Katalog

Savaşlarda çok sayıda erkek yaşamını yitirmişti... Kadınlan Çalıştırma Cemiyeti Islamiyesi kuruldu. Cemiyet kadınlan çalıştırmaktan öte evlendirmeyi amaçlıyordu. Bir talimatname hazırlandı, gazete ilânlan verildi, evlenmek isteyene zam yapıldı, istemeyenin ise maaşından kesildi. Kadın işçiler evleniniz... T YAVUZ SELİM KARAKIŞLA* rablıısgarp(1911), Balkan (19121913) ve Dünya Savaşı (19141918)'nda Osmanlıordusubüyük kayıplar vermişti. Enver Paşa'nın başkanlığı ve karısı Naciye Sultân'ın himayesıyle 1916 yılının yazında Kadınlan Çalıştırma Cemiyeti tslâmiyesi kuruldu. Amaç, gerıde kalan kadınlann ekonomik ve topluınsal durumuna destek olmaktı. Kadınlar cemiyetin gözetımı altında bır iş sahıbı olacak ve yaşamlarını "namuslarıyla" sürdürebileceklerdi. tki buçuk ay gibi kısabir sürede, 14 bin cıvannda iş isteği ilekarşı karşıya kalan cemiyet, ne yapacağını şaşırmıştı. Zamanla, bu büyük başvuru yığılmasmı eritmek ve iş talebine cevap verebilmek amacıyla cemiyet adınaaçılanÇapa, Üsküdar, Vcznccilcr gibi bazı şubelerde, elişleri gibi az sermaye gerektıren bazı dallarda hemen üretime gcçildi. Bütün buönlemler.basvurularayetışebilmek ıçın yetcrli olmadı Bu nedenle, çeşitli sanayi kuruluşlarına ve devlet teşebbüslerinehabersalındı. Bıryıl içensınde 8.860kadın işçi cemiyet aracılığı ile çeşitli kuruluşlarda çahşmaya başlamıştı. Zaman içinde Kadınlan Çal ıştırma Cemiyeti' nin asıl amacının Müslüman Osmanlı Kadınlarının çalışma hayatına katılmasını sağlamak değil, oııların "namuskârâne," yani "kötü yol"a düşmcden yaşamlarını sürdürebilmelerini sağlamak olduğuanlaşıldı. Cemiyet kadınlara sağladığı desteğin geçici olduğunun farkındaydı ve kendi bünyesinde çahşmaya başlayan kadın işçilerin "devamlı birocak tesisetmelerini," yani bir erkekle evlenerek yeniden ev bark sahibi olmalannı istiyordu. Bu amaca uygun olarak, cemiyetin kurulmasından bir y ıl kadar sonra, bir tzdıvâç Talımatnâmesi hazırladı Bütün daımı işçiler, erkekler en geç 25, kadınlar da en çok 20 yaşında evlenmek zorundaydı. Kadınışçılerin talibı cemiyet dışından ise cemiyet polise başvurarak ve diğer yöntemler kullanarak adayın başvurusunu incelcyecek, koca adayı iy i huylu ve maddi olanaklan "yeterli" çıkarsa bu evlılığin gerçekleştırilmesine çalışacaktı. Cemiyet çeyiz hazırlamaya maddi gücü elvermeyen kızlara çeyiz hazırlamak konusunda da gerekli her rürlü yardımı yapacaktı. Ayncakoca adayı ailesini geçındirecek bir işe sahip değilse, cemiyet bu koca adayına bir iş bulunması için aracıhk edecekti. Cemiyetin bütün vaatlerini yerinege Istanbul'da bir halı fabrikası... Tezgâh başınduki i$çi kızlur. tirmesine karşın evlenmemekte ısraredenleredebirceza vardı; kazançlarınınyüzde on beşine cemiyet tarafından el konulacak ve bu kişilerin cemiyetle olan ilişiği kesilecekti; tam tersine, cemiyet aracılığıy la evlenmeyı kabul edenlenn maaşlanna yüzde yirmiye kadar zam yapılacaktı. Bu evliliklerden doğacak çocuklar için de aynca yüzde yirmiye kadar bir ek zam yapılacaktı. Bütün bu işlemler için bir de evlılik bürosu kuruldu. Bubürodagörevliolanmemurlar, kadın ve erkek aday lann her biri için ayrıntıh dosyalardüzenliyordu. Budosyalarda.bilgiler ve fotoğraflarbulunuyordu. Bu