Katalog

11 KASIM 1821 / 9 ŞUBAT 1881 Çağımıza musallat olan hayalet: Dostoyevski! Dostoyevski ile Marx birbirini okumadı ama Dostoyevski’nin eserleri Marx’a bir yanıttır. ostoyevski gibi hayattayken yazdıklarıyla zar zor yaşayan, sarayla da aydınlarla da çok an- D laşamayan bir yazar nasıl oldu da öldükten kı- sa süre sonra etkisi çığ gibi artan bir şöhrete kavuş- tu? 20. yüzyıl onun eserlerinin filmlere uyarlanması, kitapları üzerine yorumlar yapılmasıyla geçti, felsefi etkisi romanlarının çevirileriyle yayıldı. Onun hiç bek- leyemeyeceği bir şeydi bu; herhalde daha hayattay- birlikte Proudhon’un Sefaletin Felsefesi (Çev. Işık Er- ladığını söyler, bu kendi parasıdır. Ve cinayetin arka- ken Balzac kadar, Zola ya da Hugo kadar şöhretli ol- güden / Kaos Yay.) adlı kitabının eleştirisi olan Felse- sındaki fikri açıklar, büyük bir amaç için insan hayatı- mak, Avrupa’da tanınmak isterdi. Böyle olmadı. fenin Sefaleti’ni (Çev. Ahmet Kardam / Sol Yay.) ya- nın önemi yoktur. Fransız elçi de Vogue, 1885 yılında Paris’teki bir yınlamış ve İngiltere’deki Komünist Birliği için daha Dostoyevski sanatsal yoldan Marx’la, Komünist dergide, Rus edebiyatını “Hepimiz Gogol’ün palto- sonra Komünist Manifesto adını alacak olan bildiriyi Manifesto’yla aynı şeyi keşfetmişti: Avrupa kapitaliz- sundan çıktık diyorlar” diye tanıtırken Dostoyevs- yazmıştı. Artık Londra sürgünündeydi Marx, Britanya mi eski sosyal bağları tümüyle kırmış, insanları para ki öleli 4 yıl olmuştu. Gogol’ün paltosu çoktan düş- Kütüphanesi’nde Sermaye üzerine çalışıyordu. çevresinde birleşmiş varlıklar haline getirmiş, sınıflar müştü üzerinden, ta 1849 yılında. Dostoyevski’nin Sibirya sürgünü 10 yıl sürdü, 4 yı- halinde ayırmış ve alt sınıfları zincirlerinden başka bir Dostoyevski’yi 1845 yılında keşfeden Hegelci, sos- lını Tobolsk’ta hapishanede, Semipalatinsk şehrinde şeyleri olmayan köleler haline getirmiştir. yalist Belinski, “Bizde edebiyat yok” diye yazmıştı ilk geçirdi. Bu dönemde bulabildiği İncil’i, Dickens, He- Tefeci ilkel kapitalist rolündedir, sermayeyi elinde eleştirilerinde ve Gogol edebiyatını yeni bir dönemin gel ve Kant’ı okudu. 1862-63 yıllarında iki kez Avru- tutar, faizle çoğaltır; Marx’ın farkı yeni kapitalisti, ser- habercisi olarak övmüştü. Dostoyevski’nin İnsancık- pa seyahatine çıktı, Londra’da Kristal Saray’ı gördü, lar’daki yoksulluk tasviri onu etkilemişti. mayeyi üretimdeki artıdeğere el koyarak çoğaltan ka- 1864’te Yeraltından Notlar’ı (Çev. Sabri Gürses / Çe- pitalisti ortaya çıkarmasıdır. Raskolnikov bu sermaye Gogol’ün 1847 yılında koyu bir muhafazakârlığa ka- viribilim Yay.) yayımladı. pılıp Roma’dan Rusya’daki arkadaşlarına çarlığı ve ki- zorbalığının Napoleon gibi büyük amaçlar için büyük İki düşünür birbirlerini okumamıştı ama bu kitap kıyımlar yapmaktan kaçınmamak fikriyle sona erdirile- liseyi öven mektuplar yazmasıysa Belinski’yi hayal kı- manifestonun bir yanıtıydı. 