Catalog

Güneş rüzgârına yolculuk Güneş'ten Dünya'ya sürekli olarak yağan güçlü parçacıklara "güneş rüzgârlan" adı verilmektedir. Bu parçacıklar dünyanın manyetik kutuplan yakınında "orora kuşaklan" ile oldukça iyi çakışan "kasp" (cusp) bölgesinden atmosferimize girebilmektedir. Gulç ın Kandemır*, Burhan Kandemır** bır ara saatı sordu, bız de soyledık Şofö rumuzun yuz ıfadesınden yanıtımızı beğenmedığı anlaşılıyordu "Uç olduğunu benım saatım de gosterıyor benım anla mak ıstedığım oğleden sonra uç mu, yok sa gecenın uçu mu"? deyınce yanıtımızı neden beğenmedığını anlamış olduk Svalbard'a gelene kadar gecelerı pek sevmez ve farklı bır gezegenın sureklı gu neşe bakan yuzunde yaşamayı hayal ederdık Svalbard'da kaldığımız 12 gun suresınce derın bır uyku çekmemız mum kun olmadı Pencerelerde kalın perdeler vardı Fakat perdelerı duzgun ortmek ıçın ne kadar ozen gostersek bır yanından ufacık bır ışık sızıntısı bılınçaltınızı uyandı rıyor, 'fazla derın uyuma mesajı verıyor du Dönuşte Oslo da uçak aktarmak gere kıyordu ve saatlerı uyuşmadığı ıçın orada bır gece kalmamız gerektı 60° kuzey en lemınde bulunduğu ıçın Oslo'da da bu mevsımde gece Turkıye ye gore epeyce kısaydı Fakat Oslo da kısa da olsa "hele şukur" dedırtmeye yetecek bır gece vardı 12 gecedır (ya da 12 adet 24 saatlık gunduzdur) ılk kez guzel bır uyku çektık, kafamız yerıne geldı bıraz Ilk kez gecelerın guzellığını takdır edıyorduk Guzel gece bır sevgılı gıbı ınsanları sarıyor ve uyutu yor Ister Melatonın salgılanmasıyla tıpta açıklanmasını ıster 'geceyı ve gunduzu sızler ıçın yarattım sozlerıyle teokratık açıklamasını yeğleyın bu enleme gıtmemış uykusuzlara gıtmelerı pek tavsıye olunmaz G ezegen manyetosferlen güneşten atılan ve gezegene ulaşan yuklu parçacıkları oldukça etkın bır bı çımde gerı yansıtır Fakat manyetosterın bu koruması kalkan kelımesıyle betımle nebılecek kadar sağlam degıldır Şımdılerde gezegen manyetosferiennı guneş ruzgârı ve gezegen atmosferien tarafından şışınlen delıklı bır ruzgâr tulumu na benzetmeyı yeğlıyoruz Delıkler ıse gezegenın manyetik kutuplannı çevreieyen kasp (cusp) bolgelerıdır Yerın kasp bolgesı yaklaşık olarak 70°80° enlemlerı arasında yer alan "orora ku şakları' ıle oldukça iyi çakışmaktadır 70°'nın ustunde kalan bokje "kutup başlığı" olarak adlandırılır (1) Gulçın'ın kasp ıle tanışması Prof Dr Yurdanur Tulunay'ın uydu venlennı ona vererek bu bolgeyı ıncelemesını onermesıyle gerçekleştı Konu çok ılgısını çek mıştı ve bu konuda bır NATO bılımsel top lantısı yapılacağını oğrenınce hemen bır bıldırı ıle katılmak ıçın başvurdu 4 13 Ha zıran 1997 tanhlen arasında Norveç'ın kuzeyınde bulunan Svalbard adasında ko nuyu ınceleyen bılımadamlan "Polar Cap Boundary Phenomena" (Kutup Başlıgı Sınır Olgusu) adlı toplantıda bıraraya gel dıler (2) Bızden başka Türkıye'den katılan kımse olmadığı ıçın ızlenımlerımızı Bılım Teknık okurlanyla paylaşmanın ıkjınç olabıleceğını duşunduk Yer manyetosferını ve kutup başlıklarını daha aynntılı olarak anlatmayı daha sonraya bırakarak once bu bolgeye (Şekıl 1) aıt ızlenımlenmızı ak tarmaya çalışacağız 78° 13 N enleminden izlenimler Toplantı 78° 13'kuzey enlemınde bulu nan Svalbard adasının Lognyearbyen şehnnde yapıldı Yıllardır aklımıza takılan kaspın altında bulunma fırsatı çıkmıştı Gutçın bır Akdenız ulkesının çok uşuyen bır ınsanı olarak ne kadar soğukla karşılaşacağından endışelıydı Kandıllı Rasatha rıesı nde çalıştığımız yıllarda jeomanyetızmayı çok sevmış olan Burhan ıse soğuk tan daha az korkuyordu Uçak seyahatı nın Tromso'dan Longyearbyen'e yaptığı