Katalog

10 C S AZERBAYCAN TRATEJİ Gürcistan, Ermenistan ve Azerbaycan Rusya’ya alternatif yaratmaya çalışıyor… İran’ın bir gözü Kafkasya’da Cavid VELİEV TUSAM Yakındoğu Araştırmaları Masası [email protected] R usya, SSCB’nin dağılmasından sonra elindeki ucuz doğalgaz karşılığında çevre ülkeler üzerinde politik, askeri ve ekonomik üstünlükler kurmaya çalıştı. Rusya bu bağlamda Güney Kafkasya devletlerini kendi doğalgazına bağımlı kılmayı başardı. Güney Kafkasya devletlerinin enerji bağlamında Rusya’ya bağımlı olması, Rusya’ya söz konusu ülkelerin dış ve iç politikalarına müdahale etme fırsatı verdi. Özellikle Ermenistan ve Gürcistan’ın enerji kaynaklarından yoksun olması bu ülkeleri Rusya’ya tam anlamıyla bağımlı hale getirdi. Rusya Azerbaycan’a, Gürcistan ve Ermenistan’a verdiği enerjiyi zaman zaman baskı aracı olarak kullanmak için kesiyor; zaman zaman da "mücahitlerin" Kuzey Kafkasya’da doğalgaz boru hatlarına yönelik gerçekleştirdikleri sabotaj eylemlerini engelleyemiyor. Rusya, aynı zamanda Güney Kafkasya devletlerinin alternatif enerji kaynakları arayışına da engel oluyor. Moskova, Kazakistan ve Türkmenistan doğalgazının Güney Kafkasya’ya akışını engelliyor ve bu ülkelerin doğalgazını daha ucuz fiyata alarak Güney Kafkasya devletlerine daha pahalıya satıyor. 2006 yılında RusyaGüney Kafkasya enerji ilişkileri en kritik dönemine vardı. Bir yandan Rusya’nın 2006’da doğalgaz fiyatlarını 110 dolara yükseltmesi, diğer yandan 22 Ocak 2006’da Kuzey Kafkasya’da GürcistanRusya doğalgaz boru hattının patlatılması Güney Kafkasya devletlerini Rusya doğalgazına alternatif kaynaklar bulmaya itti. Bu durumda Güney Kafkasya ülkeleri dünyanın ikinci büyük doğalgaz rezervlerine sahip olan güney komşuları İran’a yöneldiler. Daha önce fiyatların yüksekliği nedeniyle İran’dan doğalgaz alamayan Güney Kafkasya devletleri, Rusya’nın fiyatları yükseltmesi ile birlikte İran doğalgazının fiyatını makul bulmaya başladılar. İran’ın Güney Kafkasya’ya yönelik enerji alanındaki işbirliği doğalgaz öncelikli olmakla birlikte elektrik enerjisinin karşılıklı değişimi, hidroelektrik tesislerinin, doğalgaz ve elektrik enerjisi dağıtımı için kullanılacak altyapı sistemlerinin Eski İran yapımı için maddi Cumhurbaşkanı ve teknik desteğin Hatemi’nin sağlanmasından Azerbaycan oluşuyor. ziyareti. İran’ın Azerbaycan’daki enerji alanı ile ilgilenmesi petrol üretimi için yabancı şirketlerin Azerbaycan’a geldiği ve üretilecek petrolü dışarıya pazarlayacak uygun boru hattı güzergâhlarının tartışıldığı döneme rastlıyor. Bu dönemde İran, Azerbaycan petrolünü Batı’ya taşıyacak boru hattı güzergâhı için BaküTiflisCeyhan Boru Hattı’na alternatif olarak kendi topraklarından geçecek bir boru hattı önermişti. Aslına bakılırsa, Azerbaycan’la İran arasında doğalgaz işbirliği SSCB döneminde başladı. SSCB döneminde Azerbaycan İran’dan, 1971 yılında açılışı yapılan İranAstaraGazah Doğalgaz Boru Hattı aracılığıyla doğalgaz aldı. SSCB’nin dağılması ile birlikte doğalgaz boru hattı işlerliğini yitirdi ve Azerbaycan doğalgazı önce Rusya’nın İtera daha sonra Gazprom şirketlerinden almaya başladı. İranAzerbaycan