Katalog

Birpolisiye roman parodisi: MaviSakal Bizi kıskırtıyor YILMZ ECEVİT Mavi Sakal / Max Frisch Çeviren: Esin önol / Ara Yayıncılık, îst. 1991/112 s. Geçen yıl ölen tsviçreli yazar Max Frisch'in son ürünlerinden "Mavi Sakal" (Blaubart) 1982'de yayımlandığı zaman basından ayrımlı tepkiler aldı. Kimi eleştirmenler, yetkin yapıdar ortaya koyarak çağdaş yazının odağında yer alan ustanın yaşlılık ürünleriyle ilgili olarak duydukları düş kırıklığını dile getirdiler; "boş bir kitap" olarak nitelendirdiler "Mavi Sakal"ı. Kirhileriyse, duygu boyutunun en aza indirgendiği, ayrıntılardan arınmış, içerdiği az sözcükle bir 'taslağı' andıran kitabın, bu özelliklerinden ötürü yanlış değerlendirilmemesi gerektiğini vurguladılar; "Mavi Sakal"ın, kısa, yalın, ipuçları fazla belirgin olmayan yapısının ardındaki düşünsel yoğunluğa dikkati çektiler. Onlara göre bu ahşılmamış kitap, Frisch'in biçim arayışındaki duraklardan biriydi. Gerçekten dc Max Frisch, yapıdarının her birinde yeni bir biçim arayışının sonuçlarını sergilemiş; kendini sürekli yenilemiş bir yazar. Ancak onun düzyazıanlatı ürünlerinde, aynı yöne eğim gösteren bir grafiğin varlığına dikkati çekmek gerek: Frisch'in yapıtlarında sözcük kullanimının giderek azaldığı ve yaşlılık ürünlerinde anlatımın en aza indirgendiği görülür. "Cezaevi Günleri" adıyla dilimize çevrilen "Stiller" (1954) romanında, ana figürün özbenliğine ulaşma yolunda verdiği savaşımı, duygu, imgelem ve fantastik öğeyle örülü bir anlatım içinde ve bol ayrıntılı bir dille yansıtan Frisch, giderek daha az 'anlatmaya' başlar. özellikle yaşlılık ürünlerinde sözcük tasarrufu doruktadır. Birçok yazarın olgunluk yapıdarında görülen bu ortak olgu, bir rasdantı olmasa gerek. Yaşamın krizli yıllarının geride kaldığı, tutku ve coşkuların dinginleştiği, yaşamda özün yakalandiğı bilgelik dönemidir yaşlılık yılları. Çoğu kez az ve öz betimler yazar, olgunluk döneminde. Ancak, anlatı estetiğinde az sözcük kullanımının tek nedeni kuşkusuz bu değil. Max Fricsch'te bu olgu, onda baştan beri yer alan ve ürünlerinde aynmlı biçim yapüarı içinde ortaya çıkan bir düşüncenin uzantısı; onun 'taslağa' olan eğiliminin bir göstergesi. Frisch "Taslağa Olan Eğilimimiz" adlı yazısında, çağımızın bir bütünlük içinde olmayan, karmaşık gerçeğini, bütünlük gösteren bir biçim yapısı içinde anlatmanın gerçekçi bir tutum olmadığını vurgular: "Eğer meslektaşlarımın, sorularına tümüyle açıklık gctirecek bir yanıtlan yoksa, biçimde 'taslaksı' olanı kullanmak zorundadırlar" (Neue Zürcher Zeitung, 28.6.1947), çünkü "taslağın bir yönü vardır, ama sonu yoktur; henüz tamamlanmamış ya da bir daha tamamlanmayacak olan bir dünya imgesinin yansıması olarak 'taslak'; biçimsel düzlemde, 'tinselin' önüne geçmek istememenin bir sonucuolarak'taslak'..."(a.g.y.) "Mavi Sakal", kimi yerde yüklemsiz kısa tümceleri, çoğu kez birbirini tamamlamayan diyaloglardan oluşan yapısı ve ön planda vurgulanmamış motif dokusuyla, Max Frisch'in taslağa en yakın yapıtlarından biri. "Zaman zaman insanı en çok saran kitaplar, onu karşı çıkmaya kışkırtan; en azından onda, bazı yerleri tamamlama isteği uyandıranlardır." (a.g.y.) "Mavi Sakal" bu düşüncenin bir uzantısı. Her şeyi 'söylemek'; okura imgelem özgürlüğü tanımak; dile getirilmeden satır aralarında gizlenenlerin okur tarafından bulunmasını beklemek: Frisch, "Mavi Sakal"dabunuuyguluyor. Altı kez boşanmış, yedincisiyle evli Dr. Schaad, son karısı tarafından şakacı bir yaklaşımla 'Mavi Sakal' diye adlandırıhr. Dr. Schaad, 17. yüzyıl Fransız yazarı Charles Perrault'nun, altı karısını öldürüp cesetlerini bodruma gömen şövalye kahramanı gibi bir kadın düşmanı değildir; ama ayrıldığı karılarından birini öldürmekle suçlanmaktadır. 