Katalog

29 EKİM 1998 PERŞEMBE 75. YIL OZEL EKI SAYFA 13 Atatiirk'ün Katemmden Cumkuriyetinlkau MERİÇ VELİDEDEOĞLU 75 yıl önce Ankara'da ekim ayı soluk soluğa yaşanmakta, yenı bır oluşuma doğru akar gıbı bır gidiş, gözle görülüp elle tutulurcasma hissedılmektedır. Öyle kı bu gıdışı durdurmak ısteyenlenn engellemelen bile bu oluşuma katkı yenne geçmektedır. Türkıye Büyük Millet Meclısı Hükümetı'nin Bakanlar Kurulu Başkanı Fethi (Okyar) Bey 'dır Bu göreve Rauf (Orbay) Bey'ın ıstıfa etmesıyle tçişlen Bakanı'vken getınlmiştır Rauf Bev görevı bırakalı ıkı ay kadar olmuştur Rauf Bey. Lozan Banş Konferansı sırasında uyuşmazlığa düştuğü Başdelegemız İsmet Paşa"nm Isvıçre'den Ankara'ya dönüşünde düzenlenen karşılama törenıne katılmak ıstememış, "Seçim bölgem Sıvas'a gitmek istiyorum" dıye Atatürk"ten ızın nca etmıştı Bunun uzenne Atatürk kendısıne. "Ankara'da bulunarak İsmet Paşa'yı, Hükümet başkanına >araşır bir biçimde kabul ctmesi ve kutlaması gerektigini" bıldırmıştı. Ne var ki Rauf Bey. "Kendimi tntamıyorum. yapamayacağım!" dıyerek ısteğınde dırenınce, Bakanlar Kurulu Başkanlığı'ndan çekilmek zorunda kalmıştı Işte bu ıstıfadan sonra Hukümet Başkanlığı görevı Fethı Bey'e venlmıştı Bu olaylar, 1923 yılı Ağustos ayının başlannda geçer. Ekım ayına vanldığında Meclıs'ın bütün gücüyle hükümete yuklendıği görülur. Işte Meclıs'ın bu tutumunu Atatürk büyuk Söylev'ınde (*) şöyle anlatır "Baylar, çok geçmeden MecHs'te Fethi Bey'in başkanlığındaki Bakanlar Kurulu'na ve özellikle Fethi Bey'in kendisine karşı iğnelemeler ve cieştiriler başladı. Anlaşıldığına göre kimi milletvekillerinde bakan olmak istek ve dileği artmışu. İş başındaki bakanlan beğenmiyorlardı. (...) Fethi Bey, dikkatini ve gücünü Bakanlar Kurulu Başkanbğı görevinde toplayabilmek için. İçişleri Bakanlığı'ndan çekildi. Yine o gün, Mecüs İkinci Başkanlığı da Alı Fuat Paşa'nın çekilmesiyle boşaldı. (24 Ekim 1923) Bizimle görüşte ve çalışmada uzlaşıp birleşmev i gerekli gdrmeksizin bağımsız ve gizli olarak çaüşan küçük bir gnıp belirdi. Bu gnıp temiz yürekli ve hakscver gibi görünerek, bütün parti üyelerine kendi görüşlerini benimsetmede başarılı olmaya başladı. Örneğin, bir parti toplannsında. tçişlen Bakanhğı'na Erzincan Milletvekili Sabıt Bey'in ve Meclis tkinci Başkanlığı'na da tstanbul'da buhınan Rauf Bev'in, Meclis'çe seçilmesini sağladı (25 Ekim 1923). Oysa ben, Sabit Bev 'in İçişleri Bakanı olmasını uygun görmemiştim. Sabit Bey'in kimi illerde vali olarak çahşürılmış bulunmasını. yeni Türkiye'nin içişlerini yeni koşullarla yönetebileceğine yeterli kanıt savamıvordum. gorüşmemiştim. Benimle görüşmek için o zamana değin orada beklediklerini anlayınca akşam yemegine geunelerini Milli Savunma Bakanı Kâzım Paşa'ya söylettim. tsmet Paşa fle Kâzım Paşa'ya ve Fethi Bey 'e de Çankaya'ya benimle birlikte geunelerini söyledim. Çankaya'ya vannca, orada beni görmek üzere gehniş olan Rize milletveküî Fuat, Afyonkarahisar milletvekili Ruşen Eşref (Ünaydın) bey lere rastladım. Onlan da yemeğe ahkoydum. Yemekyenirken 'Yann cumhuriyet ilan edeceğiz1' dedim. Orada bulunan arkadaşlar, hemen düşüncemi benünsediler. Yemeği bırakük. O dakikadan başlayarak izlenecek yöntem için kısa bir program düzenledim ve arkadaşlan görevlendirdim." "Yann cumhuriyet ilan edeceğiz!" tümcesi SÖYLEV'ın coşku ve genlim yüklü anlatımının en guzel örneklennden biridir. SÖYLEV'de baştan sona sergılenen yogun ve etkıli bıçımde söz soylemenın bu rümcede somutlaştığını duyumsar ınsan. 