Katalog

CUMHURİYET/14 DİZİ-RÖPORTAJ 13 HAZİRAN 1991 Ankam'da Mustafa Kemal Ismet veFevzipaşalar 'Tenkil (Tepeleme) Harekâtını'bütün aynntılanylaplanlarlar Şeyh Sait'i'Tepeleme> harekâtı Öncesi vesonrasıyla ŞEYHSAÎT AYAKLANMASI UĞUR MUMCU yılımn mart ayı sonlannda, Şeyh Sait'e karşı tenkil (tepeleme, bastırma) harekâtı bütün hız ve şiddetiyle başlar. Ordu Müfettişi Kâzım Paşa'dır. Kolordu Komutanı Mürsel, Tümen Komutanı da Osman Paşa'dır. 23 mart günü Osman Paşa komutasındaki hükümet kuvvetleri Hınıs'a girerler. y eyh Sait saflarmda bozgun başlamıştır. Ilk fire genç Jandarma Komutanı Kürt Üsteğmen Mihri'dir. Üsteğmen Mihri, hükümet kuvvetlerine sığmarak Şeyh Sait hakkmda bilgi verir. Hükümet kuvvetlerince, ayaklanmaya katılan Kuştiban köyü ile Senikanlı ve Raçkotan aşiretinin köyleri yakılır. G^elişmeler sonucu 14-15 nişan günleri Şeyh Şait ikirciklidir. Önce teslim olmak ister, sonra vazgeçer. Yanındakiler ile birlikte İran'a geçmeye karar verir. Binbaşı Kasım teslim olmak ister. Şeyh Sait'in bacanağı Binbaşı Kasım'ın, 6 aydır hükümetle haberleştiği ortaya çıkar. Evet, Kasım Bey bir hükümet ajanıdır. — 1 2 — Türk Dışişleri Bakanlığı'nın Nusret adlı görev- lisiyle konuşan tngiliz Buyükelçisi Mr. Lindsay, belki de en önemli telgrafını 27 Şubat 1925 günü çekiyordu. Mr. Lindsay'ın, yeni Dışişleri Bakanı Austen Chamberlain'e gizli telgrafı şöyleydi: "...dün Nusret'e basında ve resmi bildirilerde Kürt ayaklanmasını İngütere'nin entrikalanna bag- lanmasının üzerinde durdugumuzu bildirdim. Bunlan ileri sürenlerin bu savlara inanıp inan- madıklannı bilmiyornm. Ancak ayaklanmayi hazıriayanlann tngiliz yet- kililerden yardun sağlama girişimlerinin karşdık- sız kaldıgını ve yardım isteklerinio geri çevrildigini kendisine bildirdim. Türk yetkilileri, tutaklulanmn sorgulannda bu gerçekleri biç kuşkusuz anla>acaklardır." (192) Bu gizli yanşmadan açıkça anlaşılıyordu; ayak- lanmayı hazırlayanlar, Ingilizlere başvurmuşlardı. Ancak bu başvuru reddedilmişti. Lindsay, bu ola- yın altını çiziyordu. (193) 3 mart günü büyükelçi bakankğa bir telgraf da- ha çekmişti: "Dersim'deki önemli Kürt şeyhleri hükümete baglıhklannı bildiren tdgraflar gönderiyoriar. AB- cak ulaşan bu bilgilere ve bu şeyhlerin verdikleri gii- vencelere pek güven olmaz." (194) Büyükelçi, bu raporuna Askeri Ataşe Binbaşı Harenc'in raponınu eklemişti. Binbaşı Harenc'in raporunda ilginç haberler ve yorumlar vardı: "Şeyh Sait ayaklanraası, dinci, milliyelçi ve cum- huriyet karşıtıdır. Bu etkenlerden hangi.sinin sonu- cu etkileyecegi şimdiden kestirilemez. Şu anda Halep'te sürgunde yaşayan Abdülh»- mid'in ogullanndan Selim Efendi'nin Kürtler ta- rafından ayaklanmanın başı olarak ya da gelecek- teki Kürdistanın kralı olarak kabul edildigi söy- leniyor. ' Aynı günlerde Fransa'nın Bağdat'taki Yüksek Komiserliği'nden Dışişleri Bakanlığına gönderilen raporda şu satırlar göze çarpıyordu: "Ayaklanmacdara silahlar ltalya'dan gelecek- ti. Kürt hareketi, Beriin'de cumhuriyet karşıtı Tiukter, Mısırlı ve Hintli