Katalog

CUMHURİYET kika o sıralarda Başbakan îsmet înönii nün Atina gezisi hainler îçin bir fırsat te lâkki edilmiş ve program olarak Atinada Ismet İnönüne, müteakıben Türkiyede Atatürke karşı emellerinin behemehal başanlması esaslan kurulmuştu. Atinada muvaffak olamıyan hainler, bu işi Türkiyede yapmıya karar vermisler ve 931 yılı eylulünün 30 uncu günü Pireden Istan bul limanma gelen Romanya yolcuları arasında zaten takib edilmekte olan suikasdci Herant Canikyan ele geçirilmek üzereyken Herant Canikyan intihar etmiş ve müfeakıben üzerinde elde edilen vesikada suikasdci arkadaşlannm isimleri tesbit edil mişti. Komitanm bu suikasd için 3 yüz bin Holar tahsis etmiş olduğu haberine burada işaret etmekle Atatürkün vücudünün ortadan kaldınlması için ne büyük fedakâr lıklar yapılmakta olduğuna nazan dikkati celbederim. Bu tarihten sonra da suikasd hazırlıklan devam etmis, fakat Cumhuri yet zabıtasının uyanıklığı karşısmda mu vaffak olmak îmkânını asla bulamamıştır. Bununla beraber herhangi bir fırsatta suikasdin mevkii icraya konulması programm'dan bu hainler vazgeçmiş değillerdi. Nitekim halâskârlanmızın memleket dahilin de her seyahatinde bu suikasd imkânlannı aramı«lar lâkin muvaffak olamamışlardır. gilere göre şubatm ilk günlerile bir mart arasmda Kuşçubaşı Eşref Mısır üzerinden takma isimle Beruta geçmiş ve orada Suriyedeki Çerkes Etem, Reşid ve Tev fikle de konuşarak oradan da ve gene Mısır üzerinden Atinaya avdet etmiştir. İşte son suikasd teşebbüsünün temeltaşı bu se yahatle Suriye ve Amanda atılmış bulu nuyor. Bu hazırlığın esaslı bir vesikası da Suriyede Hüseyin Hayuk adında bi risinden Eteme yazılan 10 mart 935 ta rihli şu belgedir. Bu mektub Şamdan gönder'ı'.nistir: 1 (Filistin dönüşî ı.3en bu ana kadar Şamda bulunuyorum. Oradayken si ze gizlice söylemiş olduğum mesele 28 nisanda tahakkuk edecektir. Ya beş gün evvel veya sonra olur. Burada isteğimize uygun bircok arkadaşlar elde ertim. 2 Bayramın 3 üncü veya 4 üncü günü para elime gecerse Haleb ve îskenderun seyahatine çıkacağım. Buranm bütün ahvali ruhiyesine vâkıf oldum. Elimizdeki talimata fevkalâde riayet ediliyor.) Mevsuk bütün malumata nazaran bütün bu vesikanın kıymeti şuradadır. Düşmanlar 935 senesi mart bidayetinde süratle ve Yunanistanda olduğu gibi Türkiyede <Je bilhassa Türkiyenin doğu vilâyet lerinde bir ihtilâl çıkarmak ve ayni za manda Atatürkü ve birkaç arkadasını yok etmek suretile Türkiyeyi zayıf düsürmek ve bu suretle siyasî emellerine muvaffak olmak programlarile hareket halindeydi ler. İste Hüseyin Hayuk adındaki ada mın Eteme yazdığı bu noktadan tahlil e dilmelidir. (Ajan tzzetin Beyrutta sui kasdle alâkadar « » ile temasında garbî Anadoluda beyanname tevzi kıs mma dikkat.) Hedef suikasdcileri Türkiyeye kolay lıkla sokacak vasıtalan hazırlamak için Haleb ve Iskenderun ve Antakya gezisi elde bu hususta bir de talimat vardır. Burada 28 nisanda tahakkuk edeck iş nedir? Bunu anlıvabilmek icin aian îzzetin yüzüne karsı Beyrutta Nuri Canbulatın söyIediği ifadeleri gözönüne almak lâzımdır. Düşmanlar 935 başındanberi Türkiyeye suikasd için birçok defalar adamlar sokmak imkânını bulmuslarsa da muvaffakiyetsizlik karşısında tekrar Suriyeye dön mek mecburiyetinde kâlmışlardır. Bu hamlelerin birisi de Yahya ve ar kadaşlarıdır. Bu suikasd hakkında on bese yakm ve biribirini tevid eden muhtelif kaynaklar dan. muhtelif haberler alınmıştır. Bu haberler Emniyeti Umumiye dos yalarında mahfuzdur. Yüksek heyetinîz her istediği zamanda tetkik edebilir. Dost bir devletin teskilâtı Atatürke karşı