Katalog

EROL BÜYÜKMERİÇ’TEN ‘TEKERLEME DEFTERİ’ ‘Oooo!... Üvercinka dahil!’ Çocuk ve gençlik edebiyatımızın önde gelen yazarlarından Erol Büyükmeriç’in Tekerleme Defteri’nde (Everest Yayınları) 20 tekerleme var: 5 sayışmaca, 3 kızdırma, 5 oyun, 7 kuş tekerlemesi. Oyun anlayışına ve tekerlemesine fabl özellikli kuş tekerlemelerinde olduğu gibi yeni bir bakış, çağdaş bir içerik getiriyor yazar. Cemal Süreya’nın “Üvercinka”sı “Güvercin Tekerlemesi” neredeyse alt metin olarak yer alıyor kitapta. Erol Büyükmeriç’in derdi, çocukları eğlendirirken aynı zamanda yazınsal dünyaya yaklaştırmak, yazınsal dünyanın dilsel (biçimsel) ve anlamsal bakımdan ufku genişleten olanaklarını çocuklara tanıtmak. Sisifos, Üvercinka gibi göndermelerle merak uyandırmak, kimi değerlerle özdeşim kurdurmak. li. Bir yanda da geleneksel tekerleme biçim ve içeriğini NİZAMETTİN UĞUR sürdürüyor elbette: “Oooo! / İpucu iplik ucu / Nerde bu- nun en ucu / O oradan, bu buradan / Çıktın sen de ara- “Oooo! / Tekerledim kaç kere / Yazdım, çizdim deftere dan.” (s. 15) / Attım tuttum saçmadan / Suya tirit katmadan / Yuvarla- dım tostopak / Dil üstünde kaydırak.” GELENEKSEL TUTUMU MODERN (s. 11) Kitaptan... DOĞRULTUDA KIRIYOR! Bu geleneksel tutumu modern doğrultuda kırması TEKERLEMELER YAZINSAL BİR TÜR Büyükmeriç’in en önemli özelliklerinden biri (bir diğer OLARAK GÖRÜLEBİLİR Mİ? önemli özelliği; yazınsallık, estetik düzey): “Oooo! / El Tekerlemeler yazınsal bir tür olarak görülebilir mi? ele versek / Unu ipe sersek / Sayışmadan yapsak / Ebe Genelde diğer türler içinde yer aldıkları için “özerk” tür olmadan / Çıkan olmadan / İmece / Demece / Hay-di / olarak mı kabul etmeliyiz yoksa? Asaf Hâlet Çelebi’nin Şim-di / Bir, iki, üç / Bileklere güç.” (s. 17) dediği gibi (“mücerret şiir”, 1938) şiirin alt türü müdür Oyun anlayışına ve tekerlemesine bile yeni bakış, çağdaş aynı zamanda? içerik getiriyor öte yandan: “(…) Ben vurdum, göremedin “Teker”den “teker-le-me” biçimine türemiş olan ve / Dört vurdun, beş aldın / Hile yaptın, mızıktın / Oyunbo- Tekerlemelerin bir diğer sınıflandırma biçimi de şöyle: “yuvarlama” anlamına da gelen “tekerleme”nin tanı- zan! Öyle mi? / Ver lütfen misketimi!” (s. 34) “Kararlı (hece ölçüsüne uyan) tekerlemeler”, “kararsız mı ve türleri konusunda görüş birliği tam oluşmamış. Fabl özellikli kuş tekerlemelerinde de yine aynı yak- (hece ölçüsüne tam uymayan) tekerlemeler.” Üzerinde ciddi akademik çalışmalar da yapılmamış pek. laşımı görüyoruz: “(…) Derler karga budala / Çıksan Esas olarak geleneksel halk edebiyatı ürünüdür teker- Adının yapısal ve sessel özelliğinden geldiği çok açık baksan o dala; / Usu çoğundan uslu / Geçer belki yunu- leme. Ama günümüzde yeni tekerlemelerin uyduruldu- ama. Aynı ve benzer seslerin yinelenmesi, yani sesleri su. / Sözde tilki aldatmış / Peyniri ondan kapmış. / Bi- ğunu da görüyoruz: “Altı kere altı otuz altı / Hakem de- yuvarlayarak sıralama, teker-le-me… zim tilki çalçene / Oysa tam da tersine. / Karga yemiş, o di penaltı / Rıfat dedi atarım / Prekazi dedi kaçarım.”, Diksiyon eğitiminde de kullanılan, salt söze dayalı ya- bakmış / Tilki yalam yalanmış.” (s. 44-45, “Karga Te- İsveç Norveç Danimarka / Belçika Felemenk Hollanda / nıltmaca tekerlemeleri bağımsız metin özelliği taşıyor: kerlemesi”) Akdeniz Karadeniz Marmara / Türkiye merkezi Ankara.” “Bu duvarı badanalamalı mı, badanalamamalı mı?”, Yazınsal düzeyi salt anlatımda görmüyoruz onda; me- “Al bu takatukaları, / Takatukacıya takatukalatmaya gö- TEMEL ÖZELLİKLERİYLE ‘TEKERLEME tinlerarasılık ve türlerarasılık da giriyor işin içine (işte tür. / Takatukacı, takatukaları takatukalamam derse, / DEFTERİ’ önemli üçüncü özelliği): Sisifos (sisyphos) söyleni, “Ka- Takatukaları takatukalatmadan al da gel.” Çocuk ve gençlik edebiyatımızın önde gelen yazarla- rınca Masalı Tekerlemesi” biçimiyle çıkıyor karşımıza. rından Erol Büyükmeriç’in Tekerleme Defteri (Everest MASALLAR, ORTAOYUNU, KARAGÖZ, CEMAL SÜREYA’NIN ‘ÜVERCİNKA’SI