28 Ekım gecesi Çankaya'da bulunan konuklar oradan erkence aynlırlar, yalnız ismet Paşa kalır. O gece boyunca Atatürk ıle İsmet Paşa, Cumhunyet'in ılanı için anayasada yapılması gereken değışıklıklen içeren bır tasan hazırlarlar. Bılındığı gıbı bu değışıklığın en önemlılen yönetim bıçimıyle ılgıli olanlardır. "Türkiye dev letinin hükümet biçimi cumhuriyetur" tumcesıyle başlayan yenilıkler, cumhurbaşkanı seçımiyle ve cumhurbaşkanının devletın başı olmasını saptamasıyla sürer, ardından başbakanın cumhurbaşkanınca seçileceğı, bakanlan da başbakanın seçeceğı ve oluşan Bakanlar Kurulu'nu cumhurbaşkanının Meclıs'ın oyuna sunacağının behrtılmesıyle noktalanır. Atatürk böylece ıkı ısteğine de ulaşır. Ilki yıllar öncesınde düşlediği cumhunyet yönetımını yeri ve zamanı geldiği için uygulamaya koyması. ötekı de artık başbakanı da bakanlan da tek tek Meclis'in seçme karmaşasına son venlmesı... Ertesi gün, 29 Ekım Pazartesi öğleden sonra saat 13 30'da Halk Partısi Genel Kurulu'nda bu değışiklık tasansj pkurmp.tartı»>ldı^n,?B Saat 18 00'de de Meclis toplantısında ele alındı. Bu tarihsel oturumun sonucunu Atatürk SÖYLEV'de şöyle anlatır. "Baylar, Mecfis'çe Cumhuriyet'i kabul karan 29/30 Ekim 1923 gecesi saat 2030'da verildi. On beş dakika sonra. yani 20.45'te cumhurbaşkanı seçimi yapüdL Durum o gece bütün ülkeye bildirildi ve her yerde. gece yansmdan sonra, yüz bir kez top anlarak halka duyuruldu. Ük Hükümet'i İsmet Paşa'nuı kurduğunu ve Meclis Başkanhğı'na Fethi Bey'in seçfldiğmi bilryorsunuz." (*) Ahntılar SÖVXEV'in. Türk Dil Kurumu tarafından 1%3 yılında yapılan basımından aktanlmıştır Rauf Bey 'inde, Meclis tkinci Başkanlığı'na seçilmesini doğru buunuyordum. Çünkü Rauf Bey. daha dün Bakanlar Kurulu Başkanı idi. Ne gibi duygulann etkisi altuıda çalışnğından dolayı. başbakanhktan çekilmek zorunda bırakıidığı biliniyordu. Buna karşın, onu Meclis'in tkinci Başkanlığı'na getirmekle, bütün Meclis'in onun görüşüne karıldığını; yani bütün Meclis'in Lozan Banş Antteşfnası'nı vapan ve Bakanlar Kurulu"nda Dışişleri Bakanı olarak bulunan İsmet Paşa'ya karşı olduğunu göstermek amacı güdülüyordu(...). Fethi Bey ve arkadaşlan hükümet işlerini rahatça yapamayacak bir duruma getirildi (.). Bakanlar Kurulu çalışmalannın her gün temelsiz birtakım nedenlerle çıgnndan çıkanldığı kanısına vardıktan sonra, uygulamak için sırasını beklediğim bir tasannın uygulama zamanının geldiği vargısına varmıştun (.). Gerek Bakanlar Kurulu Başkanı Fethi Bey 'in, gerek öbür bakanlann çekümeleri zamanının geldiğini ve bunun gerekli olduğunu ileri sürdüm. Yeni Bakanlar Kurulu seçiminde, şimdiki bakanlar Meclis'çe yeniden seçilirlerse; bunlar, yıne Dakanuktan çekilecekler ve Bakanlar Kurulu'na girmeyeceklerdi (.