Katalog

DAVID PECK ahkahanın Zaferı Yıkıcı larıh Olarak Gıdme, ınsan davranışı nın tanhını daha belırgın olarak, gulmenın tarıhını udeleyenbıryapıt Bu tarıhsel ıncelemede, Barry Sanders bır dı zı onemlı oykııyu açığa çıkarıyor Sozge lımı, ınsanların otorıteyle ılışkılen, esprı, dıl ve edebıyat arasındakı karşdıkli bağ lantdar En onemlısı, Sanders'ın gulmenın yıkıcı doğasını ele alması Dınsel ya da sı yasal otorıte kars.ısında, gulme savaş ka dar guçlu bır gııç halıne gelebılır ve uy garlaşmış davranışın çoğunlukla ınsanlar dan talep ettığı bastırmayı kırabılır An tıkçağlıların çok onceden keşfettığı gıbı, "Tek Dir alaycı guluş en guçlu ınsanıbde yok edebılır " Sanders'a gore, gulme ınsana ozgu an latımların en doğafıdır Aslında, ınsanı ın san yapan şeydır gulme, çunku boyle bır yetıye sahıp olan tek hayvan ınsandır (So nuçta Arıstoteles ınsanı anımal rıdens, ya nı "gulen hayvan" olarak adlandırmıştır) Işın tuhafı, gulme aynı zamanda ınsana en derınlerınde bır yerde bır hayvan olduğu nu hatırlatır, bır başkasının ddının ya da ayağının surçmesı karşısında atılan kah kaha dd butun ınsanların aslında hayvan lara ne kadar yakın olduğu gerçeğının al tını çızer Kankatur sayfasında yoksul çıft çıye boynuz atan keçı de bu ıkılı yon ara sında bağlantı kurar Gulme çoğu zaman bır surprızden ya da beklenmedık bır şeyden kaynaklanır ve genelldde talıhsız kıs,ıyı hedef alır (po puler durum komedılerınde büe bu boy ledır) Ne var kı, tarıhte çoğu zaman ol duğu gıbı gulme, merkezî otorıteye doğ ru yoneltddığınde guçlu bır alay ve yergı sılahı halıne gelır Sanders, esprı ya da ko medıden çok, edebıyatın urettığı ve ken dısı de edebıyatı ureten gulme uzerınde durur K Gülmenin yıkıcı doâası ;ı adına yuksek bır bedel odemışlerdır, u bedelın bır parçası da sevınç duygu sunun doğal bır ıfadesı olarak gulme nın yıtırdışıdır Sanders'a gore, gul me, uygarüğın erken aşamalarında erkeklerın ve fılozorlann elıne geçmış, ve hemen her Yunan fılo zoru ınsan eylemının bır parçası olarak gulme hakkında bır şeyler soyleme zorunluluğunu duymuş tur (Orneğın Platon, Devlet ınde gulmeye yalnızca son derece sınırlı koşullarda ızın verır) Bu durumda, der Sanders, koyluler ve kadınlar "tanrısal guce daha yıkıcı bır yol dan" gıtmekzorundayddar Buyı kıcilık oykusu, Sanders'ın Kahka hanın Zaferı'nde ızmı surduğu tarı hın arka planmda akıp gıden ırma ğın ana kollarından bırıdır Yeraltı mızahı gıderek guç kaza nıp sonunda bu eskı nukte ve davranış kuramlarıyla çar ıştığında, okurun vermesını ıs tedığım vurucu esprı ışte budur Patlama dunya nın dort bır ya nında duyulacak ve butun kuçuk koy ve kasabalarda hısseddecektır Ingdızcede kayda geçırdmış dk kahka hayı yedıncı yuzydda yazılmış olan Be owulr ta buluruz Sanders, butun ıncele mesmı Ortaçağ dunyası çevresınde ku rar, çunku otorıteye karşı çıkan ve onu alt etmeye çalışan guçlu ınsan sesı olarak kahkahanın patlaması ılk kez Ortaçağ'da duyulmuştur Kdıse ya da devletın (ba zen ıkısının bırden) çeşıtlı zamanlarda mahkum ettığı kahkaha, dctıdardan