Katalog

PAZARIN PENCERESİNDE Toplar, bebekler ve fındık kabukları rof. Bekir Onur'un Ankara Ünivcrsitesi Eğitim Bilimleri Faküllesi'nde bir oyuncak müzesi açtığını öğrcndiğimde çok sevindim: Memleketimizde ve başka yerlerde üretilmiş oyuncakların toplanıp incclencbilmcsinin yanında çocukları müze gezmeyc, eski ile ilgilcnmeye alıstırmanın da en iyi yolu budıır! İstanbul'da Sadbcrk Hanım Müzesi'nde çok cski çağlara ait oyuncaklar bulunmaktadır; İstanbul Belediye Miizcsi'ndc de Eyüp oyuncakları vardır. Ancak böyle sall çocuk oyuncaklarını konu edincn bir müzemiz yoktu.. Eğitim Bilimleri Fakültesi'nin müzesindeki oyuncak sayısı henüz az. Başka iilkelerdeki oyuncak müzeierine ait birkaç katalog gördüm: Genellikle sadecc cski yeni. kırık dökük ya da onarılmış oyuncaklar sergileniyor.. Oynamaya olan ihtiyaç açısından taş devri çocukları ilc günümü/ün çocukları arasında fa/la bir i'ark bulunmasa gerek! Oyuncakların bazılan değişmiş.. Çıngıraklar, toplar, kimi tekerlckli insan ve hayvan figüıieri dün de varmış bugiin de var. Eskiden bazı oyuncakların çocukları koruyucu clkileri balıis konusu imiş. Mesela. bazı çıngıraklar iliştirilirmiş çocukların giysilerine. Çıngırakların koyunlan kuzuları da koruduğu lıalırlanırsa bu düşiincenin pek aykırı bir şcy olnıadığı sonucuna varılır. Eski oyuncaklar konusunda aktarılan en dramatik bilgi, çocuklar ölünce oyuncaklarıyla gömüldükleridir. Erişkınlerin öteki tarufia kullanacakları düşüncesiyle silahları, atları hatta uşaklan ilc gömüldükleri çağlarda çocukların da oyuncaklarıyla gömülmeleri doğaldı. Çocıık oyuncaklarındaki gelişmcnin ilk evresi eklcmli. oynaklı, hareket eden oyuncakların üretilmcsidir. Sonra, Pinokyo'nun babası gıbi oyuncakçılarca üretilenler yanında "aşık kemiği" gibi doğal bırçok ncsncnin de oyuncak gibi kullanıldığını biliyoruz. Bir oyuncak mÜ7csinde bıınlar da bulunmamalı mı? Kırsal bölge çocuklarının doğal oyuncakları ise kedi köpek kuş gibi hayvanlar olurmuş: Tolstoy'un çocuklar için yaznuş olduğu öyküler bunu yansılır. Bir öyküsü vardır: "Bir zaınanlar bir köyde adı Vasya olan bir oğlanla, adı Katya olan bir kı/ çöcuğu yaşarmış. Bu iki kardcşin bir de kedilcri varmış" dıyc baslar. Başka birinde "Serho/ya doğum günündc pek çok armağan aldı: Topaçlar, oyuncak atlar, rc P ya zaman ayıramayacak oranda büyük işlerine koşulurmuş.. Türkiyc'de oyuncak konusunda en çok düşünnıiiş ve gelmiş geçmiş en güzel oyuncakdükkânlaıından birini açnıış olan dostum Ergin Nadir Telci'yc sordum: "Doğal oyuncakların yanında 'cmprovize' oyuncakları da unutmamalı!" dedi ve oyııncağın her türlüsünü içeren "Evrim" dükkânının sahibiyken evc oyuncaklar taşıdığını; buna karşılık küçiik kızının mııtfaktan bir çatal bir de tcnccre alıp oynamayı yeğlediğini gözlediğini anlattı. Bunları da koymamalı mı oyuncak müzesine? Fotoğraftaki çocuğun sıkı sıkı sarıldığı çember albiimlorde, aile Colettc'in "La bireylerinln yanında yer alacak kadar önemli bir oyuncaktı. maison de Claudisimli kitaplar. En güzel armağan. dayısı ne" başlıklı öyküleri arasında çok scvdiğim bir tanesi var: "Kırık Fındık Kanın gctirdiği kuş yakalamava \arayan buğu:" Bu öykiide Belgazou adlı bir çobir ağdı" der. cuk ceplerini boşahır: Üç deniz kabuOyuncak müzesinde çocukların oğu, kıkırdaklaşmış bir patates, bir kııyuncak gibi sevdikleri, oynadıkları lu, bir kurşunkalem, kirli mi kirli bir lıayvanları nasıl bulundururuz? mendil çıkar, sağ cebinde de pembe taşProf. Bckir Onur, müzesi için Türkilar, litotanium ve kırık bir fındık kabuye'de üretilmiş