ha zırlanan suikasd tertibinden bizi ağustos 935 icinde haberdar etmişti. Bu malumat yedi aydanberi hükumetimizce takib edilen bu iş hakkında Cumhuriyet arşivlerinde mevcut malumatı tamamen teyit etmpktedir. Cumhuriyeti dışta temsil eden resmî bir makamamızın 13 Eylül 935 tarihli raporundaki su parca da göze carpacak bir vaziyettedir: (Şevhülislâm Mustafa Sabrinin Bulgaristandaki arkadaşı gönderdiği mektupta asağıdaki satırların mevcut olduğu görülmüştür. Anadolu ahalisi açlıktan ölüm derecesine gelmistir. Aldığım mektuplarda yakın eünlerde hükumete karsı bir suikast tertibatından ümirvar olabiliriz. Fazla ye'se kapılma ivi günler önümüzdedir denilmektedir. Dieer bir ves'kada da sabık Yemen saylavlarından Mustafa Fehminin sakıt halifenin durumu hak^'"^ 3 Sofi'k'u ı«mı> deki bir ruma yazdığı bazı parçalarda da =övle denivor: (Bu mektubun tarihı" 12 Evlül 935 dir. Şöyle söylenivor. Iki ay sonra efen di hazretleri yani halife hatır ve havalinin fevkinde gayet narlak ve yüksok bir vaziyette bulunac^ktır. Bu vazivef de&il ona üc bes yüz lira binlercp liralan icat edici ve sayesinde zatı âlileri ve Kosdi efendiler gibi bir cok ahbap 7e dostların refahivet ve saadetini temin edecektir.) Müteakıo bir parçada da: (Azizim bu kadarcık muhtasar hükemiveleri zatı âlilerine olan itimadım dolayısile ve kimseve söylemezsiniz kanaatiyle yazıyarum. Cok rica ederim mahrem tutunuz.) Mektubun diğer bir parçasında da: (Biraz daha sabretmeleri zaruridir. Cünkü efendiden o kadar iyilik gördük ki tahmin edemem ve bu gibi şerefımle ve namusumla temin ederim, ne yaparsa yapsm işi muvakkaten halletsin. Mezkur müddetten sonra bir saadete nail olacaktir. Ah mümkün olsa da meseleyi size bertafsil yazsam. O zaman teessürleriniz zail olur. Mübeddeli sürur ve mtfmnuniyet olurdu. Her ne ise küllü garip...) Mektuptan diğer bir parça: (Ahval çok güzeldir merak etmeyin saadet ve selâmet muhakkaktır.) Bulgaristanda Düzceli Çerkes Ali Haydar tarafından Selânikte yüz elliliklerden Maan Mustafaya yazılan 15/10 7 935 tarihli Emniyeti Umumiyede mahfuz bulunan mektupta: (Kuşçubaşı Eş ref beyle hayli zamandanberi muhabere edemediğimden zatı âlilerine müracaath adresini istemek mecburiyetinde kaldım. Malumunuz olduğu veçhile gayet mü him ve nazik bir devirde yaşıyoruz. Kendilerine isal etmek üzere gayet mühim bir mesele vardır. Bahusus bir adamla veyahut bizzat bu îşi halletmek lâzımdır. Inşaallah aynca zatı âlilerine de arz ve tepsir ederim.) deniyor. Emniyeti Umumiyede mahfuz diğer bir vesikada da ismini vermekte mahzur gördüğümüz bir vatandaşm KuşcubaM Eşrefle temas ettiğini ve Eşrefin kendi sine bu suikast işinden bahsederek: (Eşekler bir isi beceremediler o kadar yol gösterdim diyerek teessür gösterdiğini bildirmektedir.) Yahya Kümbetirde hakkında tutulan zabıt varakasmda ifadesini şu suretle tesbit ettirmiştir. Asker kaçağı olduğunu, nişanlı olduğu kızı almak için Suriyeve gittiğini orada biraz para biriktirdikten sonra Türkiyeye kaçak olarak döndüğünü ve Akifiye K. ne giderken yakalandığmı söylemektedir. Andirin kazasında kaymakam jandarma kumandanı tahrirat kâtibi huzu'larında ahnan 24/8/935 tarihli ifadesinde f ise pasaportsuz olarak hududu gec .'yiri, takriben bir ay evvelisi Hamdi, Yakup, ateş Mehmetle hududu geçtiklerini maksatlannın Maraş ve Elbistan havalisinde Çerkes çocuklarmın okuması için Suriyede müteşekkil Çerkes cemiyetine r>ara toplamak olduğunu Çerkes Etemle Suriyede temas etmiş bulunduğunu Efemin kendisine türkçe ezandan bahsettiğini ve Atatürkün bir şans eseri olarak muvaffak olmuş olduğunu, Hamdiyi fotoğrafını görmek suretiyle tanıdığını ve Hamdinin sık, sık Türkiyeye gidip geldiğini söylemektedir. Yahyamn Ankara zabıtasında ifadesine 11/9/935 T . de başlanmıştır. Bu tarihten istintak dairesindeki 3/ 11 /935 T.ne kadar vaki olan ifadeleri hâdisenin itirafına aittir. Yahya bu iki aylık müddet zarfmda itirafatmda tamamen ısrar etmiş sözlerim yalan çıkarsa beni asınız demiştir. 