Katalog

SAYFA 10 29 EKİM1998 PERŞEMBE 1. DUNYA SAVAŞrNDAN CUMHURIYET'E Anafartalar kahramanı Mustafa Kemal Istanbul'dan savaş alanında inceleme yapmak üzcre gelen milletvekillerine düşman mevzüerini göstererek biigi veriyor (14 Ekim 1915.) ÇanakkaleIgnde VunhdarBenL " j p ^ üyük Britanya ile Fransa'nıa m J başını çektikleri Itilaf ğ "\ Devletleri'ne karşı, Almanya * •* ve AvusturyaMacaristan'ın oluşturduğu lttifak Devletleri'nin safında. Bulgaristan'la (1915) beraber Osmanlı Devletı de katılır savaşa (1914). Ne var ki bu katılış olaylı olur. Osmanlı Devleti savasta Osmanlı Devletı, 2 Ağustos'ta Almanya ile gizli bir bağlaşıklık antlaşması ımzalar ve aynı gün Türkiye'nın tarafsızlığını ilân ederken seferberliğini de açıklar. Belli ki bir bahane gerekmektedir: Ingiliz donanmasının önünden kaçan Goeben ile Breslau adlı savaş gemileri Çanakkale Boğazı'ndan geçerek Marmara'ya ginnce, Osmanlı Devleti'nin savaşa girmesıyle sonuçlanacak bir siyasal bunalım patlak verir. Babıâli'nin bu gemileri satın aldığını açıklayarak Yavuz ve Mıdilli adlanyla Türk donanmasına katması, Itilaf Devletleri'nce tepkiyle karşılanır. Ingıltere, yine de tarafsız kalması kpşuluyla, Osmanlı Devleti'nin b'üt&ıttÖf'vebâğirnsizlığının v "•".••*""•" korunacağı, kapitülasyonlann kaldınlacağı ve parasal yardımda bulunulacagı konusunda güvence verirse de. Osmanlı hükümeti bu önenleri geri çevirir. Güvenmedığınden mi böyle yapar, yoksa savaş içın kesin bir karan mı vardır? Olaylann akışı gösteriyor ki, cephesini seçmıştir: Nitekim, Osmanlı Denız Kuvvetleri Komutanlığı'na getınlen Amıral Souchon, Başkomutan Vekili Enver Paşa'dan aldığı yazılı bir izne dayanarak. Yavuz ve Midılli ile birlikte Osmanlı donanmasını Karadenız'e çıkanr (23 Ekim); ve kimi Rus gemılerini batırarak Odesa, Sıvastopol, Novrossiyk ve Teodosya limanlannı topa tutar (2 Kasım). Öyle olunca, Rusya, Osmanlı Devleti'ne savaş ilân eder. Ertesi gün, Ingiliz donanması da Çanakkale Boğazı'nı topa tutar ve Itilaf Devletleri, Osmanlı Devleti'ne savaş açarlar (5 Kasım). Çok geçmeden sultan da. tüm dünya Müslümanlannın halıfesı olarak cıhat ilân eder (14 Kasım). Özetle. Türkıye savaşın ortasındadır. Avrupa cephelennde Almanya'nın yükünü hafıfletmek için, Türkler arka arkaya cepheler kuracaklardır: Kafkasya'da. Filistın'de, Sunye'de, Irak'ta... Hepsınde ağır kayıplann verildiği, Sankamış savaşı gibi felâketlerın yaşandığı, ama bu arada ışitilmemiş özveri örnekJerinin. büyük savunma destanlannın yazıldığı savaşlar olur: onlann ıçinde. asıl unutulmayan destan ise Çanakkale'de yazılandır. isteğiyle, Boğazlar'ı ve Istanbul'u ele geçirerek Osmanlı Devleti'nin açtığı öteki cepheleri de tasfiye etmek ve Rusya'yla doğrudan bağlantı kurarak ona yardımda bulunmak amacıyla yeni bir cephe açmak fikri üzerinde durulur; öte yandan. Rus ordulan başkomutanı Grandük Nikolay, Kafkas cephesinde Rus ordusu üzerindeki baskıyı hafifletmek için Osmanlı Devleti'ne karşı bir gövde göstensine girişilmesi yolunda başvuruda bulunur. Ingiliz hükümeti bunu kabul eder (2 Ocak 1915). O sırada Deniz Kuvvetleri Bakanı olan VVlnston Churchfll'in hararetle desteklediği bir ortak deniz Çarpışmalar da, 1915 Şubatı ile 1916 Ocak tarihleri arasındadır. Itilaf Devletleri önce denizden saldınrlar. Goğrafya yapısı ve konumu bâkımından savunmaya elverişli olan boğaz Türklerce mayınlanmıştır ve müstahkem mevkilerin komutası da Miralay Cevat Bey'e (Çobanlı) verilmiştir. lngilizFransız filosu, yoğun bir top atışıyla saldınyı başlatır. 