yok sunların kullandığı ydacı bır sdah, 'Or taçağ koylulerının moralını yuksek tutan buyuk gulme dalgası" halıne gelmıştır "Mıhau Bahtın bu dalgayı hardca bır de yışle 'dunyanın oyun ve gulme yoluyla dancı kez aydınlanması' şekknde nıteler" Ortaçağ yaşamı uzennde araştırma ya panlar bu yonu en çarpıcı bıçımıyle şen ldderde gorurler ya da Sanders'ın gunluk yaşamın "karnavallaştırdması" olarak ad landırdığı ve Ortaçağ'da yaşamın temel parçalarından bırı halıne gelen şeyde Sanders, ıncelemesının bu bolumunde Karnaval de Buyuk Perhız yaydma de buzulme, ozgurluk de kural şeklındekı karşıt guçler arasında temel bır yapısal karşıtliK kurar Bu karşıtldc, kıtabın da or taya koyduğu gıbı, modern tanhte de var lığını surdurur Kahkahanın Zafen'ndekı en kapsamlı yazınsal çozumleme Canterbury Hıkâye len'nden (1387 1400) "Değırmenci'nın Hıkâyesı"ne dışkın çozumlemedır (kıta bm "îlk Can Alıcı Esprı Chaucer'dan" başlddı bolumu), çunku bu oyku, San ders'ın betımlemeye çalıştığı tanhın bu yuk bır bolumunu ozlu olarak ıçenr San ders ıçın Chaucer, yazarın gozde edebıyat eleştırmenı Bahtın'ın cıddddc de oyun bazlık arasında "dıyaloıık" savaşımlar ola rak gorduğu şeyı temsu eder " Değırmen cı'nın Hdcâyesı"ndekı karnavallara ozgu ruh açıkça Chaucer'm daha ağırbaşlı ya pıtlarını kuşatıp onlara enerıı verır Demek kı, esprder ve gulme yalnızca toplumsal ve dınsel otorıteyı değıl, Cha ucer'dan başlayarak kurmacanın, hdcâye cdığın otontesını de zayıflatır Bahtın'ın bırbaşka yerde one surduğu gıbı ' Kur maca soylem, dılın bunyesel şakacı doğa sı kendını alt etme eğdımı aracdığıyla anlama ulaşır " Buna bağlı olarak, Cha ucer'da ' Değırmen cı'nın Hdcâyesı" al datdan koca ve mıde gazı uzerıne bn tur Abbot Costello ya da Laurel Hardy ske Bu kıtapta gostermeyı umduğum uze re, edebıyatın koklerı çok çalışma, goz den geçırme ve tıddı betımlemede değıl dır Bu çabalarda so/ konusu olan yuk sek duzey okuryazarhktır Daha çok, bır spor gıbı, edebıyat oyun ve alaycı konuş madan, esprderden ve neşelı konuşma lardan hıç olmazsa on altıncı yuzyılda buyuk bır bolumu kadınlann egemenlı ğınde olan mızah ve gulmeden doğup gelışmıştır Bu oykunun en onemlı bolumlerını, tarıh boyunca gulme ıle dıl arasında var olan karmaşık ve bırbırını butunleyen bağlantılar oluşturur Sanders'ın ortaya çıkardığı gulme ta rıhı, hem ınsanlık tarıhıne, hem de ede bıyat tarıhıne onemlı bır yenı yorum ge tırır, aynı zamanda, uzun gınş yazısı, kapsamlı sekız bolumu ve son sozuyle gerçek bır akademık çalışmadır (San ders, Pıtzer College'da Ingılızce ve Du şunce Tarıhı derslerı vermektedır) Kıtap temel olarak uç bolume ayrdır îlk dort bolum ve Sanders'ın çozum lemesmın yaklaşık yarısi ınsanlık tarıhı nın en erken donemlerını odağa alarak, Eskı Ahıt'te ve Yunan hlozoflarında (Stoacdar ve Hatıpler) gulmeyı ışler San ders'ın belırttığıne gore, Antıkçağ dun yasında gulme ve ağlama daha sonrakı tarıhte olduğundan çok daha yakındı bırbırıne, çunku her ıkısı de sevıncı ve acıyı dıle getırebılıyordu (Insandakı bu organık bırlık