11/9/935 tarihine kadar olan itirafat şu suretledir: Balıkesir divanıharbinde asker kaçakcılığından dolayı 3 ay hapse mahkum edilip mahkumiyet müddetini bitirdikten sonra Yahya Mersine 3 ncü alayın 3 acü taburunun 4 ncü bölüğüne asker olarak gönderilmiştir. 15 gün kadar askerlik yaptıktan sonra tekrar firar ederek Mersine civar ve ehalisi tamamen Çerkes olan Yaka K.ne gidip o köyde tanıştığı Sarı Mehmet adında bir Çerkese kendisinln Çerkes olduğunu söylemek suretiyle bu adamdan iş istemiş ve yanında altı ay kadar çalıştıktan sonra Adanaya gitmiştir. Adanada ve Ceyhanda Yahya. iki sene kadar araba yıkayıcılık, yanaşmak gibi muhtelif işler görmüştür. Adanadan sonra Karamezara gelen Yahya bir gün Kümbetir K.ne giderek maznunlardan Üzeyirle tanısmıştır. Uzeyrin yanmda 6 ay müddetle çalışmış badehu tekrar Karamezara dönmüstür. Karamezarda Çerkes Resulün kızı Nadire ile sevişmiştir. Bu kızı o köyde balcı Salih isminde bir Çerkesin evine kaçırmıs, Resulün damadı Çerkes Hamdi tarafından kız icin kendisinden istenilen parayı veremediğinden Yahya aleyhine dava açrlmıştır. Mahkeme kızm kücük oldusu ve Yahyanm da nüfms kâ^ıJf bulunmad'^ı icin evlenmelerine mâni olmus ve ki7i Yahya Karamezar köyü muhtarına feslim ederek köyden avrılmıştır. Kızı her halde almak istiyen Yahya para tedariki icin faalivete baslamış ve babasin.n sağlığında Samda bulunduklarını babv sından isittiği arkadaslarmı bulmak h«*vesine düsmüstür. Bu gaye ile yola ; ıka;ı Yahya Marasta maznunlardan Trlrıse uğramıs ve ondan para istemistir îdristen istediği parayı kurtaramayınra ."Vrabalarının yanma gitmek üzere Cev*ara selmis ve parasi7 kaldı^'^^an elbiselerini beş liraya satarak trenle FevziDasava ve oradan da Gazi Ayıntao volu ile K'^'e <?idİD Kilisin üst tarafndaki zeytinükler arasmdan vürüverek hududu ecrmis ve hududun diğer tarafında tesadüf ettiŞi adamlardan Halep volunu sorup öğrendikten sonra iki günde Ha'ebe muvasakt eylemiştir. Bittabi bu gidişte pasaportu yoktur. kazaya gitmiştir. Orada ne maksadla kaldığını Yahya bize söylememiştir. Yalnız bir gün Kuneytrada bir düğün olmuş, A mandan gelen Çerkeslerle Yahya bu düğünde tanısmıştır. Tanıştığı Çerkeslerin isimlerini ve kimler olduğunu bize söyle miyen Yahya yalnız bu Çerkeslerden A manda iş olduğunu öğrenmiş, derhal A mana, yani Etem ve kardeşi Residin bu lunduğu yere gitmiştir. Orada ilk gördüğü adam Üzeyrin ve Arifin akrabalan bulunan Mahmudun arkadaşı arabacı H a middir. Hamid Yahyaya iş bulmak iste miş, Bağdad petrol yolları müdürlüğüne müracaat edilmiş, pasaportu olmadıîy için Yahyaya iş verilmemiştir. Nihayet Yahya Manol isminde bir şahsın yanında a mele olarak çalısmıya baslamışhr. 