enerji işbirliği özellikle Azerbaycan ana karasından uzak kalan ve Ermenistan tarafından ambargoya maruz kalan Nahçıvan açısından önemlidir. İran eski Cumhurbaşkanı Muhammed Hatemi’nin Ağustos 2004’de Azerbaycan’ı ziyareti sırasında İranNahçıvan Doğalgaz Boru Hattı ile ilgili ön anlaşmaya varıldı. Nahçıvan, Eylül 2005’den itibaren İran’dan doğalgaz almaya başladı. Hattın resmi açılışı ise, Azerbaycan ve İran cumhurbaşkanlarının katılımı ile 20 Aralık 2005’de yapıldı. Nahçıvan İran’dan 2005’de 50 milyon metreküp doğalgaz alırken, 2006 yılında 250, 2007 yılında 350 milyon metreküp doğalgaz almayı planlıyor. İran’ın Nahçıvan’a verdiği doğalgaz Azerbaycan tarafından İran’a doğalgaz olarak ödeniyor. 2006 yılında Rusya’nın doğalgaz fiyatlarını yükseltmesi ve doğalgazı geçici olarak kesmesi ile birlikte Azerbaycan Rusya’ya doğalgaz bağımlılığını azaltmak için İran’dan doğalgaz almayı planlıyor. Azerbaycan, Rusya ve İran’dan daha az doğalgaz almakla birlikte Şahdeniz yatağından çıkarılacak kendi doğalgaz rezervlerini de (2 trilyon metreküp doğalgaz rezervleri) enerji ihtiyacını karşılamak için kullanmayı hedefliyor. ERMENİSTAN Rusya, 2006’dan itibaren Gürcistan ve Azerbaycan’a olduğu gibi Ermenistan’a da yeni fiyat uygulayacağını açıkladı. Rusya doğalgazda eski fiyat uygulamasına karşılık Ermenistan’dan, Saakaşvili’nin 2004’teki İran ziyareti Razdan Termal Tesisi’nin beşinci bloğunun ve ülke içinde doğalgaz dağıtımının Rusya şirketi Gazprom’a verilmesini istiyor. Rusya, Gürcistan ve Azerbaycan’la doğalgaz fiyatı üzerine anlaşmaya varsa da Ermenistan’ın, teklifine vereceği yanıtı bekliyor. Ermenistan ise, şimdilik bu durumdan memnun gözükmiyor ve İran’la doğalgaz işbirliğini genişletmeye çalışıyor. İranErmenistan arasında enerji işbirliği doğalgaz, Aras Nehri üzerinde hidroelektrik santrallerinin yapımı, doğalgaz altyapısı için teknik ve maddi desteğin sağlanması bağlamında gelişmektedir. Güney Kafkasya devletlerinden sadece Ermenistan, İran doğalgazının sürekli ve yüksek hacimli doğalgaz müşterisi olmayı planlıyor. Ermenistan Dışişleri Bakanı Vartan Oskanyan Ermenistanİran ilişkilerinde üç alanın Ermenistan’ın önceliği olduğunu vurguluyor: 1. Ekonomik ilişkiler 2. Enerji ilişkileri 3. İran’da yaşayan Ermeniler İran ile Ermenistan arasında doğalgaz boru hattı inşası ile ilgili ilk anlaşma 1992, ek anlaşma ise 1995’de imzalandı. Fakat Rusya’nın baskıları sonucu bu anlaşma 2005 yılına kadar uygulanamadı. Ermenistan’ın Rusya’yı İran doğalgazı konusunda ikna etme çabaları uzun sürdü ve anlaşma 13 Mayıs 2004’de İranErmenistan arasında imzalandı. İmzalanan anlaşmaya göre İran 20 yıllığına Ermenistan’a 35 milyar metreküp doğalgaz verecek; Ermenistan doğalgazın bedelini elektrik enerjisi ile ödeyecek. 141 kilometre olan doğalgaz boru hattının 100 kilometresi İran’ın, 41 kilometresi ise, Ermenistan’ın topraklarından geçecektir. Toplam maliyeti 220 milyon dolar olan boru hattının inşası tarafların hattın topraklarından geçen bölümünün yapımını üstlenmesi ile son bulacaktı. Fakat Ermenistan ekonomik durumundan dolayı boru hattının kendi üstüne düşen bölümünü