eylemcüer tarafından des- teklendi, Cenevre'de toplanan bazı bilgiler ttalya ve İngiltere'nin ayaklanmanın hazıriandıgından önceden haberi oldugunu gösteriyor... (...)Kürt ayaklanması, keodiliğinden birdenbi- re meydana çıkmadı. Kürdistan dağlan, yabancı- lann laşkırtması ve destegi ile ayaklandı. Ayaklan- ma işareU lsUnbuTdaki Kürt yanlısı çevrelerden geldi. Bu bölgede ortaya çıkan olaylar, İngilizJe- rin agradıklan yenilgiden sonra hiç affedemedik- leri Mnstafa Kemal'e ve Ankara'dald Medise kar- $ı yürüttükleri siyasetin bir parçasıdır. Haritaya baktıgımızda, Harput, Diyarbakır, Muş ve Bitlis'in oluşturduğu dörtgenin Musul'un kuze> batısında ve şubat ayında kesio çözüme bag- buunası gereken Musul da Irak'ın kuzey suun Zaho •e Ahmediye'nin batısındadır. Kürt ayaklanması, bundan daba lyi koşnllarda patlak vermezdi. Ayaklanma, Türklerin Musul •zerindeki iddialannı araşDran komisyonda Türk- lerin kendi topraklarındaki Kürtler arasında büe hmnnı sağlayamayacagmı gosterecekti." (195) Şeyh Sait ilerliyor Seyit Abdülkadir'in tutukJanmasını, Ankara'- daki hükümet değişikliğini, Takrir-i Sükûn Yasa- sı görüşmelerini, olaylarla ilgili tngiliz ve Fransız yazışmalannı okuduktan sonra yeniden Şeyh Sait karargâhına dönelim: Cibranlı Halit Bey'in tutuklanması, ayaklanma- nın askeri liderini devTe dışı bırakmıştır. Şeyh Sa- it, dinsel lider olarak yorede yaygın bir addı. Nakşi- Kürt aşiretleri birleştirecek tek adam da Şeyh Sa- it'ti. Şeyh Sait, kuvvetlerini cephelere ayırmıştı. Çapakçur Cephesi, akrabası olan Can şeyhlerin- den îbrahim ve Hasan beylerin komutasma veril- mişti. Muş Cephesi'ni damadı Melikanh Şeyh Ab- dullah yönetecekti. Diyarbakır saldınsı da Şeyh Sa- it'in komutasmda yapılacaktı. Ayaklanma haberi duyulur duyulmaz, ayaklan- mayı bastırma görevi de ilk kez 2. Tümen Komu- tanı ve Bitlis Vali Vekili Kâzım Dirik'e verilmişti. (1%) Kâzım Pasa, hemen karşı saldınya geçer. 19 şu- bat günü hükümet kuvvetleri, Piran'ı geri alır. 20 şubat günü ayaklanmacılar, Alibadak köyün- de hükümet kuvvetlerine karşı basan elde ederler. 21 şubat günü hükümet kuvvetleri Hani'ye girer- ler. 22 şubat günü ayaklanmacılar, Hani'deki ala- yını basıp, subay ve erleri tutsak alırlar. (197) Şeyh Sait, 26 şubat günü Hani'ye yeniden girer. [ Ayaklanmanın genişlemesi üzerine hükümet se- ferberlik ilan eder. 7. Kolordu harekâtı bastırmakla görevlendirilir. Şeyh Sait ve Gökdereli Şeyh Şerif ve Yado ile birlikte Palu'ya doğru yürür. Kardeşi Şeyh Abdur- rahim de Şeyh Eyyüp ve Beritanlı aşireti ile birlik- te Ergani üzerine yürümektedir. (198) Ayaklanmacılar 23 şubat sabahı Elazığ'a yirmi kilometre uzakhktaki Abusi köyüne dayanırlar. Aynı gün Havik geçidini tutmak için görevlendi- rilen birlik de ayaklanmaalar tarafından tutsak edilir. Hanik köyündeki silah ve cephaneler de ayak- lanmaalann eline geçer. Albay Osman komutasın- daki birlikler yeniden cephaneyi geri alırlar. (199) Mtiftü vali oluyor Albay Osman Bey'in direnişine karşin Şeyh Sa- it kuvvetleri ilerler. 