„). Baylar, alınan bu karann ve böy le davranışın içyüzü incelenirse şu sonuç çıkar: tktidar tutkusu olan grubu hükümet kurmakta büsbütün serbest bırakryoruz (...X bunlann diledikleri gibi bir Bakanlar Kurulu kurarak ülkenin alın yazısına el koymalannda bir sakınca görmüyoruz (...); şu ya da bu volda bir hükümet kjırmayı başarabUhierse, bu hükümetin yönetim biçimini ve yönetimdeki becerisini bir süre izlemenin ve dahası ona yardbm etmenin uygun olacağı kanısına vardık (...). Hükümet kurmayi başaramazlarsa ortaya çıkacak düzensizlik, elbette Meclis'i uyarmaya yarayacaku." Bu kararlar Bakanlar Kurulu'nun Atatürk'ün konutunda, Çankaya'da 25 v e 26 Ekım günlen yaptığı toplantılarda alınır ve sonunda toplu ıstıfa yazılır. Bu çekılme yazısı 27 Ekım Cumartesı günü önce Halk Partisı Genel Kurulu'nda, daha sonra da saat 17.00'ye doğru açılan Meclis'te okunur Işte bundan sonrakı gelışmelen yine Atatürk'ten aktaralım "Bakanlar Kurulu'nun çekildiği belli oiur ohnaz, Meclis üyeleri. Meclis odalannda, evlerinde gnıp gnıp toplanarak, yeni Bakanlar Kurulu Ksteleri düzenlemeye başladılar. Bu durum, 1923 Ekim ayimn 28'inci günü geç vakte dek sürdü. Hiçbir gnıp. bütün Meclis'çe kabul olunabilecek ve kamuoyunca iyi karşılanacak adlan iceren bir aday listesi saptayamıyordu. Özellikle. bakanlara aday düşünülürken. o dcnli çok istekli çıkıvordu ki, herhangi birini öbiuierine yeğleyerek saptanacak listeyi kabul ettirmekteki güçlük, liste düzenlemekle uğraşanlan umutsuziuğa ve kaygıya düşürdü." Ne bu gruplann soluk almadan yaptıklan çahşmalar, ne de Istanbul basınının başta Rauf Bey olmak üzere, Bakanlar Kurulu Başkanlığı'na seçıleceği umulan kırru kışılenn resımlennı yayımlayarak yaptığı uyarmalar herhangi bır sonuç alınmasını sağlayamaz. Öte yanda Halk Partisı Yönetim Kurulu da bır lıste hazırlamak için yoğıın çalışmaya başlar: ne var ki onlar da üzerinde anlaşma sağlanan bır Bakanlar Kurulu lıstesı belırleyemezler Düğümü açarak. Meclıs"ın durumunu kurtarmak üzere Atatürk'ün ortaya koydugu çözüm yolunu kendinden dinleyelım: "28 Ekim günü akşam üzeri toplanü halinde bulunan Parti Yönetim Kurulu beni çağırdı („). Düzenlenen listeye göz gezdirdim. Bence uygun olduğunu, ama bu listede adlan bulunan kişUerin de düşüncelerinin ve kabul edip etmeyeceklerinin sonılması gerektiğini söyledim. Bu önerim uygun görüldü. Ornegin, DışişJeri Bakanhğı'na »day .,,, gösterilen Yusuf Kemal (Tengırşenk) Bev 'i çağırdık. Yusuf Kemal Bey. bu listeye girmeyecegini bildirdi. Bundan ve buna benzer başka dunımlardan anladım kL Parti Yönetim Kurulu da kabul edüebilecek kesin bir aday listesi düzenleyememektedir. Yönetim Kurulu üyelerine, gerekenlerle daha çok görüşerek. kesin bir liste yapmalannı öğüdedikten sonra yanlanndan aynldım. Gece olmuştu. Çankaya'ya gitmek üzere Meclis'ten aynluiven, koridorlarda beni beklemekte olan Kemalettın Samı ve Halıt paşalara rastladım. Ali Fuat Paşa, Ânkara'dan aynhrken bunlann Ankara'ya geldiklerini o günkü gazetede de okumuştum. Daha kendileriyle