8 Şubat 1936 ceb Kaptana vermîşlerüir. Receb Kaptaıî mektubu okumuş ve bu arkadaşlara ikramda bulunmuştur. Ayni zamanda bu işiri ucunda ölüm vardır, tedbirli hareket ediniz. Yakalanırsanız idam edilirsiniz, de * • • * mıştır. Suikasd maznunlarina silah ve para veriliyor Bundan sonra Maraşlı Hamdiye bir demet Suriye evrakı nakdiyesi vermiştir. Yahyanm tahminine nazaran bu miktar bin Türk lirası tutmaktadır. Bundan sonra Receb Kaptan konsolun gözünü çe kerek Hamdi de dahil olduğu halde her birine birer tabanca ve içerisinde onar fi sek bulunan otuz şarjör ve on beş Suriye lirası vermiştir. Son tenbih olarak ele ge < * çen biribirini haber vermesin demiş ve bütün çete geceyi orada geçirdikten sonra ertesi günü yola çıkarak Halebe vâsıl olmuşlardır. Halebden tekrar yola çıkaralc Karabet ismindeki bir şoförün idaresinde bulunan otomobille hududa yakm Şöme rin mevkiine kadar gelmiş ve orada oto mobilden inmislerdir. Bu suretle hududdan gene Kilise yakm zeytinlikler içinden ge çerek Türkiyeye dahil olmuşlardır. Bu sırada Yahya, Hamdi ile konuşarak ken disinin Karamezara sevgilisi Nadideyî görmek icin gitmek istediğini söylemiş, Hamdi kafilenin şefidir buna müsaade etmiştir. Randevu yeri olarak Kümbetir köyünde Üzeyrin evi ittihaz olunmustur. Yahya bunlardan aynldıktan sonra Ki Iise gelmis ve oradan Gazi Anteb ve Fevzipaşa vollarını takib etmek üzere Cey hanın Karamezar kövüne gitmiştir. Sevdiği kızm Kümbetir civarında Akifiye köyünde oldusunu anlıyan Yahva, bu işi tahkik için Karamezar köyünde ikamete mecbur olmuş ve bu esnada köyde beş kisiye aid bostanın bekciliğini deruhde et miştir. Yahyanm itirafına nazaran, bu bostandaki bekçiliği deruhde etmesinin sebebi Akifiyeye gitmiş olan kızın kendi geldiğini işiterek Karamezara geleceğini ümid etmesi keyfiyetidir. Bu bostanlar bekçiliğine girdikten 1415 gün sonra Yahya kızm baskasile evlenmiş olduğunu haber almıştır. Bu sırada bostanların bit mesine 1015 gün kaldığmı gören Yahya bu 1015 gün bekledikten sonra Kümbetire, yani randevu mahalline gitmek için hareket etmiştir. Burada kürük bir noktayî şaret etmek lâzım gelir. istintak hâkiminin: Mademki kızı seviyordun bu komplo şine ne diye alâkadar oldun? şeklinde vaki bir sıialine karşı Yahya: (Çerkes Ete min verdiği paralardan istifade edecek, bu suretle kızla evlenerek bu işe istirak etmiyecektim) cevabını yermektedir. Kuşçubaşı Eşrefin mektublan Hain Etemin beyannamesi Bu Etemin bugün Cumhuriyet arşivlerinde saklı bulunan elyazıh bir beyannamesinde Cumuriyet ordusu, Cumhuriyet îdaresinin başmdakilere karşı şu suretle fiiî harekete teşvik ve tahrik olunuyordu: (Şu halde öyle bir muhalefet karşısında ve muvacehesinde «kanaati acizaneme göre» heyeti muhteremenize terettüb eden günün en mühim vatanî vazifesi tesisger demiz bulunan yeni devlete musallat olmuş erbabı ihtirastan tahlis etmek ve vatana hürriyet ve medeniyeti hakikiye bir mü veddet ühuvvet üzerine tesis eylemek için fikren ve filen harekete gelmektir. Sim diye kadar devamı sükutunuz şayed bizim zannettiğimiz gibi bir galatı rüyet ve heyeti muhteremenize anz olmuş gaflet e seri değil de tereddüd veya halen vatanm selâmeti hesabına kabul ve tahammül gibi bir mülâhazai samimaneden mütcvellid bulunuyorsa veya halen vatanm selâmeti hesabına sabır ve tahammül gibi bir mülâhazayı samimiyeden mütevellid bu Iunuyorsa bilâkis görülüyor ki resmivet iktisab eden ve gittikce makulden uzaklaşan emraz, ve şahsî ihtirasa musab bir tufeyli, sizîn bu samimiyetinizden de cür'et bularak herpün sizi ve mukadderatı milleti bir derece daha tehlike uçurumuna yaklastırmaktadırlar. îhtirasatı sahsiyeye mağluben milleti sizden uzaklaştıran ve bunu kendl maksadı sefilâneleriı noktai nazarına bir muvaffakiyet addevliyecek kadar gayri vatanî ve sahsî düsünen bastaki entrika ashabmı araym bulmak ve kaldırmak, sizin icin zarurî ahvaldendir. Icabında is tmadgâhm ve hatta ilticagâhm olacak olan milletle hemhal olacak, gayet mesru V5 makul yollarım var, fakat vakit fevtermemek daha ziyade