1866’da Dostoyevski pa- rıklığı ve öfkeye sürükledi. Ona sert bir mektup yazdı: bileceğini düşünür; bunun Marx’taki karşılığı proletar- “Rusya’nın vaazlara da (yeterince dinledi onları!), du- ra ve erdem konulu en büyük romanı Suç ve Ceza’yı ya diktatörlüğü fikridir, sonraki yüzyılda da ne olduğu, (Çev. Sabri Gürses / Can Yay.) yayınlarken Marx bir alara da (yeterince tekrar etti onları!) ihtiyacı yok, halkta kanlı mı kansız mı olacağı tartışılan bir fikir. asırlardır çamur ve gübre içinde kaybolup gitmiş olan sonraki yıl Sermaye’nin ilk kısmını yayınladı. Dostoyevski böylece çağının ilerici düşüncesini, Suç ve Ceza özünde paranın dolaşımına, aile ser- insanca onur duygusunun uyanmasına, kilisenin öğ- sosyalizmini iki kere eleştirmiş oldu; önce Yeraltın- retileriyle değil sağduyu ve adaletle düşünülmüş hak mayelerinin, birikimlerinin nasıl oluştuğuna ve yeni dan Notlar’da insanın akılla iyiye doğru ilerlediği fik- ve yasalara ve mümkünse bunların sıkı bir şekilde ha- kuşaklarda nasıl kullanıldığına dair bir romandır. İn- rine karşı çıkarak; sonra Raskolnikov’u fikrinin yan- yata geçirilmesine ihtiyacı var. Bunun yerine korkunç san karakterler paranın çevresinde dolaşan tesadüfi lışlığına ikna edip İncil’e çekerek. Sonraki eserlerin- bir manzara çıkıyor karşısına... Sadece kişilik, onur ve varlıklardır, yerlerine başkaları geçebilir, kaderler bu de de bu eleştirisini geliştirdi. Eleştirileri büyük ölçü- mülkiyetin değil, polis düzeninin bile herhangi bir gü- alışverişlerle değişebilir. de çürütülmeden kaldı, haklı göründü. venceye sahip olmadığı, bir sürü hırsız ve yağmacı ça- Raskolnikov annesinden gelen parayla eğitimini ta- Dostoyevski’yi, hatta Tolstoy’u bırakıp Marx’ın fik- lışanla dolu dev şirketlerden ibaret bir ülke.” mamlayıp para kazanmaya başlayacakken bir buna- rini sahiplenen Ruslar 20. yüzyılda sosyalist bir im- 1849’da Dostoyevski ve arkadaşlarını bu mektu- lımla eğitimini yarım bırakmıştır. Parayı faizle çoğal- paratorluğu yaşattılar, sonra tekrar Dostoyevski’ye bun okunduğu bir toplantıdan alıp hapse attılar ve ve İncil’e döndüler. Dostoyevski Rusya’nın, Marx tan tefecinin parasına el koymaya karar verir. O sıra- haklarında idam kararı verdiler. Hepsini bir sabah da annesinin gönderdiği paraların aslında kardeşinin da proletaryanın, işçi sınıfının tarihte özel bir role alıp idam mangasının tüfeklerinin karşısına, gözleri sahip olduğunu savunuyordu. Çağdaş küresel ka- gönülsüz bir ilişkiye girmesi sayesinde elde edildiğini pitalizmin ortasında bunlar hâlâ sınanan düşünce- bağlı bir şekilde dizdiler. öğrenir. Kardeşi bu ilişkiden başka bir para sahibiyle Titreyerek, kaygıyla ölümü bekledikleri sırada bir ler. Günümüz Rusyası’nın Batı’ya yönelik eleştiri- ilişkiye girerek kurtulmuştur. lerinde bu iki söylemi iç içe geçirebilmesi inandırı- haberci geldi son anda, çarın onları affettiğini ilan et- Paranın sermaye niteliği Raskolnikov’un fahişe Son- cı olmasa bile ilginçtir. Dostoyevski’nin hâlâ bugün ti. Ölmeyecek, Sibirya’da sürgüne gideceklerdi –bu ya onun ailesine yardım için verdiği paranın tefecinin yazmış gibi okunmasının arkasında tarihin hediyesi mektubu okuyup yaydıkları için. parası olup olmadığını sorgulaması sırasında belirgin- olan bu yenilenme vardır. n Dostoyevski bu sürgüne çıkarken Marx da Engels’le leşir. Raskolnikov bunu reddeder, çaldığı parayı sak- 16 10 Kasım 2022 RESİM: VASİLİ PEROV