belgelerde adaylar kendilen ile ilgili bütün kişisel bılgılerın yani sıra, evlenmek istedikleri kişide aradıkları tüm nitelikleri de ayrıntılarıylasıralamaktaydı. Cemiyetin üstlendıği çöpçatanhk rolü adayları "başgöz" etmek değil, adayların kendilerine en uygun adayı bulabilmelerine aracıhk etmekti. Bu amaçla, Almanya ve AvusruryaMacanstan'da bulunan örneklerden yola çıkılarak, Osmanlı tmparatorluğıT nda daha ünce hiç denemnemiş bir yönteme, evlenme ilanlarına başvunılması fıkrı benimsendı. 1 ler aday ıçın adayın nıteliklerinı ve evlenmek istediği kişide aradığı şartları içeren evlenme ilanları yayımlamaya karar verildi. Bu ilanlarda adaylann isım ve adreslerı behrtılmeyecek, başvurular doğrudan doğruya cemiyet aracıhğıyla yapılacaktı. atölyesinde çalışun kadın i^çiler... (1922) Kadınları Çalıştırma Cemiyeti aracıhğıyla gerçekleştinlen ılk nikâh, 8 Mart 1918 tarıhinda Üsküdar Şerıye Mahkemesf nde kıyılmıştı. Bu ilk evlilikte,geliııKadınBirinci İşçi Taburu'ndataburkatibesi olarak görev yapan21 yaşındakı lhsân 1 lanım'dı. Damat ise, Osmanlı Seyr ü Sefâin Idâresi 'nde kaptan olarak çalışan Istanbullu Mehmed Hakkı Efendi'ydi. Cemiyet, gelininçeyızıne katkıda bulunmak amacıyla yenı evlılere 50 lira tutannda birdüğün hediyesi verdi. Ciazete ilanları şöyleydi: Elli beş yaşlarında bir erkek ile evlenmeğe tâliptir. Sakat ve malul zâbıtâna da râzıdır. Tahsilı yoktur. Yaşı otuzbeştir. Duldur. Yüzbaşıkızıdır. Zâbitle izdivâca tâliptir. llköğretimi vardır. Yaşı yirmı dokuzdur Bâkiredir. Tophâne işçilerinden birinin karısı iken kocası vefât etmiştir. Malul zâbitândan biriyle evlenmeğe tâliptir. Tahsili yoktıır. Yaşı oruz dörttür. Hrkek adayların evlilik ilanlarına gelince; tzmir 'de, kuru incir ifleyen kadın ifçiler... Mektebi Hukuk'tan mezun dava vekilidir, hastalık ve sakatlığı yoktur. Yirmi ile otuzarasındaev işlerineyatkınbireşe tâliptir Şımdisilah altında olduğundan ödeneği idâreye kâfi gelmediği takdirde seferberliğin nihâyetine kadar masratlaraiştirâkeylemesini ve ailesinin kendisine muhtâç bulunmasını arzu ediyor. Pederinin memur, tüccâr ve esnâfolması denkdir. Yaşı yirmi yedidir. Emekli subay bır erkek toplumsal yaşama yatkın, beden yapısı kusursuz, tahsil görmüş, yaşı on sekizden otuza kadar ve icâbında masrafa i ştirâk edecek bir kadınla evlenmeğe tâliptir. Yaşı otuzbirdir. Bir teğmen iyi tahsil görmüş, ahlâkı temız, bedenınoksansızolmak.boyuuzun, etli butlu, nıavi gözlü olmak, on sekizle yirmi arasında ve ev işlerine yatkın olmak ve maişet geçim noktasından muhtâc olmamak şartlarını taşıyaıı bir hanımla izdivâç arzusundadır. Yaşı yirmı üçtür. Kadınlan Çalıştırma Cemiyeti'nin 21 Mart 1918 günü yayımlanan ilk evlenme ilanları ile başlattığı kampanya büyük ilgi görünce, bu ilk evlenme ilanlarını diğerleri izledi. Cemiyet, saptayabildiğimizkadanyla, 21 Mart28 Haziran 1918 tarihlen arasında, VakitGazetesf nde toplam 13 evlenme ilanıyayunladı. Builanlann 81'ikadın, 55'i de erkek adaylanndı. Kadın adaylann en genci 17,enyaşhsı 51, erkek adayların ise en genci 18,enyaşhsı62yaşındaydı ^ "Boğaziçi Üniversitesi Tarih Bölümü öğretim üyesi. Yazı, Tarih veToplum Dergisi'nin Mart 2002sayısındankısaltılarakalındı.