya'nın ılk Turkçuleri KınmL Ismail Gaspıralı ve Kazanlı V u- suf Akçura'lar döneminden ben "Turkçuluk" hareketınin odak noktalanndan biri. Tataristan daha serbest Gunümuzde bu hareketın yi- ne Kazan'da oluşturulmasını ise Muhammedinov şöyle açıklı- yor: "Bütün Türki cumhuriyet- ler arasında şu anda 'demokra- si'nin en kuvvetli olduğu yer Ta- taristan ve Kazan. Örnegin Azerbaycan 'ın baş- kenti Baku'de hâlâ sıkıyönetim var. Taşkent ve Alma Ata'da, yani Ozbekistan ve Kazakistan'- da hâlâ totaliter komünist par- tiler duruma hâkim ve çok kuv- vetliler. Orada boyle serbestçe 'milliyetçilik' vapılmasına izin vermezler. Ayrıca bizim Tatar halkının bir özelliği var. Biz Sovyetler'- in birçok yerine dağılmış du- rumdayız. Ve buralarda 'dil dernekleri', "vatan dernekleri' var. 4 milyonluk Tataristan'da 2 milyon Tatar olmasına rağ- men butün Sovyetler'de 7 bin Tatar var. Yani bir Tatar 'diasporası' bulunuyor. tşte bu nedenle çeşitli cumhu- riyetlerde yaşavan Tatarlar ara- sında iletişim ve haberleşmeyi kurmak daha kolay. Yani biraz demokrasi' ve 'biraz dağılmış- hk' nedeniyle bu gorevi bize ver- diler." Yeni çerçeve Daha doğrusu, Doğu Halkla- rı Toplantısı fıkri ilk kez Kazak şaır ve yazarlan CMcas Süleyma- nov ve Almaz Yesteov'dan çık- tığı halde, Kazan'da yapılan ıkıncı toplantıda Tatarlar orgut- lenmenin inisiyatifini kendi el- lerine almışlar. 'Türkçülük ve milliyetçilik' Soyyetler'deki Turkler arasında tarihi kökleri olan eski bir akım. Ancak 21. yuzyıhn eşiğinde bu hareketler yeni bir çerçeveye oturtulmaya çalışılıyor ve cum- huriyetlerin ekonomik özerklik mucadelesinde onemlı bır kultu- rel boyutu yaratıyor. Dilin ve kulturun korunup canlandırvlmasından Turk cum- huriyetlerde onemli bir sorun olan çevre (ekoloji) felaketleri- ne kadar birçok alanda Turk Halklan Asamblesi sesini du- yurmaya hanrlanıyor. Çokuluslu ve içinde birçok et- nik grubu banndıran 280 mil- yonluk Sovyetler Birliği'nde 'Türki halklar' kadar yaygın bir coğrafyada yaşayan ve örgut- lenme faaliyetine girişen başka bir 'milli topluluk' yok. Kazan'da faaliyet gösteren Türk Halklan Asamblesi'nin adresi ise şöyle: SSCB-420111 - Kazan Lobaçevski Sok. 6/27. Tlf.: 32 73 90. Yarın: Azerbaycan Sovyetler Birligi'ndeki 15 cumhuriyette şu anda farklı al- fabeler kullanılıyor. örneğin Baltık cumhuriyetleri ve Mol- davya Latin alfabesi ile yazıyor. Gurcistan ve Ermenistan'ın ken- di resmi alfabeleri var. Turki cumhuriyetlerde ise yoğun bir "Latin alfabesine geçip geçmeme" mucadelesi yaşanı- yor. Tabii bu o kadar kolay değil. Türki cumhuriyetlerde Latin al- fabesinin özendirici tarafı, 60 milyonluk 'Batılı' Türkiye ile kültürel ve ekonomik ilişkilerin gelıştırilmesi olasılığı. Zaten Turk Halklan Asamblesi'nin 'Latin alfabesini hedeflemesınin' başhca gerekçesi de bu. Ancak kuçuk partiler, dernekler ve kul- turel örgütler 'Latin alfabesini' istediği kadar savunsun, karar alacak mekanizmalan yok. Bu karar, Turki cumhuriyet- lerin parlamentolannda ve şu anda iktidarda olan kümünist partilerin saflannda alınabilecek bir karar. Ve 'Latin alfabesi'ne geçip geçmemek tamamen poli- tik ve stratejik bir tercih. Örneğin Iran etkisindeki Ta- cikistan bu yıl deneme olarak 'Arap alfabesi'ni uygulamaya başladı ve buyuk olasılıkla bu alfabeyı benimseyecek. Şimdı Latin alfabesi açısın- dan SSCB'deki 5 Türki cumhu- riyetin durumuna tek tek baka- lım: Azerbaycan: 7 milyonluk, Turkiye'nin Nahcivan ozerk böl- gesı aracılığı ile smır komşusu olan Azerbaycan, Latin alfabe- sine geçmeye en yatkın olan cumhunyet. Parlamentoda ha- len kurulan bir komisyon Latin alfabesine geçişin şartlarını ve yontemlerini inceliyor. Ancak Iran'ın ve Moskova'nın 'Latin alfabesi'ne karşı yoğun bir lobı yaptığı öne surülüyor. Aydınlar ve yazarlar arasında Latin alfabesi eğilimi güçlü. Ku- çük bir grup, Iran'daki Azerile- ri de düşunerek Arap alfabesini savunuyor. Ozbekistan: 17 milyonluk bu Orta Asya ulkesinde milliyetçi- lik kuvvetli bir akım. Ancak Öz- bekler, Turki cumhuriyetler ara- sında kendilerini lider konu- munda