fırsat ziyaına meydan vermemek elzemdir. Hamiyetli her vatandaşa rica: Bu hitabnamemi ordu erkân, ümera ve zabitan ve mensubuna isale, gayret vazifesini her vatanperverden ve hususile hayah ihtilâlde yani harekâtı milliyede bilâis tisna denilecek derecede erbabı himmete Ve surayı hamiyete gizli ve aşikâr, fikren ve filen meslekleri dahilinde kıymetli muavenetlerine şahid olduğum telgrafcı karde«lerden rica ve intizar ederim. Nihayet Akdenizde siyasî umumî va ziyetin karardığı bir sırada Yunanistan, Mısır, Aroan ve bilhassa Suriyedeki Antitürk tesekküller arasmda gizli ve hümmalı bir vazivet baslamıştı ve veni suikasd ha berleri de Türkiyeye doğru akıyordu. O esnada yani 935 subatınm ortasına doğru yukanya, Atatürke suikasd icin Söke sahillerimize çıkarak imha edildiği bildirilen çetenin başı Hacı Saminin kardesi Kusçubaşı Eşrefi oturmakta olduğu Giridin Kandiye merkezinden birdenbire tagayyüb etmiş ve seyahat istikametini saklamış bir vaziyette görüyoruz. Ötedenberi kardeşi Hacı Saminin in tikamını almayı kafasına koyan ve onun muvaffak olmadığı işi kendisi yapmayı düşünen bu adamın şu suretle ve anî olarak tagayyübü göze çarpıyordu. Dikkatp sayandır ki Yunan, Girid zabıtasının Em niyeti Umumiye dosyalarında saklı bulunan zabıtvarakasında bu seyahatin Atinaya yapılmış olduğu tesbit olunmaktadır. Halbuki elde mevcud vesikalara göre Kuşçubaşı Eşref, ancak 935 martmın birinci günü akşamüstü Atinaya varmışhr. Kandiyeden aynlma tarihi şubatm ilk gün leriydi. Yunan, Girid zabıtası da Kuşçu başı Eşrefin Atina seyahatinin şubat için<3e olduğunu tesbit ediyor ve gene ayni zabıtanın muhtelif eşhasın zaptettiği ifade lerine nazaran da bu seyahatin hedefinin ne olduğu tesbit olunmuyor. Ve bu ayn Iışından evvel diğer arkadaşlanna yazdığı mektublarda kısa bir seyahate çıkacağından bahsediyor ve bilhassa kendisinin A tinaya seyahat edeceği fikrini telkine ça lışıyordu. Şubatm ilk günlerile bir mart arasmda geçen 20 ilâ 28 günlük zaman i çinde Kuşçubaşı Esrefin nerelerde bulunduğunu tesbit etmek .bugünkü suikasd teşebbüsünün mahiyetini ortaya çıkarmak îçin kâfi gelecektir. Elde bulunan resmî bil Etemin Amanda tevkif edildiği haberleri üzerine Eşrefin bir arkadaşma hitaben yazdığı ve Emniyeti Umumiyede mahfuz bulunan mektuptaki şu cümleyi de zikretmeği faideli görüvorum: (Oğlum sağ olursan görürsün, Esref, kılıç ile başlamıs olduğu tarihi yine kılıçla kapatacaktır.) Diğer bir vesikada da Kuşçubaşı Eşrefin Berutta bulunan Mihal kaptana yazdığı 12 Temmuz 935 tarihli mektupta hülâsaten: (Bir hafta evvel Atinadaki arkadaşlarımızdan ve veğenim Mustafadan mektup aldım. Benim Türkive aleyhindeki teskilâtım icin Türkleri haberdar eden ve bir Türk casusu gibi bizim te«kilâtımızı takib eden ve ettiren ve edindiği malumatı günü gününe Türklere haber veren düsmanımızm Mimarakis olduğu tamamen anladığım aldığım mektuplardan anlaşılmıştır. Yunanistan ve Bulgaristandaki arkadaslanmız ivi hareket etmektedirler. Yalnız gecen gün beni hük"metten çasırttılar ve ifademi aldılar. Uzun uzadıva sualler sordular hepsinin cevabmı allahın emrivle verdim Evimi taharri ettiler bir sey bulamadılar bir gün evvel evde bu^ınan sevleri hepsini size göndermiştim. Sonra Giritten rtsrelere gittiğimi sordular ve cevaben Giritten ayrılarak Atinava gittiğimi ve ba<ka bir tarafa gitmedi&imi söyledim. Bu hususta beni cok sıkıstıdılar bir şey yapamadılar.) denmektedir. Kuşçubaşı Esrefin diğer bir mektubunda da şöyle denivor: (Etem ve Resît ecnebilerle çalısmak denaatini göstermislerdir.) Diğer bir vesikada ki tarihi 