24 şubat günü Elaziğ, Şeyh Sait kuvvetlerinin eline geçer. Kente ilk giren Şeyh Şe- rif, Dersimli eski milletvekili Hasan Hayri'nin evi- ne konuk olur. Müftü Mehmet Efendi'yi de Ela- zığ Valiliği'ne atar. (200) Bu arada Alevi aşiretleri, Şeyh Sait kuvvetleri- ni kuşatırlar. Malatyah Ağucanlı Doğandede oğ- lu Hüseyin Efendi liderliğindeki Hiron, tzol aşi- retleri ile Ohi bucağindan Necip Ağa Beritanlı Us- sat Hacı tbrahim ile Çapakçur'daki Zazalan ku- şatır ve bircok ayaklanmacıyı öldürür. (201) 3Mart 1925 günü tngiliz Buyükelçisi Lindsay, Inşiltere'deki yeni dışişlen bakanı Chamberlain'e bir telgraf daha çeker: "Dersim'deki önemli Kürt şeyhleri hükümete bağlılıklannı bildiren telgraflar gönderiyorlar. Ancak ulaşan bu bilgilere ve bu şeyhlerin verdikleri güvencelere pek güven olmaz". Dumandıoğlu Hüseyin ile Zolan, Soran ve Abu- zalan aşiretleri ve Elaziğ eşrafı da hükümet kuv- vetlerine yardım ederler. (202) Melikanh Şeyh Abdullah da Muş üzerinden Di- yarbakır'a yürümektedir. Diyarbakır ele geçirilecek, bu Kürdistan başkenti olacaktır. Şeyh Sait, Samaki'deki karargâhında emrini ve- rir: Diyarbakır'a dört koldan saldırılacak ve saldın 7 mart günü başlayacaktır. 4 mart günü TMMB de Takrir-i Sükûn Yasası'- nı kabul etmiş ve 7 mart günü de Şark lstiklal Mah- kemesi üyeleri seçilmişti. Kaçınıİmaz son büyük bir hızla yaklaşmaktadır. Şeyh Sait'e bağh kuvvetler, Büyükadkıköy, Fas- ri, Kamşık, Karakilise yörelerinde toplanmışlardır. 7 mart günü saldırı başlar. Şeyh Sait kuvvetleri, gece yansı, Diyarbakır'ın dört kapısına birden saldınrlar. En şiddetli saldın kentin güneyindedir. Bir ara Mardin Kapısı ayak- lanmacılann eline geçer. Ordu Müfettişi Kâzım Pa- şa (Orbay) ve Vali Cemal (Bardakçı) ve Kolordu Komutanı Mürsel Paşa (Baku) gereken önlemleri alırlar. tngiliz silah kataloğn Mürsel Paşa, süvari birliğini kentin kuzeyinden hemen güneyine kaydınr. (203) Zazalar, kentin içinden açtıklan kanallarla ayak- lanmacılann kente girmelerini sağlamışlardı. Mar- din Kapısı önünde büyük bir catışma olur. 8 mart sabahı ayaklanmacılar, Diyarbakır ön- lerinden çekilirler. (204) 9 mart günü Diyarbakır Postanesi'ne Londra'- dan postalanmış zarflar gelir. Adres şöyledir: "Kürdistan Kraliyet Harbiye Nazııiıgı." Zarflann içinden tngiliz silah fabrikalarının ka- taloglan çıkar. (205) ŞEYH SAtT'tN OĞULLARI — Ayaklanmaya katılan Şeyh Selahattin (ayakta) ve Şeyh Ali Rıza'- nın (oturan), ayaklanmanın bastınlmasından sonra kaçtıklan Suriye'de çekilmiş bir fotograflan. Şeyh Sait, 11 mart gunü Diyarbakır'a yeniden saldınr. Ancak askeri birliklerce püskürtülür. Aym gün oğlu Ali Rıza da Hmıs'ta harekete geçer, an- cak başanlı olamaz. Ayaklanmaalar, Diyarbakır bozgunundan sonra Varto'yu ele geçirmeye çahşırlar. Şeyh Sait'in damadı Melikanh Şeyh Abdullah, Hesanali Halit ve Halit'in amcası ve Şeyh Sait'in bacanağı Binbaşı Kasım Varto'ya saldınrlar. (206) Daha önce Melikanh Şeyh Abdullah, Karhova ilçesinde Hasanova köyünegeimiştir... Burası Cib- ranlı aşiretinin yoğun olarak yaşadığı köydür. 