Catalog

22 Cavid VELİEV TUSAM Yakındoğu Araştırmaları Masası cveliev@tusam.net Bölgesel ve ikili gelişmeler ışığında C S TRATEJİ Pakistan–İran ilişkilerinde de etkisini gösterdi. Bu dönem aynı zamanda İranHindistan ilişkilerinin geliştiği dönem olarak da tanımlanabilir. ABD’nin Ortadoğu’da genişleme arayışları, İran’ın yalnızlıktan kurtulmak için Orta Asya ve Basra Körfezi ülkelerinde güven arayışları ve Afganistan’da Taliban’ın iktidara gelmesi Pakistanİran ilişkilerinde değişikliklere neden oldu. Her iki ülke için Afganistan’daki yeni yönetimin dış politika eğilimleri önemli oldu. Ayrıca Afganistan, İran ve Pakistan’ın Orta Asya’da hareket alanı açısından da yaşamsal bir önem taşıyor. İran, iktidar değişimi sonrasında Afganistan’daki bazı etnik gruplarla ilgilenmeye devam etti. CIA verilerine göre Afganistan nüfusunun yüzde 19’u Şii olup yüzde 50’ye yakını Farsça konuşuyor. İran’ın özellikle Afganistan’da bulunan Tacikler (yüzde 27) ve Hazaralarla (yüzde 9) yakın ilişkisi bulunuyor. İran, Pakistan ve Afganistan’da yaşayan Şii nüfusu ile yakından ilgilenirken Pakistan İran’daki Sünnilerle ilgilenmiyor. Hatta Pakistan’ın, İran İslam Devrimi’nden hemen sonra ABD’nin Pakistan üzerinden İran içindeki Sünni Belucistan’ı kullanma teklifine de karşı çıktığı biliniyor. Taliban iktidarı Pakistan tarafından desteklenirken İran, Taliban iktidarından Sünni radikal grupları desteklediğinden ve Afganistan’da İranlı diplomatlara ve Şii Hazaralara karşı suikast girişimlerinde bulunması nedeniyle rahatsızlık duyuyor. Afganistan üzerine politikaların çatışması ikili ilişkilerde de kendini göstermiştir. 1997 yılında Taliban birlikleri Afganistan’ın kuzeyindeki Mezari Şerif kentini zapt ederken burada 8 İranlı diplomatı ve bir gazeteciyi öldürmüştü. Bunun üzerine İran birlikleri sınırı geçerek Taliban birlikleri ile çatıştı. Pakistan’ın Taliban’ı desteklemesi İran içinde Pakistan’a karşı tepki uyandırmış ve aynı yıl Pakistan Dışişleri Bakanı Sartaj Aziz İran’ı ziyaret ederken "Pakistan’a Ölüm" sesleri ile karşılandı. Taliban’ın uyuşturucu ticaretini ve üretimini artırması ile birlikte Pakistanİran ilişkileri daha da olumsuz etkilendi. Afganistan’da üretilen uyuşturucu Afganistanİran veya AfganistanPakistanİran üzerinden Türkiye ve Avrupa’ya taşınmaktaydı. Bu nedenle İran sınırında Taliban birlikleri ile çıkan çatışmalarda İranlı askerlerin öldürülmesi İran’da Taliban’ı destekleyen Pakistan’a olan tepkileri artırdı. (Anthony Davis; Afganistan Obstacle; Asia Week, 1999, Vol, 25; No, 51) Pakistan’da 1999 darbesi ile iktidara gelen Pervez Müşerref Suudi Arabistan, BAE, Türkiye ve İran’ı ziyaret etti. Bu dört ülke de eskiden SSCB’nin Ortadoğu ve Hint Okyanusu’na yayılmasını engellemek için oluşturulan bölgesel örgütlerin üyesi olmuşlardır. Pervez Müşerref’in askeri darbe yapması İran’da hoş karşılanmadı ve İran gazeteleri Pervez Müşerref’in ziyareti sırasında İran’ın Pakistan’da sivil yönetim görmek istediğini manşetlere taşındı. Ziyaret sırasında Afganistan konusu da gündeme geldi ve daha sonraki dönemlerde Afganistan ve Pakistan’da Şii’lere karşı yapılan saldırıları engellemek için Hatemi hükümeti Pervez Müşerref’le işbirliği yaptı. Fakat iki ülke arasındaki Afganistan gerginliği Taliban’ın iktidarda kaldığı sürece devam etti. 11 Eylül akistan’ı bağımsızlığını kazandıktan sonra ilk tanıyan ülke İran oldu. Sovyetler Birliği’nin açık denizlere çıkmasını engellemek için ABD tarafından oluşturulan Bağdat Paktı’nda da yer alan iki ülke böylece örgüt şemsiyesi altında bir