6 Mart 935 dir. Kuşçubaşı Eşref işaret <s dilerek şöyle deniyor. (Söz gelişi ederek lâfı îtalyanlardan actı Lefderyadis Istanköyde oturmuş olduğu icin onu tanıyanlar varm»ş Eşrefe de baş vurmuşlar ben sizin bildiklerinizden ve aradıklannızdan değilim demiş.) Manisada Balyalı Tevfik adındaki bir şahıs 20 0 0 935 de Manisa emniyet müdürlüğüne asağıdaki ihban vermistir: Kuscubaşî Eşrefin üvey kainbiraderi Adil Manisada mezun iken beledive caddesinde ayak üstünde kendisiyle eörüştüğünde kendisine evvelce arkadaşlık vaptığım eniştesi Kuşçubaşı Esrefi sordum. Bana şu cevabı verdi: Kuşçubaşı Eşrefin Giritte İngiliz tebaasi sıfatiyle oturup yasadığını ve Çerkes Etemin de Halep ve Basdatta bulunduğunu ve onlann simdi Atatürk aleyhinde kuvvetli teskilâtla uğrastıklarını ve bu teskilâtın birer subeleri Acîana ve İstanbulda bulunduğunu ve Adilden bu teşkilâta temas icin bir mek'tuo istemişse de isimlerini bilmedliğini mektup vermediğini ve isimlerini öğrendikten sonra kendisine mektup vere^i vadettiSini sövlemi^tir. Esrefin 5 'A 935 tarili (S^ler affolunacaksmız belk! ben kafmerK mahkıi"1 olmus olacaSım.) seklmde olduğu eib' diğer bir mektubunda da arkadaşma ben bir müddet irin size arize takdim etmis olmıyacaeim üeride va adre'imi takdîm eder vevahut Kandivp"*1 a v ^ ' m i büdiririm.) denmektedir. 28 0/935 tari^n: f asıvan bu mekfnbun kıvmeti snradadır Atinaya gideceğini işaa suretiyle gizleme5e calıstığı seyahatını seri dönmek maksadiyle yapmıvor. Eser düsündüSünü plânını tahakkuk ettirirse arkadaşma yeni adres verecek ve belli ettirmezse geri ^^n» Çerkes Etemle ilk tanışma Eldeki vesikalar Kısa hatlarla tebarüz ettirmeğe calıstığırmz vesikalar bunlardan ibaret değildir. Bu gün sördüsünüz suikast davasına tekaddüm eden zamanlardaki mesaivi canlandıracak Cnmhuriyet arşivl»rind? daha bir cok vesikalar vardır. Yüksek hevehniz istediği anda bunları tetkik edebüir. Türkive alevhinde haricte mevcut tesekkülleri ve suikastin tarihçesini vaotıktan sonra simdi esas hâdiseye sözümüzü natledebiliriz. Bu hususta takip ederesim hattı hareket her maznunun itiraf ve rücularına ait ifadelerini zikrenikten sonra üzerlerinde tahlüler yapmak ve neticer!» bütün bu tahlillerden cıkardıgım delilleri rakam sırasiyle sıralamaktadır. Muhakemeleri görülen maznunlan^ şüphesiz üzerinde en cok durulması lâzımgeleni Yahyadır. Onun irin evvelemirde Y^^ T7ar lan ise f>asl'v»r?S Yahyamn ifadeleri Yahyanm ilk yakalandığı Kümbetir de bir, Andirinde bir, Marasta bir, Ankara zabıtasında bes, ilk tahkikat sırasında ise sekiz defa ifadesine müracaat olunmuştur. Manol kimdir? Dosyadaki vesikadan anlaşılacağı üzere Manol Etemle sık sık görüşen müreffeh bir hayata malik ecnebi bir gizli teşkilâta mensub bulunan bir betonarme işleri mütehassısıdır. Yahya burada çalışırken bir gün Çerkeslerin A manda toplandığı Hamdanın kahvesine Hamidle beraber gitmiş, orada otururken kehvede tavla oynıyan uzun boylu, san benizli ,sarı kesik bıyıkh, elâ gözlü, 45 yaşlannda bir adamın kendisini yanma çağırdığını görmüştür. Bu adam Yahva ya kim olduğunu sormuştur. Yaiıya Tür kiyeden kacak olarak geldiğini, asker ka çağı bulunduğunu ve Şaphiş kabilesine mensub olduğunu söylemistir. (Not: Çer kes Etem dahi Şapşih kabilesindendir.) Yahyayı çağıran bu adam suallerine de vam etmiş, nasıl kaçhğını, Türkiyenin askerî kuvvetini, Adana cihetinde nekadar asker bulunduğunu, Türklerin Çerkeslere eza ve cefa yapıp yapmadıklarını, Ata türkün memleket dahilinde seyahat edip etmediği cihetlerini sormuştur. Yahya bunlara cevab vererek, Atatürkün