17 şubat günu Hormek aşireti Ustükran buca- ğında bir araya gelip durum değerlendirmesi yap- mış, Lolan aşireti ile birlikte Şeyh Sait'e karşı koy- mak karan almışlardı. Şeyh Abdullah'm verdiği emir üzerine Cibraplı Kârnil ve Baba beyler Mengel gedigini geçip Hor- meklilerin oturduklan Kasman köyünü basarlar. Haberi alan Hormek aşiret reisleri Muş Vali Ve- kili Sırn Bey ile görüştükten sonra Kasman köyü- nü kuşatırlar. Ayaklanmacılar kurruluşu kaçmakta bulurlar. Şeyh Abdullah, Varto bozgunundan sonra ye- niden Hasanova köyüne döner. Baskan köyünde oturan Cibranlı Halit Bey'in kardeşleri Selim ve Hasan ile beraber Varto'ya doğru yola koyulur. Varto'da Hormek aşireti ile Şeyh Abdullah kuv- vetleri arasında sokak savaşlan yapüır. Çatışma- lar sonunda Şeyh Abdullah kuvvetleri ilçe merke- zini ele geçirirler. Varto'dan sonraki hedef Muş'tur. Tepeleme Vali Vekili Sırn Bey, Muş eşrafını olası bir sal- dınya karşı harekete geçirir. Murat Köprüsü'nde- ki catışmada ayaklanmacılar yenilgiye uğrayıp çe- kilirler. (207) Ankara'da Mustafa Kemal, tsmet ve Fevzi pa- şalar 'Tenkil: Tepeleme Harekâtı'nı bütün aynn- tılan ile planlamışlardır. Tenkil (bastırma, tepeleme) harekâtı bütün hız ve şiddetiyle başlar. Ordu Müfettişi Kâzım Paşa'dır (Orbay). Kolor- du Komutanı Mürsel Paşa'dır; Tümen Komutanı Osman Paşa, Fırka Komutanlan da Kâzım Paşa (Dirik) ile Cemil Cahit'tir (Toydemir). 23 mart günü Osman Paşa komutasındaki hü- kümet kuvvetleri Hınıs'a girerler. (208) Osman Paşa, Hormekli Ali Haydar ve Lolanlı Kamer ile öteki milis güçlerine yeni görevler verir. 26 mart günü hükümet kuvvetleri Varto, Elaziğ ve Diyarbakır'a doğru yürümeye başlarlar. Hükümet kuvvetleri ile Hormek, Lolan ve Hay- deran aşiretleri Osman Paşa'nın komutasında Şeyh Abdullah ve Cibranlı Binbaşı Kasım komutasın- daki ayaklanmacıları Leylek Dağı çevresinde ku- şatırlar. Binbaşı Kasım ve Şeyh Abdullah, Goma- Garko geçitinden kaçıp kurtulurlar. Hasenali Halit, 27 mart günü Hınıs merkezine baskın düzenkr. Osman Paşa kuvvetleri, Hesanali Halit Bey'i kıstınr. Halit, Şeyh Sait'in oglu Ali Rı- za ve Kerem tran'a kaçarlar. (209) Bozgun başhyor Piran ve Maden de hükümet kuvvetlerinin eli- ne geçer. 1 nisan günü hükümet kuvvetleri Sunan- han sırtlannda ayaklanmacılarla giriştikleri catış- ma sonunda Hani'ye girerler. 6 nisan günü hükü- met kuvvetleri Palu'dadır. Palu'dan sonra birlik- ler Göynük'e doğru ilerlerler. Şeyh Sait, Çapak- çurgenç arasında sıkışünlmıştır. Osman Paşa iler- ler. Çapakçur, 8 nisanda hükümet kuvvetlerinin elindedir. Bozgun başlamıştır. Şeyh Sait cephesinden ilk fıre genç Jandarma Kpmutam Kürt Üsteğmen Mihri'dir. Üsteğmen Mihri, hükümet kuvvetlerine sığınarak Şeyh Sait hakkmda bilgi verir. (210) Hükümet kuvvetleri ayaklanmaya katılan Kuş- tiban köyü ile Senikanlı ve Raçkotan aşiretinin köyleri yakılır. (211) Bu arada Silvan'da ayaklanmacılar, 12'nci Alay'a saldınrlar. Şeyh Sait'in kardeşi Şeyh Ab- durrahim Hani-Piran arasında direnişini sürdür- mektedir. Şeyh Şemsettin de