gunumuzde de, "gozle rınden yaşlar gelınceye kadar gıddu" ya da "sevınçgozyaşları doktu" gıbı devım lerde gorulebılır) Sanders, "Antıkçağ Dıınyası Gulmenın Tannsal Kokenı' başlıklı bolumde bu fıkırlerı açımlamak uzere Hephaıstos ve Prometheus mıtle rını anlatır Lskı Ahıt'te gulme, ya ku çumseyıcı ya da alaycı gulmeydı, ama Antıkçağ donemının Yahudılerı aynı za manda mızahın ılk yıkıcı bıçımlerınden bırı olan ıronının ustasıydtlar Ne var kı, ınsanlar toplumun ayrıcalı CUMHURİYET KİTAP SAYI 626 Gülmeiledll "DejÜPmencrnlnMkâyesr' cı bugun bddığımız bıçımıyle edebıyatın ortaya çıkışını gosterır, çunku bu hdcâye yalnızca Canterbury Hdcâyelerı ndekı otekı, daha cıddı hdcâyelerın gucunu za yıflatmakla kalmaz, geleneksel hıkâvecı lığın kurallarını da dılal eder "Demek kı, uç temel arayış gulme, esprı ve hıkâye an latma Chaucer'ın olağanustu şurınde gozlerımız onunde ıç ıçe geçen bağlantı Iarını açığa vururlar ' Sanders, kıtabın son da bolumu ve kı sa sonsozunde, Ronesans'tan yırmıncı yu/ydın sonundakı stand up komedyen lerıne msardığın gulme tanhının kalanını daha yoğun bır ardatımla sunar Sanders her ne kadar bazı onemlı noktalara (soz gelımı, "Aslında ıronıyle yergı sınıfın ala ya alınması olarak yorurnlanabdır") de ğınse de, tarıh ınsan gozunun ya da kula ğının yakalayamayacagı bır hızla açdır bu rada Rabelaıs, Snakespeare'ın Falstaff ı ve Jonathan Swıft'ten Charlıe Chaplın, Lenny Bruce ve Paula Poundstone'a (Sanders'ın Chaplın'ın Buyuk Ddctator fılmıne dışkın çozurrdemesı, yırmıncı yuz ydda kultur de toplum arasındakı gırıft ılışkılen ardamanın bır modelını oluştu rur Aslına bakdırsa, kıtabın son bolum lerındekı bazı fıkırler, Sanders'ın bır ya rışçı gıbı sunduğu ırdelemenın aşırı hızı sonucu yasamlarını yıtırmış trafîk kur banlanna donuşur Bellı kı, bu ınceleme nın Ronesans guldurusunden yırmıncı yuzydda televızyon ıçın hazırlanmış, du rum komedılerıne uzanan son yetmış beş sayfasından duncı bır kıtap yazdabdırdı Umarız, Sanders yakın bır gelecekte boy le bır tasanvı gerçekleştırmeyı duşunur Sanders'ın kıtap boyunca uslubu nere deyse konusu denlı coşkulu ve oyunbaz dır 'Tek bır onur kırıcı kahkahada kor kunç bır guç yatar " Sanders, kıtabının başlarında şoyle yazar "Hangıaklıbaşın da ınsan şu ya da bu zamanda saf bır ne defe lyı nışan alınmış bır alay kurşunu gondermemış ve tetığı yavaşca çekerken buyuk bır zevk almamıştır^' Bunakarşıldc, Sanders'ın duzyazısı zengın, yoğun, anıştırmalı bır nıtelığe burunup, her pa ragrafında bırçok fıkrı ve esprıyı de ıçe rebdır Ikı uslup yer yer bırbınyle çelışır Kahkahanın Zaferı sağlam bır akademık ıncelemedır Hemen her savfadakı dın notları, mızah ve komedı konusundakı hemen her onemlı noktayı ıçeren otuz sayfalık kaynakçasıyla Aynı zamanda, kı tap yer yer bır stand upguldurusundekı espnlerı anımsatır Sanders, Lenny Bru ce la kendı entelektuel gelışımınm erken bır aşamasında ve oluşum yıllarında ta nışmıştır ve komedyen Bruce'un oğretım uvesı Sanders u/enndekı etkısı açdtça go rulur Ln dgınç duzeyde, Kahkahanın