12 zırhlıdan oluşan filo, iki kez, 19 ve 25 Şubat günleri büyük hasara yol açan bir saldmnın arkasından karaya asker de çıkararak yakıpyıkmayı sürdürdükten sonra, askerlerini gemilerine geri çekerler. Daha sonraki 150 topun savunduğu Türk tabyalannı 6 saat 45 dakika aralıksız top ateşine tutar. Ancak bu arada Ingilizlerin trrsistiUe ve Ocean zırhlılanyla Fransızlann Bouvet zırhlısı, top mermisi ve mayın isabetiyle batar. Aynca Ingilizlenn Inflenble ve Fransızlann da GauloLs ve Suffren zırhlılan ağır yara alarak saf dışı edilirken, üç gemi de aldıklan yara sonucu karaya oturur. Büyük kayıplara uğrayan Itilaf donanması, bu durum karşısında Marmara Denizi'ne giremeyip geri çekilmek zorunda kalır. Çanakkale Boğazı'nın karadan destek görmedikçe geçilemeyeceği karaya çıkarsa da tutunamayıp geri çekilir; öteki kıyılarda güçlükle bazı küçük mevziler elde eder. Ne var ki, gelişmeler yine iç açıcı değildir. Yetmiş beş bin kişilik bir güçle altından kalkılacağı umulan çıkarma yüz binlerce asker yığılmasına karşın başansız kalır ve Itilaf Devletleri kıyıya saplarup kalır. Başansızlığın sürmesi, Itilaf Devletleri içinde geri çekilme eğilimine yol açarsa da, yine ChurchiD'in ön ayak olmasıyla, güçlenn takviye edilerek yeni bir saldınya geçilmesi kararlaştınlır.78 Ağustos 1915 'te başlayan yeni çıkarmanın asıl hedefi, Anafartalar'dır. Fransız savaş gemisi Bouvet'nin mayuıa çarparak baüşı. (Yağlıboya tablo Tahsin Bey Deniz Müzesi) ve kara harekâtı için uygun yer olarak da Çanakkale Boğaz'ı seçılir ve harekete geçilir. Itilaf Devletleri saldında, Türkler savunmadadır. Işte, "Çanakkale Savaşlan" deyince, Birinci Dünya Savaşı'nda, Çanakkale Boğazı'nı ele geçirmeye ve Istanbul'u ışgal etmeye yönelik lngilizFransız ortak harekâtına karşı, Osmanlı Devleti'nin yürüttüğü savunma savaşlan anlaşılır. günlerde (7, 8 ve 10, 11 Mart) Itilaf donanması. Türk tabyalannı yine yoğun top ateşi altına alırken, boğazı denizden zorlayarak geçmek için 18 Mart günü bir genel saldın da planlanır. 18 Mart 1915 günü saat 11 'de, 18 büyük zırhlı, birçok muhrip ve denizaltıdan oluşan Itilaf donanması üç filo halinde boğaza girer. Ingiliz filosuna Amiral Robeck, Fransız filosuna da Amiral Gupratte komuta etmektedir. Düşman filosu, 506 topla anlaşılmıştır; ona girişilir. 18 Mart 1915 günü saat 11.00'de, 18 büyük zırhlı, birçok muhrip ve denizaltıdan oluşan Itilaf donanması üçfılo halinde boğaza girer. Ingiliz fılosuna Amiral Robeck, Fransız fılosuna da Amiral Gupratte komuta etmektedir. Düşman filosu, 506 topla 150 topun savunduğu Türk tabyalannı 6 saat 45 dakika aralıksız top ateşine tutar. Ancak bu arada Ingilizlerin Irrsistible ve Ocean zırhlılanyla fransızlann Bouvet zırhlısı, top mermisi ve mayın isabetiyle batar. Aynca Ingilizlerin Inflexible ve Fransızlann da Gaulois ve Suffren zırhlılan ağır yara alarak saf dışı edilirken, üç gemi de aldıklan yara sonucu karaya oturur. Büyük kayıplara uğrayan Itilaf donanması, bu durum karşısında Marmara Denizi 'ne giremeyip geri çekilmek zorunda kalır. Suvla Koyu ile Seddülbahir kıyılanna da birer aldatma çıkarması yapılır. Harekât başladığında Anafartalar'dakı saldın yayılma eğilimi gösterince, komuta Mustafa Kemal'e verilir. Yeni komutan, hemen karşı saldınya geçilmesi için emir verir ve Ingiliz güçleri durdurulur. Itilaf kuvvetlerınin 15 ve 20 Ağustos'ta tekrarladıklan iki yeni saldın da püskürtüldüğü gibi, eski mevzilerinin de çoğunu yitiren tngilizler, kıyıya çekilmek zorunda kalırlar. Anafartalar'daki başanlar, stratejik durumu değiştirip Türklen savunmadaki güçler durumundan saldıran güçler durumuna geçirerek Çanakkale Savaşlan'nın sonunu hazırlarken, bir şeyi daha yaparlar: Bir komutanın, usta bir komutan ve parlak bir kurmay olarak sivrilmesini sağlarlar. Mustafa Kemal'dir o! Itilaf Devletleri, Çanakkale'yi geçemeyeceklerini anlayınca 1916 