Catalog

5 ŞUBAT 2023 PAZAR 6 İNCELEME Devrimci değişim ve yeni egemenlik anlayışıyla oluşan Cumhuriyetin ilk anayasası 1921 ANAYAsAsı’ NıN 102. YıLDö NüMü 921 Anayasası, Cumhuriyet anayasacılığı umhuriyetin ilanına giden yolun taşlarını açısından kalıcı izler bırakmış, kendinden döşeyen 1921 Anayasası’nın en önemli 1sonraki anayasaları da etkilemiştir. Bunların Cözelliklerinden biri ulusal egemenlik başında, devlet konusundaki devrimci değişim gelir. ilkesinin birinci maddesinde hüküm altına alınmış Bunu yeni egemenlik anlayışı izler. olmasıydı. (1921) Teşkila Tı esasiye kanunu TeMel Ma DDele Ri Nisan 1920’de Ankara’da Meclis açıldığında, İstanbul’da padişah 23ve ona bağlı hükümet görevini Kanun No: 85 sürdürüyordu. Ancak Ankara’da da Milli Tarih: 20 Kanunusani 1337 (1921) Mücadele’yi yürütmek için oluşan Kuvayı Milliye Meclisi’nde Osmanlı’nın 1876 Anayasası yürürlükteydi. Meclis’in ilk işi bir MADDE 1. Hâkimiyet bilâkaydü hükümet kurmak oldu. Böylece biri İstanbul’da şart milletindir. İdare usulü, halkın diğeri Ankara’da iki siyasal otorite ortaya mukadderatını bizzat ve bilfiil idare çıkmıştı. etmesi esasına müstenittir. Meclis’in açılışından 9 ay sonra, 20 Ocak MADDE 2. İcra kudreti ve teşri 1921’de Meclis yeni bir anayasa kabul etti. 1921 salahiyeti milletin yegâne ve hakiki Anayasası adı ile anılan bu “kendine özgü” mümessili olan Büyük Millet anayasanın kabul edilişinin 102. yılına ulaştık. Meclisi’nde tecelli ve temerküz eder. Ankara’da Meclis’in toplanmasından önce MADDE 3. Türkiye Devleti, Büyük Anadolu’nun her köşesinde yerel kongreler Millet Meclis’i tarafından idare olunur Mustafa Kemal Atatürk ve Birinci Meclis üyeleri Büyük Millet Meclisi’nde. yapılmış, daha sonra da Erzurum ve Sivas ve hükümeti “Büyük Millet Meclisi kongreleri gerçekleşmişti. Hükümeti” unvanını taşır. (…) Anayasa hukukçusu Prof. Dr. Bülent Tanör, MADDE 4. 1921 Anayasası’nın 8. Ankara’da Meclis’in toplanmasından önce maddesi yine Meclis hükümetinin Anadolu ve Türkiye’de Kasım 1918’le, (bakanlıkların) Meclis’in seçtiği Cumhuriyet: Durumun Ekim 1920 arasında 29 kongrenin yapıldığını vekiller aracılığıyla yönetileceğini, bu belirtir. (B. Tanör, Yerel Kongre İktidarları, vekillere Meclis’in yön vereceğini ve s. 22.) Bu kongreler Kars, Ardahan, İzmir, keza gerektiğinde bu vekillerin Meclis Balıkesir, Nazilli, Alaşehir, Muğla, Edirne, açıklığa kavuşması tarafından görevden alınacağını Oltu, Lüleburgaz, Afyon ve Pozantı’da öngörmektedir. Dokuzuncu bölümde yapıldı. gördüğümüz gibi, Meclis’in doğrudan 921 Anayasası 3 yıl yaşadı ve 20 Nisan sayılı yasanın başlığı şöyledir. “Teşkilat-ı 23 Nisan 1920’de seçimle oluşan Millet icra vekili (bakan) seçmesi, onları 11924’te “1924 Anayasası” kabul edildi. Esasiye Kanunu’nun Bazı Mevaddının Meclisi’nin açılışı başlı başına önemli bir kendi arzusuna göre istediğinde Bu anayasa 1961 yılına kadar tam 37 yıl Tavzihan Tadiline Dair Kanun”, buradaki devrimdir. Açılışın ikinci günü, 24 Nisan değiştirebilmesi ve onlara yön kilit sözcük “tavzihan”dır. Tavzihan kelimesi yürürlükte kalmıştır. 