eski oyuncakları aııyor. ğu vardır.. Belgazoıı bunu plajda bulÂncak bulabildikleri pek az! Nedeni? muşiur.. Deniz kenarında üç millik nıeBir kcre eski nesneleri böyle toplamasafede fındık ağacı yoklur! Bu kabuk, biriktirip saklama görgüsüne sahip deplaja bir dalgaya binip gelmiştir. Nereğildik.. Sonra çocuklarımıza az oyunden? Dünyanın öteki ucundan! "Eskicak aldığımızdan çocuklar büyüyüncedir ha..." der Belgazou, "Annemin ınayc kadar oyuncaklarından geriye pek sası gibi gül ağacından yapılmıştır.. Kuaz şey kalırmış.. Ve çocukluk kısa sülağına yapıştırır dinlersen şarkı söyledirermiş; o zamanlardan kalan ninnilerğini duyarsın: Uuuuuuııuuuu der!" de çocuk öliiınlerinin lazlalığı karşısında endişeler yansıtan. çocıığa "uzun öÖyleyse fındık kabuklarını da Belgamür" dilcyen satırlar a/ değildir: "Scn zou'nun sol ccbindcn çıkanları da ve uykular vcr Allah Oğlum biiyür inşalhatııiarsanız Tom Savvyer'in cebinden lah!", "Dandini dandini danadan Baçıkan çakıları, kurumuş kurbağalan da ğışlasın yaradan Uyusuıı da büyüsün koymalı oyuncak müzesine! I'.ksilmesin aradan!" Roland Barthes, "Çağdaş Söylenler"indc (çeviren Tahsin Yücel HürrıÇocukluk cvresini aradan cksilmeyet Vakfı Yayınları, \WQ) "Ergin Franden atlalanlar da kısa sürede oynama sı/.ın, çocuğu bir başka kendisi gibi gördüğüııü hiçbir örnck Fransız oyuncağından daha iyi anlatnıaz" der, "Yaygın oyuncaklar her şeyden önce ergin bir küçiik evrendir; hcjısi de insan ncsnclerinin küçiiltülnıüş kopyalarıdır, sanki kitlenin gözünde çocuk, eni konu daha küçük bir adaın, kendi boyuna uygun nesneler sağlanması gereken bir llomonculus'mıış gibi.. Fransız. oyuncaklarının harfı harfine ergin işlevlerinin e\renini canlandırması, çocuğun düşünmcsine zaman kalmadan onu biitün zamanlar boyunca askerler, postacılar, Vespalar yaratmış bir doğa kandırmacası oluşturarak bunların tümiinü benimsemeye hazırlar." Ergin Telci de çocuklara böyle oyuncakların değil bir çuval kil ya da macun ile üç model verilmcsini yeğliyor: "En iyi oyuncak budur!" diyor, "Hem el becerisi sağlar hem dc yaratıcılığı pekiştirir!" Başka eğitici oyuncaklar var mıdır? "Legolar... Ama bunlar doğayı köşeli robotlargibi yansıttıklarından, çocuklara, ö/.ellikle küçük çocuklara yanlış izleniınler verdiklerinden eleşlirilnıiş, bu nedenle küçük çocuklar için l.ippo denen köşeli değil doğadakiııe ben/er yuvarlak kollu bacaklı adamlu çocuklu türleri geliştirilmiştir."' Ergin Telci de. Barthes da yaratıcı olmayan, çocuğun dünyayı ical ctmesinc değil kullanmasına yol açan oyuncaklara kızıyoılar. Telci, Barbi tipi oyuncakların sadece anlamsız tüketimi leşvik ettiklerini söylüyor. Bir oyuncak müzesinde bunlara yer vermemeli onu göre! Peki, böyle bir müzcde sadece fındık kabuklarına, bebeklcre, tahla küplere, legolara, lippolara mı yer vermeli? İp allama, topaç çevirme, çember yuvarlama da yok muydu çocuklıığuımızda? Mehmet Halit Bayrrnın "İstanbul Folkloru" adlı eserindc (Türkiye Yayınevi, 1947) "Çember Çevirmek" başlıklı bir bölüm vardır.. "Çember, ağaçtan veyademirdcn yahut telden bir dairedir. Bazen bu dairenin içi diklemesine birbirini kesen ipten veya telden iki kuturla dörde ayrılır" diyc uzun uzadıya tanımlar çemberi. İlk okuyuşumda çok yadırgamıştım; herkesin bildiği çemberi böyle tarif etmek bana atı. kuşu tanımlamaya kalkmak gibi gereksiz gelmişti... Oysa bugünkü çocuklara çemberin tanll yetmez bulabilirseni/ aslını, hiç olmazsa bir resmini de koymalısınız oyuncak müzesine! A C U M H U R İ Y E T D E R G İ 1 6 Ş U B A T 1 9 9 2 S A Y I 3 1 0 21