Silvan'dadır. (212) 12 nisanda hükümet kuvvetleri Darahini'yi alır- lar. 14 nisan gunü Şeyh Sait, Şeyh Abdullah, Bin- başı Kasım, Şeyh Galip, Kargapazarh Reşit ve Te- mur Ağa Sabikan bölgesindedirler. Şeyh Sait, tran'a geçme karanndadır. Karabel, Kiryas ve Çı- pan köylerinde geceler. Binbaşı Kasım ise teslim olma karanndadır. Şeyh Sait, yanındakilerle birlikte Ciban köyün- den Çarüpuh'a doğru yol alır. Ispahan köyünde kahr. Burada bir 'dnrum muhakemesf yapıhr. Da- madı Şeyh Abdullah, teslim olmak ister. Sabah gün yeni ağarmıştır. Aynı gün sabaha karşı saat 5.30'da Kürt tstik- lal Cemiyeti kuruculan Cibranlı Kürt Miralayı Ha- lit Bey, eski Bitlis Milletvekili Yusuf Ziya Bey, kar- deşi Tegmen Ali Rıza, Yusuf Ziya'nın damadı Faik. Bey ile Molla Abdurrahman Bitlis'te kurşuna di- zilmişlerdir. (213) 14-15 nisan günleri Kürt ayaklanmasının yazgı günleridir. 14 nisan gunü Cibranlı Halit kurşuna dizilmiş, 15 nisan günü tstanbul Emniyet Müdürü Ekrem Bey, gözaltına aldırdığı 'Kürt Teali Cemiyeti' li- deri Ayan Mecüsi üyesi ve eski Şûra-yı Devlet Re- isi Seyit Abdülkadir Diyarbakır'a doğru yola çı- kanüruştı... (214) Hükümet ajanı 14-15 nisan günleri, Şeyh Sait ikirciklidir. önce teslim olmak ister. Sonra vazgeçer. Yamndakiler ile birlikte Varto'nun güneyinde Dirik yöresinde Abdurrahman Paşa Köprüsü'nden Bulanık üzerinden tran'a geçmeye karar verir. (215) Binbaşı Kasım teslim olmak ister. Bacanağı Cibranlı Binbaşı Kasım, Osman Pa- şa' ya gizlice mektup yazmış ve teslim olacaklannı bildirmistir! Şeyh Sait, bacanağı Binbaşı Kasım'ın kurduğu tuzağa düşmuştür. Binbaşı Kasım, 1924 ekim aym- dan yakalanacaklan güne kadar hükümetle haber- leşmektedir! Evet. Kasım Bey, bir hükümet ajanıdır! 14 nisan günü bir bacanağı Halit Bey, Bitlis'te kurşuna rlirilmiş, bir gün sonra da öbür bacanağı Binbaşı Kasım da Varto'da kendisini darağacrna gönderecek yolu açmıştı. Şeyh Sait, Alevi-Kürt aşireti Hormek tarafından ihbar edilmişti. Ayaklanma sırasında Lolan, Hor- mek ve Hayderan aşiretleri başta olmak üzere Kürt aşireti ile dövüşmüştü. Birçok Kürt aşireti de An- kara'ya bağlılık telgrafı çekmek için birbirleriyle yanşmıştı. Şimdi de bacanağı, Güllü Hanım'ın kocası Kürt Binbaşı Kasım Bey tarafından hükümet kuvvetle- rine teslim ediliyordu. (216) Şeyh Sait'i yargüayıp idama mahkûm edecek olan Şark tstiklal Mahkemesi üyesi Revandiziza- de Emin Efendi'nin oğlu Urfa Milletvekili Kerkük- lü Ali Saip Bey de bir Kürttü! (217) Yaru: Bey s : 2 7 - Kayrak özgün belge: F.O 424/262 p p : Sl (193>-Lindsay, her haide, Seyit Abdülkadir'in ilişlalerincien s<Jz ediyor. Bugune kadar Şeyh Sait'in ayaklanma öncesinde ln- gılizlerk üışki kurduğunu gösteren açik kanıt ya da belge bulunmuş degüdir. Şeyh Sait ayalflanmasında lngılizkrin bir rotunün olup olmadı^ı bugüne kadar çok tanışılmıştır. Kürt-lngilız UişkiİCTİne, Sevr Anüaşması-Lozan görüşmeleri ve Musul sonı- nu açısmdan bakılınca bu Uişkilerin amacı anlaşılır. Kurtuluş Savaşı ile ilgili gizli tngiliz yazışmalan da bu amacı yeterince