Zaferı dılı, dılın yuzydlar boyunca nasıl değışıp gelıştığını ırdeler, çunku Sanders her z.d man sozcuklerın anlamlarını açığa çdtar maya çalışır, onların kokenlerını araştı rır Sanders, Hazretı Ibrahım'ın "oğlu nu daye ayırmak" (Ing cleave hıs son ın two) zorunda kalmadığını belırttıkten sonra, bır dıpnotla okurlarına açıklama getınr "Cleave sozcuğu hem 'ya pışmak, tutunmak, bağlanmak', hem de 'ayrdmak, kopmak' anlamına ge lır " Bırkaç sayfa sonra getırdığı d gınç bır başka açıklama da, "gul me" de "cınsel dışkı"nın aynı dd sel kokten gelıyor olmasıdır Sanders, Cıcero'nun mıza hı ıronı (facetıae) de şa ka (dıcacıtas) şeklınde da kategorıye ayırdığı nı yazar, sonra uzun uzun bu ayırımın dd sel sonuçlarından soz eder Daha sonra, şun ları soyler Latıncede "oyku" anlamına gelen geste sozcuğu modern Ingı lızcede )est sozcuğune kaynakldc etmıştır, Ingdızlerın Kral Alef nc donemı gıbı çok erken bır tanhten ıtı baren bıldıklerı bır akrabaldctır bu Bu donemın Ingılızce çevırılennde racu soz cuğu bazı yerlerde Latınce hıstorıa yı, başka yerlerde ıse commoedıa sozcuğu nu karşdayacak sekdde kullandır Sanders, bırkaç sayfa sonra, 1956 ydın da Kalıfornıya Los Angeles Unıversıte sı'nde bırıncı sınıf oğrencısı olarak geçır dığı haftaları anlatır, bu sure boyunca ge celerı Lenny Bruce'un bır Hollywood ku lubundekı gosterderını ızlemıştır Geleceğın artyapısalcı hocasının raddcal bır stand up komedyenıyle karşdaşmasıdır bu Gene de, bırbırıyle bağdaşmaz oy kuler değddır bunlar, çunku hepsı aynı kaynaktan, gulme de dd arasmdakı kar şılıkiı bağlantdara yonehk yoğun bır dgı den gelır "Bu yuzden," dıye yazar San ders onsozunun dk sayfasında.ozelldde kenddenne yazı yazma olanağı tanınma mış kımselen yalnızca her kesımden koy lulen değd, ozellıkle her sınıftan kadın lan , konusma ddının kalp atışına, nab zına yakınuan bağlı kalmii ınsanları dın lemenızı ıstıyorum sızden Ne zaman Pla ton gıbı bınsı edebe ya da ahlaka aykırı olduğu gerekçesıyle asırı gulmeye karşı uyanda bulunsa, tam da bu gerekçelerfe katda katda gulen onlarca sıradan yurt taş canlandırın zdınınızde Yasa baskısı nı artırır artırmaz, uyanığın bırı kaçamak bır yol bulup sıvışacak, tuttuğu yol bo yunca da kahkahaiarla gulecektır Lenny Bruce, hem toplumun, hem de kendısının oluşturduğu engellerden ka çamamıştır, ama onun gulduru uğraşı, ozellıkle ddının yetkdılen şoka uğratma tarzı, Sanders'ın oykusune gulme de dı lın sahıp olabdeceğı donuşturucu gucun açığa çıkardması çok ıyı oturur KahTkahanın Zafen, ovun de dd, espn ler de edebıyat, gulme ue toplumsal de ğışme arasındakı bu bağlantdarı ırdeler Kıtap, çokkatlı bır uslupla yazdmıştır Dortte uçu akademdt, dortte bın stand up guldurulen tarzında Hanka bır gos terıdır bu ve okurlarda bazı çok dgınç fı kırler uyandıran akademık bır ınceleme dır, tabıı, hem geçmışten, hem gunumuz den esprderı de unutmamak gerek • Kahkahanın ZaferiYıkıcı Tarih Olarak Gulme/ Barry Sanders/ Çet Kemal Atakay/ Ayrıntı Yayınları, 2000 /36O S SAYFA 1 1 ÇokfcatfeUrüsMı StamHıp esprilepl