serbestce seyahatler ettiğini ilâve etmiştir. Mü lâkatın hitammda bu adamdan aynlan Yahya arabacı Hamide bu adamın kim olduğunu sormuş ve Hamidden Çerkes Etem olduğunu ve karşısında tavla oynıya nm da kardesi Resid bulunduğu cevabını almıştır. Birkaç gün daha ayni kahveye devam eden Yahya, Etemle mülâkatlanna devam etmiş ve nihayet bir gün Etem, Yahyaya: (Biz Çerkesler burada bir cemiyet kurduk, Mısırdan ve diğer yerler den bize iane veriliyor. Birçok kimseler cemiyetimize intisab ettiler, şimdi benim kuvvetim çoktur, Şeyh Said isyanında bu kuvvet bende olsaydı Kürd davası kaza nılırdı. Kürdler hesabsız ve plânsız hare ket ettiler. Ben de onun için isyana iştirak nfmedim. în'allah vakınr'» VürJl^riı» C»»betir köyüne gelince kövün başmda Arif kesfer birieşerek yeni bir isyan olacak deve arkadaşlannm iskambil ovnadıklarıni miştir.) Bu mülâkatlar bir günde sövlen görmüştür. Bunlann vanma yaklaşmış, Amemiş, muhtelif tarihlerde söylendikten rif kendisini tanıyarak hosbesden sonra issonra Yahya Amana gittiğinden on beş kambil partisinin nihavtine kadar orada ingün kadar sonra bir gün Etem kendisini tizar etmiştir. Bir noktaya daha işaret etgene ayni kahvede yanına çağırarak: Ben mek lâzımdır. Yahya, Karamezardan sana yakında bir iş vereceğim, burada bir Kümbetire gelirken son kaza olan KadirTürk hafiyesi var, adı Yakubdur. Seni li kazasında bir şişe rakı almıs ve bunu taklb ediyor. Onun için seni şimdi HayfaHamdi icin aldığım iddia etmiştir. da Yahudi Davidin yanma göndereceğim. Arif ve arkadaslannm iskambil partisi Orada kalırsın. Ben seni çağırdığım za bittikten sonra Arifle Yahva kalkmışlar man buraya gelirsin demiş ve Yahyaya ve Arif kendîsini ağabeyisi Üzeyrin evine David için bir mektub vererek Hayfaya götürmüstür. Eve giderlerken Yahva, A %öndermiştir. Hayfada altı ay kadar karife: Silâhlarımla rakı sisesi var, bunlan lan Yahya bir gün kendisinin Amana avkoye girerken ileride bir knru?a sakladım, H için Davide gelen bir mektubdan hademis, tekrar dönerek silâhların yerini berdar olarak derhal Amana harekt et Arife gösterdikten sonra eve gelmislerdir. miştir. Aamanda gene ayni kahvede bu Evin kapısından Arif, Yahyayı iceri bıraluşulmus ve Çerkes Etem, Yahyaya ya karak geri dönmüstür. Üzeyir. Yahyayî pacağımız isin zamanı geldi, diye söze <?örür görmpz ilk söz olarak: Bu zamana baslamıstır. Yahyanm itirafına göre, Çerdsr neredp kaldın, dive sormak olmuşkes Etemin o esnada kendisine suıkasd isitıır. Bostan basında kaldığmı söylevince ni açtıeını anlıvoruz. Çerkes Etem Yah Üzeyir: Bu kadar havvanlık olmaz. Şimdi Halebe varınca bir ^ahveve ctîhnis dü vaya demiştir ki: (Sama hareket et, Şamyemesini ye, Ali Saibin çiftliğine gidecesünmeye başlamıştır. O sırada Musa a da Yakııbla Ates Mehmedi bularak on ğiz, demiştir. Biraz vakit geçtikten sonra dında biri yanına gelmis nereden o^d\ lan Amana getir.) Bu is icin de Yahyaya bulunduk^n odaya kövün muhtan Isma°\m. nereye gidecpSjni sormuş. Yahva iki Inoiliz Ifrası vererek Yahyavı BÖnderil girmiş, îsmaili gören Üzevir, Yahyaya da Türkiveden geldiğini parasi7İık vü mistir.Yahyanm itirafına nazaran, Halebhitaben: Buralar fpMike dolu, bu ev bir^ünden evlenemediği cih^^le akra^alann den Sama geldiği zaman Yakubla ve Akac defa b^sıldı. Muhtann odasma gide dan para istemek üzere Sama Eridec*<Hni tes Mehmedle tan'smıs bulunuyordu. Derlim demis, bunun üzerine Üzevir de olmık' ve parası olmadığınd^n burada kaldı^m' hal hareket ederek Sama eitmis, Çerkes sızın muhtann odasma gidilmis, oturduk söylemistir. Musa Yahyava