ser^üemektedir. Tarüjma kotıusu Şeyh Sait ayaklanmasının tngüizkcce duzenlenip dûzen- lenmedigidir. Bu konuda çeşitli göruşler ilen sürulmektedir. ömeğiıı Genelkunnay Harp Tarihı Başkanlığı tarafından yayunlanan Ttridjc Cambariyeti'nde Afaklsamıiar' kitabında Şeyh Sait ayaklanması öncesinde •htffüı iBtefficeos Service'niıı Dogu'da bntun metodlannı kullanarak Türkiyt leJade lunşıkhklar çıkanBaktan bir an geri w«im«Hıgı' yazılıyor. (s: 78) Liselade okutulan Tortdye CnmİMrijcil kbtap 1MU* ders kitabında "«™k- lunuyı îm^HOaiu cdardıiı" (Şu, MOkerrem K-Mumcu Ahmet, MEB Yay. 1983 Ank s: 187) görüşıj savunuluyor. Aynı koşuttaki gönls, Iııgütere'ııin Nastai w Kürt barefaderiu destekiedlgi' tümceleriyk: Doğan Avooğlu tarafından savunuhnuştur-. (Avooğlu Doğan, Milü Kumılu? Tarihi Tekin Yay. 1974 Ist. s: 1417) Avaoglu, 1 Mart 192S'te Dhartakırt KürdjsUa Kralhgı Harttyt Bakuıh£ı adresine yanh bazı lngiliz silah ve kalaloglannın geküğini' de yazıyor. (s: 1333) 9 Eylül Ünivenitesi Ataturk llkeleri ve lnkılap Tarihi Enstitüsü Başkanı Prof. Dr. Ergtln Aybars ayaklanmanın 'lngiliz tahrûdyle' çıktıgı kanısındadır. (Ay- bars lstiklal Mahkemeleri s: 261) Doç. Dr. Ismail Beşikçi, Ataturk Universitesi'ndeki doktora tezinde Dogu ayaldanmalanndaki emperyalizm olgusunu incdediği bölümde şu görüşü sa- vunuyon ( W g t « 1925te Şeyh Sait isyanınm patlık venügi ilk gunknJe It&üz sUah tabrikaianıdaa Şeyh Sait'e çeşiüi silah kataloglanmn gelmesi eraperTaüzmte takoDDdald çahşmmlannı dogrnlamaktadır.Beşıkcı Ismail, Doğu Anadolu nun Dlteeri, t Ya>. 2. Bası 1970 İst. s. 308) Dr. Beşikçi, bu göruşierinı sonradan degiştirmis ve şu saurlan yaznuştır: ".J)ot« KMnüstsu^dıki bötün başltakhnlan hep Ingiltere'ııiıı desteü Ue b«- Şeyh Sutt Kürt Bjanında, KiirtJere, lnglMzkrin vtnkm ttüff hüyuk r." (Beşikçi Ismail, Devletlerarası Sömürge Kürdistan, Alan Yay. 1990 İst. s: 28) Tbrfc-tngiMz tSjkDeri (1919-1926)' başhkb incelemeyi yapan Ankara SBF öğ- retim üyderinder, Prof. Dr. Omer Kurkçüoğlu, 'tagOtiere'ııin Kiırt sornBoaa kaı^, g o d Ihşldsi geregi ajnklanrMyı yalandaıı izlcdig), fakat destekle>ici bir tntnmdan da kacnıdıgı' kanısındadır (Kurkçüoğlu s: 314) SBF öğretim üyelerinden Prof. Dr. Mete Tunçay Türkiye Cnınhuriyeti'nde Tek Flıti Yönetiıniıüo Knrnlmag (1923-1931)" ba$ukb kitabında "Hemea be- UrtejiiB Id resmi kkolojijle ileri sarnlen (ve sol çevrelerce de benirasenea) bn harekete tngüiz laşkHtmsdanmn yol »çtıjı savı, hw«tnıaa göç goriinmyor" (Tun- çay s: 130) diye yazı^r. Kemal Öke, 'Musai Meseiesl Kronolojisi' başlıklı ki- tabında ayaklanmanın "ardında Ingilizlerin bohmap bnlnnmadıgi benoz ay- dufaga ksvnjniDS degHdir' göruşünü savunuyor. öke Musul Meselesi krono- lojisi, 1918-1926, Türk Dünyası Arastırmalan Vakfı, 1991 İst. s: 168 Şeyh Sait ayaklanmasını bastıran hükümetin Başbakanı Ismet inönU, "Bö- rün budarda Şeyh Sail byanmda memlekette senelerden beri yuv«Unmış pro- p»g»nd«nm eseri göriilmöstiir. Şeyh Sait isvauaı doğnıdan dogruya lngilizie- ria haariadıgı veya nteydana t