1920’de Mustafa Kemal uzun bir konuşma verebilmesi meclis hükümeti sisteminin “açıklığa kavuşturmaktır”. Anayasanın yaptı. Bu tarihi konuşma, aynı zamanda Ankara Cumhuriyetin ilanı tipik özelliklerindendir. bazı maddelerinin açıklığa kavuşturularak Meclisi’nin temel kuruluş esaslarını ortaya 1923 Ağustosu’nda başlayan ikinci yasama değiştirilmesine dair kanun deniliyordu. MADDE 5. Meclis hükümeti sistemine koyuyordu. döneminde, 1921 Anayasası’nda önemli Yasa, “Cumhuriyet modelini” kurduğunu uygun olarak 1921 Anayasası’nda bir Mustafa Kemal’in 24 Nisan tarihli bir değişiklik yapıldı. 29 Ekim 1923’te söylemiyor, hatta “Cumhuriyeti ilan ettiğini” devlet başkanlığı makamı yoktur. konuşmasının ışığında kabul edilen önerge, Cumhuriyet ilan edildi. belirtmiyor, zaten var olan durumun açıklığa 1921 Anayasası, normal olarak devlet aslında bir tür “geçici anayasa” niteliğindeydi Egemenliğin kayıtsız şartsız millete ait ve kavuşturulduğunu belirtiyordu. (B. Tanör, başkanına ait olması gereken birtakım ve “Meclis üstünlüğü” kuvvetler birliği ilkesini BMM’nin milletin tek ve gerçek “mümessili” Kurtuluş-Kuruluş, s. 197.) görev ve yetkileri “Büyük Millet Meclisi kabul etmişti. Bütün güç; yasama, yürütme ve Reisi”ne vermektedir. olduğunun kabulünden ve saltanatın da Bunun anlamı şudur: Meclis’in açıldığı bir ölçüde yargı, Meclis’te toplanmıştı. kaldırılmasından sonraki yönetim biçimi, 23 Nisan 1920’den, 29 Ekim 1923 tarihine MADDE 6. Meclis hükümeti Atatürk Nutuk’ta şöyle diyor: geniş anlamıyla Cumhuriyetten başka kadar yaşanan ve adı konmamış olan model sistemine uygun olarak 1921 Anayasası “Efendiler, bu ilkelere dayanan bir bir şey değildi. Cumhuriyetin ilanını Cumhuriyettir. 29 Ekim 1923’te bu durum uygulamasında icra vekilleri Meclis hükümetin niteliği kolaylıkla anlaşılabilir. gerçekleştiren 29 Ekim 1923 tarih ve 364 “vuzuha” (açıklığa) kavuşturulmaktadır. tarafından teker teker seçilmişlerdir. Böyle bir hükümet milli egemenlik temeline dayanan halk hükümetidir. Cumhuriyettir.” anayasa niteliğindedir. Bunun başlıca 1. YENİ Bİr D EvLEt: t ürk İYE DEvLEt İ Yerel yönetimler Yeni anayasa nedenleri, 1876 tarihli Kanun-ı Esasi’nin Osmanlı İmparatorluğu’nun henüz ayakta 1921 Anayasası’nın önemli bir özelliği vilayet Meclis’te yeni bir anayasa yapmak için bir 1921 Anayasası ile çelişmeyen hükümlerinin olduğu bir zaman diliminde kabul edilen 1921 ve nahiye şûraları öngörülmesidir. Bunlar yerel komisyon kuruldu. Bu konuda tartışmalar yürürlükte sayılmasıdır. Ayrıca çeşitli Anayasası, “Türkiye Devleti Büyük Millet demokrasiye güç veren olgulardı. sürüyor, iki görüş çekişiyordu. Birinci görüş: eğilimlerin yarıştığı, zaman zaman birbiriyle Meclisi tarafından idare olunur” (md. 3) derken Bunların muhtariyeti (özerklik) tanınmış “Padişah ve halife vardır ve var olacaktır. çatıştığı I. Meclis’te bir “geçiş dönemi”nin yeni bir devletten “Türkiye Devleti”nden söz olmakla birlikte doğrudan demokrasi değil, O var olunca, bugünkü durum, yani Meclis temel ortak noktalarının saptanmasıyla etmektedir. temsili (yerel) demokrasi kurumlarıdır. geçicidir. Padişah ve halife kurtuluncaya yetinme isteğidir. Bu anayasanın 3. maddesinde devletin adı Bu özerklik idari alanla sınırlıdır, “halkın kadar, Ankara’ya toplanmış olan kişiler geçici Bir geçiş döneminin temel gereksinimleri açıklanmıştır. Anayasaya göre “Devletin adı mukadderatı”nı ilgilendiren siyasi bir