mız son kısmında Gulçın şans eserı pen cere yanına duşmuştu Longyearbyen e yaklaştıkça aşağıda gorulen ufak tefek adalarda kariar buzlar arttı Buralarda sı caklık yazın en çok 35 dereceye çıkıyor, aslında çok daha soğuk olması gerekır ken "gulf stream" akıntısı sayesınde ısındığı ıçın fazla soğuk olmuyordu Bızım bu lunduğumuz gunlerde sıcaklık sıfır derecenın bıraz üzenndeydı Kış ortalamasının 13 derece olduğunu en fazla sıfırın altın da 30 dereceye kadar ındığını oğrendık Soğuk nedenıyle kat kat gıyınıyorduk ve uzenmızden çıkan gıysılen bırbınnden ayı nrken muthış bır çatırtı oluyordu Ikı yun kazak çok fazla çatırdamazken bır sentetık gıysıyle bır yunluyu ayırmak epeyıce acı veren bır ışleme donuşuyordu Statık etektnğın deşarji ellenmızı acıtıyor ve hele hele çevremızdekı bır mobılyaya dokun muşsak "çat" dıye çarpılıyor ve kaspın al tında bulunduğumuzu bır kez daha hatıriı yorduk tyonlaşmış ortamda yaşamak galıba sınırlen de bozuyordu Svalbard'dakı unıversıtenın oğrencıle rınden bazılarının ara larında konuşurken kıkır kıkır gulmolorı dıkkatı çekecek sıklıktaydı Sempozyu ma katılan yabancı bılımadamlan arasın da sık sık tartışma çı kıyordu Daha once hıçbır sempozyumda r a s t l a m a d ı ğ ı mız elektnklı bır atmosfer vardı Bunu bır Nor veçlı araştırmacıya anlattığımızda kışın durumun çok daha cıddı boyutlara vardı gını bırçok araştır macının sureklı gece nodenıyle depresyona gırdığını kendısı nın de kışın burada çalıştığı surece çok sinırlı olduğunu soy ledı Artık Hollan da da çalışıyormuş Onu dınlerken sürekli gozlennı kırpıştırdığını farkettık ve belkı de kasp gozlemlerı uğruna bu tıkı kazan mıştır dıye duşunduk Ağaç hasreti Svalbard'da bol bol karlı dağ manzarası seyretmek mumkun Bulutların duru muna gore arktık ışıklar çok guzel goruntuler oluşturabılıyor Yalnızca sıyah ve be yaz tonlarla resım yapmış olan Norveç'lı ressam Kare Tveter buralarda yaşamış ve bu ışıkları renksız guzellıklerı tuvalıne yansıtmış Svalbard'da bır sanat galerısı var, buyuk bır kısmı Tveter'ur resımlerıne ayrılmış Bır Rus bılımadamı bu konuda guzel bır esprı yaptı "Burada ne dıye renklı fılm satıyorlar bılmem, hıç gereğı yok. Zaten her şey sıyahbeyaz". Svalbard a vardığımızdan belkı bırkaç saat sonraydı kı bır şeyın daha eksıklığını farkettık Bır tek ağaç yoktu Ağaçtan vazgeçtık ve çevremıze bakındık kı çalı dahı yoktu Nereye gıdersek gıdelım, görunurdekı tek bıtkı, yerlerdekı 5 10 cm boyunda sararmış otlardı Zavallı ren geyikleıi bu otlarla doymaya çalışıyorlardı Ren geyıklerı belden aşağısı keçı belden yukarısı boynuzlu ınek gorunumunde hay vancıklardı Restoranlarda genellıkle onların etınden yapılmış yemekler satılıyordu Aradan bırkaç gun geçtığınde ağaç olma yışı rahatsız etmeye başlamıştı kı oralarda yaşamakta olan bırıne nedenmı sorduk Kışın 30 dereceye ınebılen soğuğun fazla onemlı olmadığını esas nedenın bıtkılerın kışın sureklı karanlıkta fotosentez yapamayışı olduğunu oğrendık Donuşte fıkır bırlığınde olduğumuz yo rum şuydu Başka bır gezegende bulunmaya en yakın konumu yeryuzunde yaka lamıştık Fakat sonuçlarından memnun kaldığımızı soyleyebılır mıydık? Manyetosfer ve kasp bölgesi Manyetik alanı olan gezegenlerde yuklu guneş ruzgârı parçacıkları manyetosfer katmanı nedenıyle gezegen atmosferı ne sızamazlar Manyetik alan etkısının parçacık etkısını aştığı bolge olan manye tosfere ulaşan elektrık yuklu parçacıklar yanlara doğru savrulur Boylece yer çev resınde de parçacık azlığı nedenıyle boş luk sayılabılecek bır jeomanyetık kovuk oluşturmuştur Jeomanyetık kovuktakı manyetik