JrM»ht.l~nf ı»l« kesİD denller buhınaiBamışnr" dıyor. Inönü Ismet, Hauralar, 2. kitap, Bilgi Yay. 1987 Ank. s: 202 (194)-Simşir s: 28; kaynak özgün belge: FJO 424/262 p. 100. no 103; 1920 yümda tstanbul'da kurulan TarikaH Sdakhrje' ya da Türkçesi üe "Yik- sek Hilafet HaUannın Savmratnıaa' adb örgüt de Vahdettın'i yeniden padi- şahhga getırmek için çauşmalar yapıyordu. Bu demek, Kürtlerle de işbirliği içindeydi. Dernek, Dogu ıllennde "distol 1 adlı bir koyun hastalığı ilaa sattna perdesi altında çabşmalar yapmıstı. (Avcıoğlu s: 1334) Yurtdışında toplanan Hilafet Kongresi de Şeyh Sait ve Seyit Abdülkadir ile iliski kurmuştu. Cemal s: 17; Avcıoglu s: 1333; Soyak Hasan Rıza, Atatürk 1 ten Hauralar cüt 1, s: 315-316 ve 335-337 (195>Fransız Dışisleri Bakanlığı gizli belgeleri -E-Levant (1918-1929 Kürdis- tan Cause Serisi vol 101 sayfa 21 vd. (196>Korgeneral Kâzım Dirik, 1881 yüm- da ManastırMa doğdu, 2 Temmuz 1941 yılında Edirne'de öldü. 19 Mayıs 1919 tarihınde Samsun'a çıkan Mustafa Kemal'in kurmay başkanı olan Dirik, Bal- kan, Birinci Dünya ve lstiklal savaslanna katılmış. Ayaklanmayı bastıran 2. Tümen Komutanı olarak görev yapmış ve 1928 yümda da ordudan aynlmıştı. 1935 >ilına kadar lzmir Valilıgi, bu tarihten sonra da Trakya Genel Müfettışlıgi yaptı. (Turk lstiklal Harbıne Katılan Tümen ve Daha Ust Kademelerdeki Ko- mutanlann Bıyografîleri s: 127-129) (197>Turkıye Cumhuriyeti'nde Ayaklanmalar s: 100-101; Olson Robert s: 108 vd. > (198)-Dersimi s: 157; Fırat s: 133. Cemal s: 32 (199)-Behçet Cemal s: 33 (200)-Dersimi s: 157; Olson: s: 110 (201>Fırat s: 135 (202FKiırtlerie işbiröjti yapnuş olaa Uant esrsfı ba defa da Törk kuwe<- leriyle işbirtiği yaparak onlan takip etmişJenB" (Dersimi s: 158) Ayrıca bkz: Hasretyan s: 14, Fırat s: 135 (203)-Cemal s: 36-37; Türkiye Cumhuriyeti'nde Ayaklanmalar s: 119 vd. (204>-Turkiye Cumhuriyeti'nde Ayaklanmalar s: 119 (2O5)-Cemal Behçet s: 63-64; Türkrye Cumhunyeti'nde Ayaklanmalar s: 120; Avaoğlu s: 1333, Aybars s: 283; Beşikçi s: 308. •Şeyh Sait adma tngiliz silah fabrtkalanndaıı kataloglar gdmts olmasf- dogrnysa bile bn,tngillz hakömethıiıı resmi poliTJkmsuun bo yönde oldnğnaa kanıtlamaz. KapiUUst danyada özd girijiınin eüııde olan ulusianmısı silah Ö- careÜBİB hokumet denetimi altına sokmlna çabalan çok yenidir.' (Tunçay s: 130. dip notu 5) O tarihlerde tngiliz silah ticaıeti Muğlah bir Rum olan Sir Vasil Zaharoff- un dindeydi. Zaharoff, lngiliz hukümetleriyle ıçli-dışbydı. Zaharoff, tngiliz baş- bakanlarmdan Uoyd George ve Fransız Başbakam Clemenceau'nun yakm dos- tuydu, tngikzler, bu silah tacirine 'sir' unvam verdiler; Fransızlar da 'Itpota d'honaenr' nisanı Ue odullendirdiler. tngiliz silah şırkeüen 1931 yıhnda dünya silah ticaretinin yüzde 28'ini elle- rinde rutuyorlardı (Sampson Anthony, The Arms Bazaar, Coronet Books, 1981, Londra s: 72) Tunçay'm bu yorumu bu nedenle doğru değildir. tngiliz silah şirkeüeri o ta- rihte hükümetin denetimi altındadır. Tunçay lngiliz belgelerini incelemeden, Seyit Abdülkadir