yönü olarak çalışmalarını sürdürmelidirler.” için hazırlanan kısa bir anayasa olmasına karşın Türk Devleti değil Türkiye Devleti”dir. Türkiye yoktur. Gerçek şudur ki 1921 Anayasası, Buna karşı olan ikinci görüş ise şöyleydi: 1921 Anayasası, Cumhuriyet anayasacılığı Devleti etnik kökeni, dili ve kültürü ne olursa doğrudan ya da yarı doğrudan demokrasiyi “Saltanat yani egemenlik ulusa geçmiştir. açısından kalıcı izler bırakmış, daha sonraki olsun Türkiye’de yaşayan insanların siyasal değil, temsili demokrasiyi benimsemiştir. Saltanat kalmamıştır.” Ancak bu görüş açıkça anayasaları da etkilemiştir. Bunların başında, birleşmesini ifade ediyordu. “Büyük Millet Meclisi milletin yegâne ve savunulamıyordu. I. İnönü Savaşı’nın başarısı, devlet konusundaki devrimci değişim gelir. 2. Eg EMENLİk hakiki mümessilidir” (md. 2.); “Türkiye Devleti yeni anayasanın 20 Ocak 1921’de TBMM’de Bunu yeni egemenlik anlayışı izler. İktidarın 1876 Anayasası’nda egemenlik monarşik bir Büyük Millet Meclisi tarafından idare olunur” kabul edilmesinde etkili olmuştur. düzenlenişi açısından da kuvvetler birliği ve sisteme padişaha dayanıyordu. (1. md.) (md. 3.) temel ilkelerdir. En sonunda 20 Ocak 1921 tarihli ve 85 meclis hükümeti sistemi 1960’lara kadar etkili 1921 Anayasası’nda “Hâkimiyet bilâkaydü “Anayasa görüşmeleri sırasında önerilen sayılı yasayla Teşkilat-ı Esasiye Kanunu olmuştur. şart milletindir” (Egemenlik kayıtsız-koşulsuz referandum ve halkın kanun teklifi yapması (TEK), 1921 Anayasası kabul edildi. 1921 Bu anayasasının getirdiği yenilikler şöyle milletindir) deniliyordu. kurumları kabul görmemiştir. Meclis’in feshi Anayasası toplam 23 maddelik bir çerçeve sıralanabilir: Egemenliğin kayıtsız şartsız millete ait sistemine yer verilmemesi de sadece kuvvetler olduğunun belirtilmesi Osmanlı soyuna ait birliği ve meclis hükümeti sisteminin seçilmiş monarşik saltanat ile egemenliğin ve saltanat olmasından değil, aynı zamanda saf temsil haklarının reddi anlamındaydı. Bu temel anlayışından dolayıdır.” (B. Tanör, Osmanlı- ilke, Amasya Bildirisi, Erzurum ve Sivas Türk Anayasal Gelişmeleri, YKY, s. 257-258) kongrelerinin kararlarından geliyordu. “Halkın mukadderatını bizzat ve bilfiil Anayasanın 2. maddesinde ise “BMM milletin idare etmesi BMM eliyle yapması anlamına yegâne ve gerçek mümessilidir” ve “Türkiye geliyordu.” Devleti Büyük Millet Meclisi tarafından idare Görüldüğü gibi 1921 Anayasası, diğer ilginç olunur” (md. 3.) deniliyordu. özelliklerinin yanı sıra Türk anayasa tarihinin, 1921 Anayasası kısa bir anayasadır. Devlet yerel yönetimlere ve yerinden yönetim ilkesine sistemini temelden değiştiren hukuki dönüşlerin en fazla ağırlık vermiş olan anayasasıdır. Yerinden yönetime verilen bu önem, Birinci başlangıcı ve ilk temel adımıdır. 1921 TBMM’ye hâkim olan halkçılık ilkesiyle Anayasası, Cumhuriyetin ilanına giden yolun açıklanabilir. taşlarını döşemiştir. Ka K l Nutuk. 2015. l l Bülent Tanör, Osmanlı-Türk Anayasal Ergun Özbudun, 1921 Anayasası, 3. Baskı, Gelişmeleri, YKY, 2004. Atatürk Araştırma Merkezi, 2021. l l Kemal Gözler, Anayasa Hukukuna Giriş, Ekin, Erdoğan Teziç, Anayasa Hukuku, Beta, 1998. Türkiye Büyük Millet Meclisi’nin açılışı. TÜM YETKİLER MECLİS’İN ELİNDEYDİ lar yna