göruyor ve 'Özbekçilik' yapıyorlar. Turkiye ile 'Türk dünyası' üzerinde alttan alta bir liderlik çekişmesi yavaş yavaş boy gosteriyor. Latin alfabesinin yandaşları ve karşıtları var. Ozbek aydın ve yazarlarının önemli bir bölumu Latin alfabe- si isterken, komşu Iran ve Tacı- kistan'ın, aynca ulkedeki güçlü tslami akımların etkisindeki gruplar 'Arap alfabesini' savu- nuyor. Iran'ın, 'Arap alfabesi' için önemli maddi kaynaklarla lobi yaptığı beürtiliyor. Kazakıstan: Kazaklar arasın- da şu andaki sorun Latin alfa- besinden çok, kendi dillerini, kulturünu öğreten okullar aça- bilmek. Çunkü 17 milyonluk ül- kenin ancak 7 milyonu Kazak. Bunlann yanya yakını kendi öz dilini unutmuş durumda. Kazakıstan'daki milliyetçi ha- reketler ve aydınlar ise Latin al- fabesini savunuyor. Kırgızistan: 4 milyonluk bu Turki cumhuriyette Iran etkisi oldukça yüksek. Tacikistan'ın komşusu olması nedeniyle Arap alfabesinden etkileniyor. Ancak Cengiz Aytmatov gibi ünlu ya- zarlann da arasında bulunduğu etkin bir Kırgız aydınlan lobisi Latin alfabesini istiyor. Henuz resmi bir karar alınmış değil. Türkmenistan: 4 milyonluk bu ülke Sovyetler'deki bütün 'Turki aydınların' belirttiği gibi henüz çok "ilkel" bir yaşam tar- zı içinde ve köyluluk aşamasın- da. Ticari ve kulturel olarak Azerbaycan ve Kazakistan ile yakın ilişkileri bulunan Türkme- nıstan'ın Latin alfabesine geçip geçmemesi, diğer Türki cumhu- riyetlerdeki gelişmelere bağlı. Türkmenistan- Ankara at ttıru • ANKARA (AA)— Sağhk Bakanı Halil Şıvgm, dünyanın en unlu ve soylu at türü olarak bilinen "ahalteke"leri tanıtmak amacıyla ilginç bir gezi duzenliyor. Sağlık Bakanı Halil Şıvgın'dan alınan bilgiye göre Türkmenistan'ın Aşkabat kentinden Ankara'ya kadar "ahalteke" atlan ile yapılacak gezı, tarihi Ipek Yolu üzerindeki önemli noktalarda konaklayarak 1.5 ayda tamamlanacak. Türkmenistan Kültür Bakanı ile ilke anlaşması yaptıklannı belirten Bakan Şıvgın, Parlamentolararası Birlik Turk Grubu Başkanı, ANAP Ankara Milletvekili Barlas Doğu ve 4 kişilik bir heyetle at sırtında Ankara'ya kadar geleceklerini ve gezinin, bir televızyon ekibi tarafından dizi olarak hazırlanacağım söyledi. Hilton'un Kadın Kultibti • Haber Merkezi — Istanbul Hilton, Park Sa ve Ankara Hilton otelleri sekreter hammlar için "Lady Hilton Club" adlı bir kulup kurdu. Dün akşam lstanbul Hilton'da yapılan kulübün ilk toplantısında unlü kozmatik firması Estee Lauder'in ürünleri tanıtıldı. Toplantıda yapılan çekilişlerde 3 kişiye Estee Lauder makyaj seti, bir kişiye Park Sa'da akşam yemeği, iki kişiye lstanbul Hilton'da akşam yemeği ve bir kişiye de ücretsiz havuz üyeliği çıktı. Lady Hilton Club üyeleri Mersin, Ankara, lstanbul ve Park Sa Hilton'larda çeşitli indirimlerden yararlanacaklar. • Işsiz milyarder • tSTANBUL (AA) — Milli Piyango'nun 9 Haziran çekilişinde, çeyrek biletiyle 1 milyar lira ikramiye kazanan, 27 yaşındaki Gultekin Kırkeser, dün Bahçekapf Müdürlttğü'ne giderek çekini aldı. Yaklaşık bir ay önce, Kars'tan eşi ve yeni doğmuş oğluyla birlikte Istanbul'a geldiğini belirten Gultekin Kırkeser, "en dar zamammda, bu para imdadıma yetişti, çok mutluyum" dedi. Sürekli bir iş bulamadığı için geçici işlerde çabştığını ve akrabalannın yanında kaldığını söyleyen Milli Piyango talihlisi, biletini Topkapı'daki bir bayan satıcıdan aldığını, kazandığı ikramiyeyle önce kendine bir ev alacağını, sonra da bir iş kuracağını ifade etti. Organ nakli için bekleyenler • lstanbul Haber Servisi — Organ nakli için sırada bekleyen 25 bin kişiden 20 bıninin böbrek hastası olduğu bildirüdi. Turkiye'de Nefroloji (böbrek hastalıklan, dializ ve böbrek nakli) konusunda bilimsel gelişmeleri tartışmak ve dunım değerlendirmesi yapmak üzere duzenlenen 1991 Nefroloji Kongresi, dün başladı. Kongre düzenleme kurulu adına açış konuşması yapan Prof. Dr. Kemal önen, "Halen 3 binden fazla dializ hastası ve 70'e yakın dializ merkezi ve 10 transplantasyon merkezinin bulunduğu ulkemizde, ne nefrolog sayısı ne dializ ne de transplantasyon hizmetinin yeterli olduğu söylenemez" dedi.