Katalog

JYemal Özdemir kitabına ilişkin olarak şunları söylüyor: "Kitabımızdayer alan Kitabı Bahriye portolonları bugüne kadar pek az haritası yayımlanmış bir yazmadan almmıştır. 16. yüzyıl sonuna doğru Istanbul'da yapıldığını sandığımız bu yazma, Kitabı Bahriye'nin en güzel kopyasıdır ve Osmanlı Sarayi için hazırlanmıştır. îstanbul Üniversitesi Kütüphanesi'nde yer alan bu eşsiz Bahriye kopyası, 16. yüzyıl Osmanlı haritacılığının ve görsel sanatlarının ulaştığı düzeyi göstermesi açısından büyük önem taşımaktadır." ALPAYKABACALI elibolulu Piri Reis (tam adıy[ la Muhiddin Piri, öl. 1554), | bir Türk korsanıydı. 15. yüz| yılın son çeyreğinde, amcası Kemal Reis'le birlikte Akdeniz'in batı kıydarında korsanlık yapmış; II. Bayezid'in Venedik seferine savaş gemisi kaptanı olarak katılmış ve başarı göstermiş, ardından Osmanlı donanması hizmetine alınmıştı. Donanmanın deniz seferlerinde de başarı kazanan Piri Reis, amcasının ölümünden (1510) sonra Gelibolu'ya çekildi ve "Dünya Haritası"nı çizdi. 1513 tarihli bu haritayı I. Selim'e (Yavuz) sundu. Sonraki yıllarda, zaman zaman seferlere katıldıysa da, çoğu kez Gelibolu'da kalarak Kitabı Bahriye üzerinde çalıştı ve bunu 1526'da I. Süleyman'a (Kanuni) sundu. 1528'de bugün "Ikinci Dünya Haritası" diye tanınan "Kuzey Atlantik Haritası "nı tamamladı ve bir kez daha padişahın övgüsünü kazandı. Sonraları uzun yıllar güney denizlerinde görev yapan, Umman ve Basra seferlerini düzenleyen Piri Reis, 1547'de Süveyş'teki donanmanın kaptanlığına ("Hint Kaptanlığı") getirildi. 1552'de Maksat'ı Portekizlilerden alarak Hürmüz Kalesi'ni kuşattıysa da, çok geçmeden, onarım görmesi ve dinlenmesi gereken donanmasını Basra limanında bırakıp üç gemiyle Mısır'a doğru yola çıktı. Gemilerden biri fırtınaya tutulup battı. Mısır'a ulaştığında, Basra Beylerbeyi Kubad Paşa'nın donanmayı terketmekle suçlaması, buna eklenen politik nedenler ve C U M H U R İ Y E T K İ T A P S A Y I 2 3 Kemal Özdemir'den "Osmanlı Deniz Haritaları" ndan sonra Piri Reis haritalan Piri Reis'in ilginç haritaları çıkar çekişmeleri sonucu, 1554'te padişah fermanıyla Kahire'de idamedildi. Piri Reis'in yaşamı üzerine, Kitabı Bahriye'sinden de yararlanılarak elde edilen bilgiler bunlar... Osmanlı tarihinin sayfalarında, birçok devlet görevlisinin buna benzer yaşam öyküleri vardır. Bir dönem gelir, yıldızları parlar; bir dönem gelir, boyunları vurulur... Ama Piri Reis, haritaları ve Kitabı Bahriye'si sayesinde, o karanlık sayfalarda kalmaktan kurtulmuş. Bugün deyaşıyor. Kemal Özdemir, 1513 tarihli "Dünya Haritası" üzerine şubilgileri veriyor: " Deve derisi üzerine çizildiği an laşılan harita, dokuz renkte boyanmış ve resimlenmiştir. 86 cm boyundadır. Üst yanında genişliği 61 cm, alt yanında 41 cm'dir. Dikkatli bakıldığında, haritanın sağ yanında (doğu bölümü) boydan boya kop muş olduğu hemen göze çarpar. Alt kısmının (güney) genişliğinin kısa oluşu, derinin olağan yapısından ileri gelir. Doğu bölümündeki kopma dolayısıyla 'Dünya Haritası'ndan geriye Atlas Okyanusu'nun boydan boya iki kıyısı kalmıştır. tspanya, Fransa, Afrika'nın batı kıyıları, Amerika'nın doğu kısımlan ile Florida kıyıları, Antiller, Güney Amerika'nın doğu bölümü bugünkü haritalara yakın doğrulukta çizilmiştir. Güney Amerika ile Afrika arasındaki mesafe, günümüz modern haritalarına büyük uyum sağlar." Kemal Özdemir," Antarktika dağlarının haritada yer alması ise ayrı bir bilinmezdir," diyerek, bu konuda ilk kez şu görüşleri ortaya atıyor: "Yüzyıllardır buzullarla kaplı bu dağlar 1951 'de ses yansıtıcı bir sistemle keşfedilmiştir. (... Piri Reis haritasında...) bu dağlar deniz kılavuzlarında yer alan ve gemicilerce kıyıları seyir halindeyken tanıyabilmek için çizilen siluet görüntülerin haritaya yansıtılması ile gerçekleşmiştir." Bu haritanın 1935'te Türkçe, Almanca, Ingilizce ve Fransızca açıklamalı tıpkıbasımı yapılmış; harita 1966'da ikinci, 1981'de üçüncü kez