ertesi gün kahve^'nde Yak"bla AtPs Mfhmedi butan iki ür dakika sonra karakol kuman ayni kahveve gelerek kendisine para ge larak Sama setirmistir. C°ne Hamdanın danı Hakkı onbası iceriye girmiştir. Ka kahvesinde toplanmıslar, Etem bunlara tirece^ini söylemiş aynlmıştır. rakol kumandanı Yahyaya, nereden gel Yahya o geceyi sokakta gecirmis, ertesi Türkiyedpn mektub aldım, Atatürke sui diğini sormuş, Karamezar köyünden gün bu yüksek hayırperver Musa denilen kasd id'n Türkiyeye gideceksiniz ve Tür •*eldiğini, bir kızla nisanlı bulunduzat Yahyanm yanına gelerek Yahyaya kived» bu isi idare edenlerin Ali S=>ib. Ma Şunu o kızın bir baskasile evlenmış ; 125 kurus Suriye parası vermiş ve Yah raslı İdris. Çokak nahiye m ""^ürü Sem olduğunu anlatmıştır. Nereye giyayı otobüse bindırerek Sarna göndermıs seddin olduğunu sövlemistir. Etem bu sı deceği sualine karşı: Akifive köyüne gi tir. Şama muvasalat eden Yahya otobüs rada Ariften de bahsetmis ve Arif için deceği cevabını vermiştir. Bunun üzeı?'ne duragında iki Çerkese tesadüf etmiş ve aynen şunlan söylemistir: (Bu cocuk yakarakol kumandanı, ben de yann o köye bunların çerkesçe mükâlemelerinden Cer pılacak suîkasdden habprdardır. Onun e gideceğim, beraber gideriz, demiş ve er kes olduklannı anlıyarak yanlanna sokul vine giderek .orada saklanacaksınız. Büâtesi sabah yola çıkmışlardır. Köye gittik muştur. Kendisinin Şapsih kabilesinden hare Ali Saibin vereceği emir üzerine haten bir iki saat sonra karakol kumandanı olduğunu ve bu civarda Sapsih kabilesin rekete gececeksiniz. Suikasd bu suretle Yahyayı tekrar çğırarak, nereden geldi den kimler bulunduğunu bu Çerkeslerden kararlaştırıldıktan sonra hareket zamanı ğini hakikî surette itiraf etmesini söylemiş, sormuş, bu adamlardan akrabası olan gelmiş, hareket günü Etem bunlan istasYahya kızı almak için, para kazanmak kimselerin adresini anlamağa çalısmıstır. yon müdürü îzzetin evine götürmüstür. Uç maksadile Suriyeye gizli olarak geçtiğini Bu iki meçhül Çerkes sanki Yahyamn ak odalı küçük bir ev olan evde Reşid. Etem ve ayni suretle memlekete döndüğünü bilrabalannın adreslerini hâmilmisler gibi ve diğer suikasd yapacak kimseler apdirmiştir. Oradan bölük kumandanlığma Yahyanm yüzünü görmediği .yalnız yir test aldırıldıktan sonra: «Yapacağmız i mi sne evvel babasmdan ismini isittiği sin icrası sırasında ölümden kacmıyacağı ^önderilmiş ve oradan Maraş tarikile Anmevhum akrabalannı tanımıslar ve Şamın nıza ve herhangi biriniz yakalandığmız karaya getirilmistir. Yahyanm ifade ve Mercisultan karyesinde olduklannı Yah tak^irde bu işi idare edecek olan Ali Saib itirafatı 8/11/935 tarihine kadar bu şe yaya söylpmislerdir. Yahya Mercisultana ve Idrisi meydana vermiyeceğinize ve nıeş kildedir. gitmis ve İbrahimle Mehmed nammdaki ru hile yollarına saomıyacağınıza ve bu iş Yahya ifadesinden rucua başlıyor akrabalannı orada bulmuştur. Bu akra ten asla geri dönmiyeceğinize» diye yemin Yahyanm itirafatı üzerinde çok dura balarının pek fakir olduğunu ve kendisine ettirilmiştir. Bu yeminde Maraşlı Çerkes cağımız için 8/11/935 tarihinde istintak' yardım edemiyeceklerini anlıyan Yahya, Hamdi de bulunmuştur. Bundan sonra dairesinde başlıyan rücuunu da bir kere Mercisultanda fazla kalmayı muvafık Yahya ve başta Hamdi olmak üzere ar daha gözden geçirmemiz lâzımdır. Istin görmiyerek Kuneytraya yani Çerkes ce kadaşları Duma kazasına giderek Çerkes tak zabıtnamesinin 73 üncü sahifesinde miyeti reisi Eminin Belediye risi olduğu Etemden almış olduklan bir mektubu Re başlıyan bu rücuunda Yahya hülâsaten