Katalog

CUMHURİYET DERGt Hâcei Evvel, yani ilk öğretmen. Bu sıfat Tanzimat Edebiyatı'nın en önemli isimlerinden Ahmet Midhat Efendi'ye aittir. Ahmet Midhat, ilk Türk polisiye romanınında * * yazandır. Esrârı Cinayât isimli romanının kahramanı yüz kızartıcı ve sefih biryaşam süren Beyoğlu Mutasanıfıdır. 1883'teTercümanı Hakikat Gazetesi'nde tefrika edilen, bir yıl sonra da kitaplaşan roman gerçek hayata dairdi. analitik çıkarsamalarla sonuca varan bir polisiye roman yazmamış; melodramın insan kaderiyle ilgili traj ik yazgısına; işlenen cinayetler kadar başat bir yer vermiştir. Romanda bütün Ahmet Midhat romanlannda olduğu gibi; naif bir anlatım ve konuyu kesip okuyucuya genel anlamda bilgiler verme açıkça görülür. Kitabın dili, dönemine göre çok sadedir; özellikle diyaloglarda bu durum daha belirgindir. Olaylann gelişimi içinde mekân olarak Istanbul 'un çeşitl i semtleri başanlı bir şekilde kul lanı lmıştır. Dilimizdeki bu iki polisiye romanı biraz aynntılı olarak vermek istiyoruz; çünkü bu kitabı bulmak bugüne kadar hemen hemen olanaksızdı; (2) ancak Türk Dil Kurumu Yay ınlan Ekim 2000 tarihinde Esrârı Cinayât adlı kitabın yeni baskısını yayımladı. Aynca geleneksel edebiyat kitaplannda ve edebiyat ansiklopedilerinde, bu kitap Ahmet Midhat' ın diğer eserlen kadar önemsenip anlatılmadığından; özellikle konuya ilgi duyabilccek genç okuyuculariçin bunun gerekli olduğunu düşünüyoruz. HedlyeHamm'ınkonağında... '*Olay "Binikiyüz şu kadar senei hicriyesine müsadif olan Temmuz ayının onyedinci Salı günü" Istanbul 'da yayımlanan gazetelerdeki bir haberle başlar. Karadeniz'de balık avından dönen bahkçılar, Boğaz' ın girişindeki öreke Taşı derülen yerde bir genç kızla iki adamın cesedini bulmuşlardır. Duruma, Beyoğlumutasarnflığı müstantiklerinden (soruşturma memuru, dedektif) Osman Sabri el koyar. Osman Sabri 'nin kimliği şöyle çizilir: Nazik olmak gibi bir kaygumuz olmazsa cı hz sözcüğüy le tanımlayabileceğimiz, ufak tefek, karikatür gibi bir adamsa da; beyince ve onun sonucu olan zekâca zenginliğine gözlcrinden yayılan anlayış ateşleri tanıklık eder. Cinayet yerindeki kanıtlara dikkat edilmcdiği ve bozulduğu için ilk soruşturmadan fazla bir sonuç çıkanlamaz. Efendi Babamız, bu arada hemen araya girer; bir cinayet olunca; araşüncılann yararlanabilmesi için hiçbir şeye el sürülmemesinin önemini bir iki sayfacık anlatır. Bu olaydan bir ay sonra Beyoğlu 'nda Halil SuriadındaHıristiyanbir Arapevindeasılı olarak bulunur. Halil Suri, dönemin önemli kişileriyle sıkı ancak kanşık ilişkileri olan, zengin bir adamdır. Olay ilk önce intihar sayılır. Bu olasılığı belirttikten sonra Hâcei Evvel'imiz kalemi eline ahp tam beş sayfa intihann ne kadar kötü bir eylem olduğunu anlatır ve sonunda "konu hakkında daha çok şey yazılabilir.. ama biz şimdilik bu kadannı yeterli bulduk" der! Olay yine Osman Sabri 'ye havale edilir. Dedektifimiz, bu kez bilimin deyardımıyla olayın intihar değil cinayet olduğunu ortaya çıkanr. Bilimin katkısı doktorlann tanısıyla gerçekleşmiştir. Pek doğal olarak Efendi Babamız yine sazı ele alır; tıpbilimininçokgeliştiğini; dallaraayrıldığını; artık bir doktorun bütün hastalıklardan anlayamayacağını anlatıp, bağımsız bir tıp dalı olan adli tıbbın önemini vurgular. Olaylarla, romanda anlatıcı olarak gördüğümüzbir gazeteci de ilgilenmektedir, ancak Osman Sabri 'den pek bilgi alamaz. Ama gazetelerde adının anılmasından ve övülmektenpekhoşlanan Beyoğlu mutasarnfı Mecdalettin Paşa, tanıştığı gazeteciye, Osman Sabri'nin kendisine sunduğu raporu bütün aynntılanyla açıkJar. Bereket versin gazetecimiz sorumluluk sahibidir(!), Osman Sabri'nin iznini almadan bu bilgilcri yayımlamaz ve aralanndabir dostluk kurulur. Osman Sabri Efendi, iki cinayet arasında birbağolduğunukeşfeder.