basılmıştır. Önemi, ilk Türk haritalanndan biri olmasından ve modern haritalara benzemesinden gelmektedir. "Ikinci Dünya Haritası" da denilen "Kuzey Atlantik Haritası", ilkinin bulunamayanparçalarıaranırkenTopkapı Sarayı'nda ele geçirilmiştir. "Ceylan derisi üzerine, sekiz renkle boyanmış, 4 V î ( 1 t y ;• •' i ..' r (< T.I?.' '.!', Osmanlı tarzı süslemelerle bezeli çerçevesiylegöze çarpan bu harita da tipik bir deniz haritasıdır (portolan). Piri Reis üslubunun tipik bir örneği olan harita 69x70 cm boyutlarındadır. Çerçevenin sadece kuzey ve batı kenarında bulunması, üzerindeki notların kenara gelen kısımlarının yarım kalmış olması, bu haritanın da bir parça olduğunu göstermektedir. Bu nedenle elimizdeki harita Atlas Okyanusu'nun kuzeyini, Kuzey ve Orta Amerika'yı kapsamaktadır. Harita üzerinde hemen göze çarpan ve portolanların tipik özelliklerinden olan dördü büyük ve süslü, ikisi küçük, atlı rüzgâr gülü ile iki mil ölçeği bulunmaktadır." Kemal özdemir'e göre bu "bir dünya haritası değildir. Kaybolmuş olan kısımlardaki alan büyük olasılıkla alt kenarda (güney) Antarktika, sağ kenarda (doğu) Istanbul'u kapsamaktadır. (...) Piri Reis, Osmanlı başkenti ve Yeni Dünya'yı büyük ölçekli bir haritada birarada göstermek istemiştir. Bir diğer amaç, 1513 yılında saraya sunduğu naritadaki bilgileri yeni keşifler ışığında güncelleştirerek Kanuni'ye sunmak istemisolmasıdır. Bir diğer olasılık Amerika kıtasındaki yeni keşiflere ilgi duyan Osmanlı sarayi bu haritayı çizmek için Piri Reis'i görevlendirmiştir." Hem Akdeniz ve Ege'de sefere çıkan kaptanlar için "eşsiz bir kılavuz", hem de Piri Reis'le ilgili bilgilerin kaynağı olan, aynı zamanda ilginç harita çizimleriyle dikkati çeken 1525 tarihli Ki tabı Bahriye'nin başlangıç bölümleri manzumdur. Bu bölümlerde yalın bir Türkçe (Kâtip Çelebi'ye göre "basit (îemiciağzı")kullanılmıştır. "Böyle olması doğaldır; Piri Reis, kılavuzunu gcmicilerin anlayacağı bir dille kaleme almıştır." Bu manzum bölümdepusula ve haritanın kullanılmasından "Antılyesahillerininbulunuşu"na (Amerika kıtasının keşfi) kadar birçok konuda bilgi verdikten sonra, "şiir diliyle devam etmenin sözü uzatacağını, denızde zorluk sırasında uzun sözün uygun olmayacağını" belirterek anlatımımdüzyazıylasürdürür. Piri Reis, Kitabı Bahriye'nin her bölumüiçin "harti"adınıverdiği bir portolan çizmiştir. Kitaptaki bilgilerin gerçeğe uyduğu belirtümektedir. Yazma nüshalarından biri Ayasofya Müzesi Kütüphanesi'ndedir ve bugüne kadarki yayınlarda bu nüsha temel alınmıştır. 1935'te Türk Tarih Kurumu'nca tıpkı basımı yapılan kitap, özgün metni, çevrimyazısı, dili yalınlaştırılmış metni ve îngilizce çevirisiyle birlikte 1988'den başlayarak dört ciltte yeniden yayımlandı. Kitabında sırasıyla Piri Reis, Dünya Haritası, Kuzey Atlantik Haritası ve Kitabı Bahriye üzerine bilgiler veren Kemal Özdemir, sözkonusu iki harita ile Kitabı Bahriye'den seçilmiş 40 haritayı yayımlamaktadır. Bunlar, bugünkü Türkiye'nin kıyıları ağırlıklı olmak üzere, çepeçevre Ege ve Akdeniz kıyılarının haritalandır. Kitaptaki örneklerin bugüne kadar pek az haritası yayımlanmış bir yazmadan alındığını belirten Özdemir, ekliyor: " 16. yüzyüın sonuna doğru İstanbul'da yapıldığını sandığımız bu yazma, Kitabı Bahriye'nin en güzel kopyasıdır ve Osmanlı Sarayi için hazırlanmıştır. Îstanbul Üniversitesi Kütüphanesi'nde yer alan bu eşsiz Bahriye kopyası, 16. yüzyıl Osmanlı haritacılığının ve görsel sanatlarının ulaştığı düzeyi göstermesi açısından büyük önem taşımaktadır." Değişik kopyalarda değişik süslemelerin kullanılmış olması ve minyatürlü elyazmaları arasında bile benzerine az rastlanan bu kopyanın varlığı, gerçekten de, 16. yüzyılda Osmanlıların görsel sanatlar alanında önemli bir aşamaya ulaştığını vurgulamaktadır. Bu nokta, Piri Reis'in haritacılığı kadarönemlidir. • Piri Reis/ Kemal özdemir/ Başkent O/set Kültür Yayınlan/ Büyük boy/ XXIVsay/a + 40 harita S A Y F A '.0.4 ; & *