araya gelmişlerdi. PakistanHindistan Savaşları sırasında da İran Pakistan’a siyasi ve ekonomik destekte bulunmuştu. Ayrıca Pakistan’daki iç savaş nedeniyle Bangladeş’in 1971’de bağımsızlığını ilan etmesi sürecinde de İran Pakistan’a destek vermişti. Yine aynı yıllarda Pakistan’ın güneybatı bölgesinde bulunan ve aynı zamanda Pakistanİran sınırında olan Belucistan eyaletinde ateşlenen ayrılıkçı hareketlerin İran sınırları içinde bulunan BelucistanSistan eyaletine sıçrama durumu İran şahını tedirgin etmişti. Belucistan’daki ayrılıkçıları pasifleştirmek için İran askeri helikopterleri sınırı geçerek ayrılıkçı bölgeleri bombalamıştı. 1979 devrimi sırasında İran’da iç durumun mollaların lehine değiştiğini hisseden Pakistan, Fransa’da bulunan Humeyni ile görüşmek için alt düzey bir devlet yetkilisi göndermişti. Şahın devrilmesi İran’ın dış dünyadan izole edilmesine yol açtıysa da bu durum İran Pakistan ilişkilerini çok da olumsuz etkilememişti. Nitekim Pakistan’daki Şii nüfusun Şah’tan yana olmasına ve Pakistan’ın en yakın müttefiklerinden ABD ve Suudi Arabistan’dan gelen baskılara rağmen İran İslam Cumhuriyeti’ni ilk tanıyan devlet Pakistan olmuştu. (Shah Alam İranPakistan Relation; Strategic Analysis; 2004) P Pakistan İran ilişkileri inişliçıkışlı ilişkilerden etkileniyor. İki komşu ülkenin ilişkilerinde dönemsel gelişmelerin rolü büyük. Büyük güçlerin bölgesel kurgularına göre iki ülke ilişkileri gelişip ya da bozulurken, etnik ve dinsel nedenler de bu sonuçları doğurabiliyor. İŞBİRLİĞİ VE REKABET SSCB’nin Afganistan’a girmesi İranPakistan ilişkilerinde, SSCB’ye karşı mücadele etme bağlamında iki ülkenin ortak noktasıyken, Afganistan’da Taliban’ın iktidara gelmesi ikili ilişkilerde Afganistan üzerinde yürütülecek olan bir rekabet ortamı yarattı. Afganistan’da SSCB’nin başarılı olması komünizmin Pakistan ve İran’a yayılması ve SSCB’nin Hint Okyanusu’na ve Basra Körfezi’ne inmesi açısından ilk adım olarak değerlendirildi. Bu dönemde İranPakistan güvenlik işbirliği İranIrak Savaşı’nda da kendini gösterdi. Pakistan İran’a siyasi ve maddi anlamda destek verdi. Soğuk Savaş’ın sona ermesi ve SSCB’nin dağılması sonrası Basra Bölgesi’nde ve Orta Asya’da ortaya çıkan yeni jeopolitik durum İLİŞKİLERDE ÜÇÜNCÜ FAKTÖRLER Pakistanİran ilişkilerinin seyri coğrafi konumları itibariyle bölgesel gelişmelerden etkileniyor. Bu iki ülkenin bulundukları coğrafi bölgelerin (Güney Asya, Basra Körfezi ve Ortadoğu) birbirinin uzantısı olması nedeniyle, İran ve Pakistan’ın güvenlik politikaları da birbirine bağlantılıdır. Başka bir deyişle etnik, kültürel, mezhepsel ve güvenlik benzerlikleri ve farklılıkları ikili ilişkileri etkileyen unsurlardır. Etnik ve dini yapı benzerken, İran’ın Şii mezhebini resmi mezhep olarak kabul etmesine karşın Pakistan’da Sünni mezhebinin gayri resmi olarak ön planda tutulması mezhepsel farklılıkları ortaya koyuyor. Devlet yetkilileri iki devletin Müslüman kimliği nedeniyle dost ve kardeş olduğunu söyleseler de Pakistan ve Afganistan’daki SünniŞii çatışmaları ve bölgesel çıkarlardan dolayı zaman zaman üçüncü aktörler üzerinden bir hesaplaşma veya ikili ilişkilerde gerginlik yaşadıkları dikkatlerden kaçmıyor. İran’ın Pakistan dışında ikinci bir ülkeyle ilişkilerinde Pakistan’ın, Pakistan’ın da İran dışında ikinci bir ülkeyle ilişkilerinden de zaman zaman Tahran yönetiminin etkilendiği söylenebilir. Yani, Pakistanİran ilişkileri, Hindistan, ABD, Çin, Afganistan ve Suudi Arabistan’ın Pakistan veya İran’la yaşadığı Ahmedinecad, Müşerref ve Karzai...