Yayınları) adlı kitabında, taze, özgün tekerlemeleriyle MEDDAH, BİLMECE, NİNNİ, MANİ, Daha dikkat çekeni, Cemal Süreya’nın “Üvercinka”sı bu kez geleneksel edebiyatımıza yeni tuğlalar koyduğu- ÂŞIK HALK EDEBİYATI... “Güvercin Tekerlemesi” neredeyse alt metin olarak nu görüyoruz. Yanıltmaca dışındakiler ise birçok metin türü içinde, yer alıyor kitapta. “Üvercinka” şiiri, İkinci Yeni şairinin Şu tekerleme ile başlıyor Tekerleme Defteri: “Oooo! / onlarla birlikte söylenmiş, söyleniyor. Masalların özel- ilk kitabında (1958) yer alır ve kitabın da adıdır aynı Tekerledim kaç kere / Yazdım, çizdim deftere / Attım tut- likle giriş ve bitişleri, ortaoyunu, Karagöz, meddah, bil- zamanda. tum saçmadan / Suya tirit katmadan / Yuvarladım tosto- mece, ninni, mani... Hatta âşık halk edebiyatında da bir “Üvercinka”, Cemal Süreya’nın açıklamasına göre pak / Dil üstünde kaydırak.” (s. 11) türün adı. Saz âşıklarının atışarak yarıştıkları tür. “güvercinle karışık bir ad”. Hem biçimsel hem de an- Büyükmeriç, daha girişte tekerlemelerin temel özellik- Temelde çocuk edebiyatı içinde ele alınıyor tekerleme- lamsal bakımından sözcüksel-sözlüksel sapma ile elde lerini veriyor adeta. Öte yandan, tekerlemeyi de tanımla- ler. Dilde ve zihinde sağladığı kıvraklık çocuğun gelişi- edilmiş. Biçimsel olarak “g”si düşürülen “güvercin”e mış oluyor böylece. Modern, insancıl, çağından sorum- minde etkili. Anlamlı anlamsız sözcüklerle gerçeküstü an- “kadın” sözcüğünün ilk hecesi (ka) eklenmiş. Anlamsal lu bir yazar tutumuyla “defteri”ni doldurmuş. “Doldur- lam ve anlatımı çocuğun soyutlama dünyasına çok uygun. olarak ise “güvercin” ve “kadın” birleşimi; dolayısıyla muş” demek de bu kitap için tam yerinde değil aslında. Ses, hece, sözcük yinelemeleri yapısal temel özelliği. dayatmaya, barışa, aşka yönelik yeni bir kavram. Çünkü böyle yazarlar sizi, okurunu kışkırtır, defterinin Tüm bu özellikler bir arada düşünüldüğünde, “ses değeri Erol Büyükmeriç’in derdi, çocukları eğlendirirken, ay- boşluklarına bir şeyler yazmanızı ister sizden. öne çıkan tekerlemeler” ve “anlam değeri öne çıkan te- nı zamanda yazınsal dünyaya yaklaştırmak, yazınsal kerlemeler” biçiminde sınıflandırılıyor. UNUTULAN OYUNLARIN ÇOCUKLARA dünyanın dilsel (biçimsel) ve anlamsal bakımdan ufku ÖĞRETİLMESİNİ AMAÇLIYOR! genişleten olanaklarını çocuklara tanıtmak. Merak uyan- Kitapta 20 tekerleme var. 5 sayışmaca, 3 kızdırma, 5 dırmak onlarda Sisifos, Üvercinka gibi göndermelerle. oyun, 7 kuş tekerlemesi. 4 oyun tekerlemesinin her biri- Özdeşim kurdurmak kimi değerlerle. nin hemen arkasında o oyunun nasıl oynandığını açıklı- Tekerlemelerin sürrealist yaratıcı olanakları ile yazın- yor, unutulan ya da unutulmakta olan oyunların çocukla- sal yaratıcılığı da buluşturmuş yer yer: “(…) Şiir yazdı- ra öğretilmesini amaçlıyor böylece. rır Âşık’a / En özgünü Üvercinka. / Göklerde bir coğraf- Sonuncu tekerleme düzsöz (nesir) biçiminde. Koşuklu yacı / Bildiğimiz ilk postacı. / (…) Savaşları başlatsa da olanlar genelde kararsız yapıda, yani düzensiz hece ölçü- / Coşkuyla uçar barışta. / Gagasında zeytin dalı / Gönlü süyle yazılmış. barışa sevdalı. (…)” (s. 43, “Güvercin Tekerlemesi”) Günümüzdeki yeni tekerlemelerin hemen hepsi eğitim Tekerleme Defteri’nin boş bırakılmış son sayfasını da öğretim amaçlı yazılıyor; yardımcı ders kitapları, çizgi ben doldurayım istedim bir tekerleme yazıp: filmler gibi yerlerde kullanılıyor. Çok başarılı olanları da “Oooo! / Teker tekerledim / Yuvar yuvarladım / Yaz- var ama Büyükmeriç gibi yazınsal kaygı güdenine, de- dım son sayfaya / Barış özgürlük adalet / Bütün insanlar ğerler üretimine yönelik olanına rastlamak hayli zor. için / Bütün güvercinler için / Üvercinka dâhil.” n Erol Büyükmeriç’te yazma hazzını, çocuklarla adeta oyun oynama amacını görüyoruz özellikle. Kamucu bir Tekerleme Defteri / Erol Büyükmeriç / Everest tutum, olumlu değerleri özümsetme onun için öncelik- Yayınları / 56 s. / 2023. 4 21 Eylül 2023 Çizim: SERAP DELİORMAN