Ue ilgili belgeleri okumadan bu olaylar ve ilişkiler konusunda yorumlar yapıyor. Aynca dünya silah ticareti konusunda genellemeyle ve soyut yaklaşunlarla mantık yürütü- yor. Bu gibi konular incelenmeden >-azılmaz. Genellemelere dayalı savlarla da tarihsel konularda kesın yargüara vanlmaz. (206)-Fırat s: 139 Türkiye Cumhuriyeti'nde Ayaklanmalar s: 123 Hasretyan s: 13 (207>Şeyh Sait kuvvetlerine karşı savaşı örgütleyenler Hormek aşiretinden \feli Ağa, Ali Haydar, M.Şerif, M.Halit, Tatanh Haydar'dı. Muş eşrafmdan Hacı Derviş, Kamil, Hamza ve Feremez Ağalar üe Bildiri aşıreu reısı Haa Fira oğlu Hasan Bey Şeyh Sait kuvvetlerine karşı savaşmış- lardır. (Fırat s: 139-143) (208>Tumgeneral Osman Nuri Koptagel, 1874 yıhnda doğdu; 1942 yılı ka- sım ayında öldü. Balkan, 1. Dunya ve tstiklal savaşlanna katıldı. Ayaklanma bölgesinde 12. Tümen Komutanı olarak görev yaptı. 192Tde Asken Mahkeme Oyeliğine, 1932'de de Asken Yargıtay üyeliğine atandı. 1934 yıünda emekliye aynldı. Daha sonra Malatya mil)etvckil%ine seçildi. (Türk tstiklal Harbine Ka- tılan Tümen ve Daha Üst Kademelerdeki Komutanlann Biyografileri s: 39) (209)-Adamlan ile bilişilte tran'a geçen Hasenali Halit Bey, tran'da Mako Kaymakarm tarafından açtınlan ateş Ue karsüaştüar. Hasenali Halit, Şeyh Sa- it'in oğlu Ali Rıza ve Ferzende Ağa Mako'dan bu yayhm eteşinden kurtuldu- lar. Hasenali Halit'in oğlu Şemsettin ve Zirkan aşiretinden Kerem Bey bu ça- tışmada öldüler. Hasenali Halit daha sonra Kürt lıden Simko'ya karildı. Ali Rıza, Sunye'de Hoybun örgutüne girdi, Hasenali Halit, yeniden ayaklanmak üzere Malazgırt'e dönerken yolda yakalandı. 31 Temmuz 1926 günü Diyarba- krr'da idam edildi. (Fırat s: 146: Hasretyan s: 15) (210>-Türlaye Cumhuriyeti'nde Ayaklanmalar s: 126 (211>a.gje s: 136 (212)-Behçet Cemal s: 72; Toker s: 98; Türkiye Cumhuriyeti'nde Ayaklan- malar s: 138, (213)-Bitlis Harp Divanı Suvari TUmen Komutan Vekili Albay Ferit Baskan- lığı'nda kunılmuştu. Cibranlı Halit Bey ve arkadaşlannın kurşuna dizUmderi tarihi 14 Nisan 1925'tir. Dereimı ve Fırat başka tarihler veriyorlar. Doğrusu 14 nisandır. Mutki Aşireti Reisi Haa Musa'nın Kürt tstiklal Cemiyeti Ue ilgili itiraflan göz önüne alınarak Musa Bey'e idam yerine 15 yıl ağır hapıs cezası verümistir. (214>Toker s: 99 (215>Dersimi s: 159 (216)-Şeyh Sait Ue birlikte teslim olanlar şunlardı: Damadı Melikanh Şeyh Abdullah, Binbaşı Kasım, Şeyh Ali, Cibranlı tsma- ü, Hatto oğulları Reşit, Mahmut. Temur Ağalar Ue Karpazarü Reşıt, Şeyh Ga- lip, Can Şeyhleri tbrahim ve Hasan, Süvanlı Şemsettın, Boğlanh Haa Halit, (Türkiye Cumhuriyeti'nde Ayaklanmalar, s: 138; Fırat s: 147). Kaçan Cibranlı Kamıl ve Baba, Şerafettin Dağı eteklennde Hormek atula- nnca yakalanmıştır. Teslim olanlarla yakalananlar Osman Paşa tarafından Ça- pakçur Kaymakamı Saim Bey'e teslim edUmışlerdır. Saim Bey de samklan ge- niş güvenlik önlemleri alünda Diyarbakır'a göndermiştir. (217)-Beşikçi tsmail, Orgeneral Muğlah Olayı ve Otuzüç Kurşun Belge Yay. Bilim Dızisi. 1991 tst. s: 45