ınduksıyon çızgılerınden guneş tarafındakıler kapalı bırer eğrı bıçımındeyken gece tarafındakıler bır kuyruk oluştu racak bıçımde guneşe zıt yone uflenırler (Şekıl 3). Bunların arasında manyetik ala nın zayıf olduğu kasp bolgesı yer alır Ilk kez 1931'de Chapman ve Ferraro dıpol alanında ıkı nötr noktadan gun ruzgârı parçacıklarının jeomanyetık kov ğa gırebıleceğını ve sonra da manye alan çızgılerı boyunca atmosfere taşınal leceğını duşunmuşlerdı Bıçımı nedenı* bu kuzey ve guneyden gırış yollarını bc nuz" dıye adlandırmışlardı Şımdı bu b gelere kasp adını vermekteyız Materr tıksel bır deyım olan kasp ın sozluk an mı boynuz ucu ya da hılal ucudur Cha man ve Ferraro parçacıkların hangı e lemlerden atmosfere gırdığını saptayarr mışlardı fakat gunduz tarafından gırdı nın kesın olduğunu dolayısıyla gece o şan ororalara neden olamayacağını an mışlardı Bugun hâlâ parçacıkların U olarak nereden ve nasıl gırdığı gunduz manyetopozu geçıp atmosferde nerek kadar ındığı ve manyetosfer plazması hangı oranda katkıda bulunduğu tam o rak bılınmemektedır Tum uydu verılen ve kuramsal çalışmalara rağmen far şeyler soylenebılmektedır Guneş ruzgârı ve manyetosferın etkı şımını anlamak ıçın kasp bolgesını an mak gerekmektedır Ayrıca kasp bölg< ıncelenerek manyetik alan boyun akımlar manyetik fırtınalar manyetosfe topolojısı gıbı uzay fızığı açısından oneı ayrıntılar da açıklığa kavuşturulabı Çeşıtlı araştırmalarda kaspın bolumlf enlemlere ve mevsımlere göre gosterd farklılıklar (4), sınırları (5) gıbı ozelhklerı celenmıştır Bolgenın araştırılması başlu yuklu parçacıkların yoğunluk olçumlerı ve ororaların optık emısyonlarının gozle lerı ıle gerçekleştırılır Yuklu parçacıkla olçmeler değerlendırılırken elektronlarla gılı uydu verılerının daha ılgınç oldu soylenebılır çunku elektronların hızı fc ladır Dolayısıyla elektrık alandan pek kılenmeden magnetık alan çızgılerı tyunca hareket ederler Hızlarının fazla o şu nedenıyle enerjılerı de fazla olup pı tonlara gore atmosferın çok daha aşağı rına kadar ınebılırler Atmosferın enerjısı elektronların katkısı lyonlarınkınden da fazladır Gece tarafında yaklaşık olarak 6 yer \ rıçapı kadar uzaklıkta kapalı alan çızgıl vardır Buralarda parçacıklar tutulmuşt Daha uzaktakıler ıse kaçabılır Yaklaşık yer yarıçapı uzaklıktan geçen magne ınduksıyon çızgılerı 60° 70° INL (ınvaryr enlemıne) karşılıktır Dolayısıyla, uy verılerınde bu enlemlere kadar elektr yoğunluğunun fazla olduğu gozlenır, da sonra ıse yoğunlukta anı bır duşme o (6) 500 600 km yukseklıktekı uydula 77°82° INL'de gunduzun olçtuğu fc ladan parçacıklar dışardan gırenler olar yorumlanır Değışık yukseklıklerd geçen uydular kasp genışlığını olçme tedır Geceleyın yeryuzunde ororaların gozlendığı bolgeler olan orora kuşakl yaklaşık 70° 80" manyetik enleml yakınındakı oval bıçımlı kaspın yerdekı duşumu olarak yorumlanır Orora ovalı ıle çakışan ve butun gund saatlerını kapsayan genış bır bolgeye p çacık girebilmektedir Yerel öğlen sa lerınde bırkaç saatlık daha dar bır bolge ıse çok sayıda daha yumuşak yanı da az enerjılı (<100 eV) parçacıklar yağrn. tadır Kasp uç özellığı ıle belırlenebılır 1) Parçacıklar yuksek enlemlere y t maktadır 2) Bu durum yerel öğlen saatlerınde maktadır 3) Parçacıkların sayısal yoğunluğu enerjı spektrumları manyetik kılıtınk Gece hasreti Svalbard'ın bulun duğu enlemlerde ya zın 4 ay guneş hıç batmıyor yalnızca yer değıştırıyor Bu durum "geceyarısı guneşı" olarak ad landırılıyor Bındığımız otobusun şoforu Şekıl 1: Svalbard Adast'mn konumu (3) Şekıl 3. Yer manyotesfen ve kasp b 5446