öldürülenkızın elbisesindeki biretiketten, elbiseyi diken terziyi bulur, ondan da elbisenin Hediye Hanım Konağı'nda dikildiğini ve parasmın Halil Türkçede ilk polisiye EROL ÜYEPAZARCI T anzimat Edebiyatı'nın en önemli isimlerinden Ahmet Midhat Efendi; bilindiği gibi her eserinde okuyucusunu aydınlatmayı, bilgilendirmeyi amaçladığından hâcei evvel, yani ilk öğretmen diye anılır. Aslında Bağdat'ta Midhat Paşa'nın valiliği sırasında onun maiyetinde çahşırken, sanat okulu öğrencileri için yazdığı ders kitaplannın adı olan hâcei evvel, kendisine bihakkın lakap olmuştur.( 1) Hocamız Tanzimat Edebiyatı'nın en popüleryazandır. Düzyazmın bütün türvekonularında telif ve çeviri iki yüz kadar eser venniştir.AhmetMidhat'ınyapıtlannınözgün niteliği, akla gelen herkonuda okuyucusunu aydınlatması, ona bilgi ve bunun yanında çıkanlacak bir ders vermesidir. Bu bilgiyi vermek içinkonuyukesiparayagirer; diyeceğini der ve sonra yine konuya döner. F.fendi Babamız (bu söyleyiş de dönemin gazetecilcrinin Ahmet Midhat Efendi'ye taktıkları bir diğer lakaptır); yalnız edebi eserleryazmamıştır. Matcmatiktenaskerliğe, iktisattantarihe, felsefeden teolojiye, ast ronomiden coğrafyaya her alanda kalem oynatmıştır. Edebi alanda ise herçeşit edebi yapıtı, şiir hariç, denemiştir. Roman, öykü, oyun, anı, gezi, inceleme, mektup, deneme türünden pek çok yapıtı vardır. Dili biraz savruk ama amacma uygun olarak dönemine göre çok sadedir. Sohbet eder, karşınızda konuşuyormuş gibi yazar. Yazdığı edebi eserlerinde de çok çeşitlilik egemen bir olgudur. örneğin romanlan incelense; dönemindegeçerli her cins roman türüne uygun eserleri vardır. Mesela romantik (Henüz Onyedi Yaşında), toplumsal (Felâtun Bey ile Rakım Efendi), serüven (Hasan Mellah, Hüscyin Fellah), siyasi içerikli (Jöntürk), tarihi (Yeniçeriler), töresel (Arnavutlar, Solyotlar), bilimkurgusal (Dünyaya lkinci Geliş), natüralist (Müşahedât) romanlan olduğu gibi ilginç ve ilk uygulamalar da onun kaleminden çıkmıştır. Örneğin yazınımızdafeminizmikonualan ilk romanlan da o yazmıştır (Felsefei Zenan ve Diplomalı Kız). Hatta bilimsel r o ^ n yazdığını da iddia etmiştir (Fenni Roman yahut Amerikalı Doktorlar). lşte bu çeşitlilik içinde Ahmet Midhat Efendi gibi ilginç bir kişinin, özünde ilginç bir uğraş olan polisiye romanı ihmal ermesi herhalde beklenemezdi. Türkçemizde pek çok ilke imza atan Efendi Babamız, dilimizde yazılan ilk polisiye romanın da yazandır. Türkçe'de neşredilen ilk çeviri polis romanlanndan biri olan dönemin ünlü Fransız polisiye yazan Emile Gaboriau'nun Orcival Cinayeti isimli ilginç romanını çevirip 1883 'tegazetesi Tercümanı Hakikat'te tefrika olarak yayımladı ve aynı yıl kitap olarak bastı. Yine 1883 yılında ilk telif polisiye romanımız Esrârı Cinayât'ı yine gazetesinde tefrika ettikten sonra 1884'te kitap olarak yayımladı. Büyükboy (27x25 cm) 225 sayfalık kitabın başında bu romanın gazetede tefrika edildiği belirtilip "ilk defa olmak üzere aynca risale şeklinde dahi tâb olunmuştur" ifadesi bulunmaktadır. Esrârı Cinayât, Ahmet Midhat Efendi 'nin Gaboriau 'dan etkilendiği ama yine de yerli renkleri ustalıkla kullanıp, konunun yerel yönünü iyıce bclirlediği bir pohsiye romandır. Ahmet Midlıat, bu romanında, tıpkı Gaboriau ve Edgar Allen Poe ilebaşlayan geleneksel polisiye romanlarda olduğu gibi salt