başlannda, bölgeden çekip giderler. Çanakkale Savaşlan'nın ltılaf Devletleri için sonuçlan şunlar olur: Harekât, Osmanlı Devleti'ni Kafkas cephesindeki bazı birliklerini çekmeye zorlaması dışında, Itilaf Devletleri adına başansızlıkla damgalıdır. Savaş, Itilaf Devletleri'nin askeri alanda beceriksiz olduğu izlenimine yol açmıştır. Aynı zamanda onun da etkisiyledir ki, Ingiltere'de Başbakan Asquith 1916'nın sonlannda yerini David LJoyd George'a bırakır. Ama daha da önemlı olan şudur: ttilaf Devletleri'nin Boğazlar'ı ele geçirememesi, askerî yardım alamayan ve Karadeniz kıyılanndakı limanlanna kapanıp kalmış Çarlık Rusyası'nın çökmesinde rol oynar; Rusya'daki,,^,,^ parasal bunahmla ıç huzursuzluk artarak sonunda 1917 Devrimi'nin patlamasına yol açar. Çanakkale Içinde vurdular benl... Çanakkale'de Itilaf Devletleri'nden yalnız Ingilizlerin kaybı 213.980 kişidır; Türkler ise 190.000 insanını yitirmıştir. Başta bu ve aynca savaşın çektirdiği acılar, bu arada kahramanlıklar, halkın imgelemini olduğu kadar aydın ve sanatçılan da etkilemiş ve edebıyatımızda çeşitli ürünlere konu olmuştur. tnsanın içine işleyen pek ünlü bir halk türküsü şöyle başlar: Çanakkale içinde vurdular beni Oimeden mezara koydular beni Gençtiğim eyvah!.. Mehmet AldTın Safahat'ında söyledikleri de pek çarpıcıdın Mehmetçiğin özverisini pek haklı olarak yüceltirken, savaşı "son haçh seferi" olarak niteler ve Batı uygarhğını "tek dişi kalmış canavar" diye adlandınr. Fazıl Hüsnü Dağlarca da, Çanakkale Destanı'nda (1965). savaşın evrensel boyutlannı yakalayıp Avrupa sömürgeciliği karşısında Asya'nın direnişı olarak bakar olaya ve uaran dişli sömürgenlerine yeryüzunün" boyun eğmeyişini zengin imgelerledestanlaştınr. "Sömürgenler Ordusu 'nda Sömürülen Kardeşlere Türkü"de, bir serzenişi dile getirir şair: Sen ne gelirsin yiğh Senegal'hm Malını verdiğin yetmez mi yıllar yıL Ona canını da mı vereceksin? Sen ne geKrsin yiğh Avustrarya'hm Senin dağjann ne ister Benim dağlanmdan? Sen ne gelirsin yiğit Hintlim Sevinecek misin seni yiyen beni de yese, O kutsal sulannda Ganj'ın. "Çanakkale'de Ölüm"'de de hak edilmemiş ölümleri sorgular: Senöhlm, Evlerde pişsin ama, Dağjarda iğrençsin. Sen ölüm. Birinin adı silinir de Adm geçer ancak Senölüm EK tutmaz olur da, gözü görmez olur da Tutarsın, göriirsün oralarda ancak. Senölüm, Ülkelerde kötüsün ya Llkelerarası daha çirkinsin Senölüm Say nhklardan sonra gelirsin peki. Şu dev gibi, şu dipdüri gençlerte işin nedir? Kara savaşlan ve Anafartalar Itilaf güçlerinin çıkarma harekâtı, 25 Nisan 1915 günü sabahın erken saatlerinde başlar: Ingiliz kara ve deniz bırlikleri Gelibolu yanmadasında, Seddülbahir'e, Anzak (Avustralya ve Yeni Zelanda) bırlikleri Anburnu'na çıkarlar. Bir Fransız tugayı da Anadolu vakasındakı Kumkale'de çanakkale cephesi Türk ve Alman kurmaylannın ortaklaşa hazırladıklan harekât planının temel ilkesi şudur: Savaşın kesin sonucunun ahnacağı Avrupa cephelerinde Almanya'nın yükünü azaltmak! Bunun içın de. Karadeniz'de Romanya ile Bulgaristan'a çıkarma yapılacak ve Kafkasya'da Ruslara. Süveyş Kanah'nda da Ingilizlere saldırarak bu bölgelerden Avrupa'ya kuvvet kaydırılması önlenecektir: lstanbul, Marmara ve Boğazlar bölgesinde ise, savunmada kalarak Itilaf güçleri oyaianacaktır Ne var ki. Osmanlı Devleti'nin Almanya "nın yanında Bırinci Dünya Savaşı'na katılması Itilaf Devletleri'ni zor durumda bırakmıştır: Boğazlar kapanmış, Çarlık donanması Karadeniz'de sıkışıp kalmıştır, onun Akdeniz'e çıkışı sağlanmalıdır. Aynca, Rusya'da olaylar rejimi sıkıştmp durmaktadır. Ingilizlerin Avustralyalı askerler Çanakkale Savaşı'na kaülmak uzere Mdbourn'da bir yolcu gemisine büıerierken..