112 sayfalık kitap, baştan sona bu cinayet davasının sorgulamalarını içerir. Sorgulama, mahkeme sonunda aklanmış olan Dr. Schaad'ın belleğinden, geriye dönüşlerle aktanlmaktadır. Başlığı ve cinayet motifi dışında, biçim açısından polisye romana benzemez "Mavi Sakal." Gerilim öğelerinin olmadığı, ayrıntılar arasında yakalanacak ipuçları içermeyen bir polisiye romandır bu; bir polisiye roman parodisidir daha çok. Okur, sanığın aklandığını daha başından bilmektedir. Mahkeme sona ermiş; bir başkasının suçlu Max Frisch, Insanın gerceğlne. bıyograflsl aracılığıyla ulasılamayacağı görusundedir Bu nedenle "Mavi Sakal'dakl kahramanını söyle konusturur Blyografimle ilgili bulduklarınıza bakılırsa dehset doğrusu, bunu sövlemellylm, iyi calısmıssınız savcı bey * olduğu anlaşılmıştır. Buna karşın Dr. Schaad suçlu olduğu konusunda ısrarlıdır: "Suçsuz değilim (...) On dört yaşımdan beri, masum olduğuma dair bir his yok içimde." (Mavi Sakal, s. 47) özde, satır arasına yerleştirilen, Frisch'in kimlik bunahmı yaşayan figürlerinin sıkça başvurdukları bir eylemdir: Bu tümce, 'insanın kendisiyle hesaplaşma' olgusunun parodisidir. Frisch, şimdiye dek birçok yapıtının odağma yerleştirdiği motifleri, satır aralarından bulup çıkarma işini okuruna bırakır; kimi kez parodi yapar, kimi kez de o motifin bir başka çeşitlemesini kullanır. "Stiller" de de bulunan 'sorgulama motifi' "Mavi SakaTın odağını oluşturur; Frisch'in "kimlik arayışı" motifiyle iç içedir. Biyografi kavramına ironik yaklaşır Dr. Schaad; gerçeğin peşindeki savcıya alaycı bir biçimde, "Biyografimle ilgili bulduklarınıza bakınca, savcı bey, dehşet doğrusu, bunu söylemeliyim, iyi çalışmışsınız", der. (a.g.y. s. 47) Çünkü Frisch, insanın gerçeğine, biyografisi aracılığıyla ulaşılamayacağı görüşündedir. Türkçeye çevrilmekte olan "Adım Gantenbein Olsun" romanı ile "Philipp Hotz'un Büyiik öfkesi" oyununun ana sorunsalı olan 'evlilik' konusu, Dr. Schaad'ın yediye katlanmış evlilik yaşantısında ele alınır. Evlilik, sürdürüîmesi olanaksız bir ilişkidir "Mavi Sakal"da; insanın gerçeğiyle çelişir; ancak bir 'oyun' olarak vardır. Dr. Schaad'ın arkadaşı şöyle der: "Bakın ben yirmi dört yıldır evliyim, bu bir espri olayı, insanın espri anlayışı yoksa bunu yapa maz, karım da zaten neredeyse oyuncu oluyordu." (a.g.y. s. 64) Tüm kitap boyunca belirgin olan ironik yaklaşım, özellikle evlilikle ilgili bölümlerde yoğunlaşır. "tnsan Nedir ki" (Der Mensch erscheint im Holozan) (1979) adlı anlatısında, yaşlı ana figürün fiziksel ve zihinsel çöküşünü ana motif olarak işleyen, belleğin gücühü yitirmesi olgusunun altını çizen Frisch, "Mavi Sakal"da da "yaşa bağlı bellek kaybına" (a.g.y. s. 98) değinir; "ortak bellek diye bir şey (de) yoktur" (a.g.y. s. 37, s. 35),çünkü herkesin belleği geçmişi ayrı 'kurgular.' "Mavi Sakal" Max Frisch'in son yapıtlarından biri; yaşam deneyimlerinin bir bileşkesi; yazın alanındaki biçim arayışının bir ürünü. Polisiye roman parodisinin yarattığı 'yabancdaşmış' ortamda yine insanın gerçeğini sorguluyor Frisch, az sözcükle, mesafeli, ironi ve groteski kullanarak... Çağdaş yazının biçimsel yeniliklerine ayak uydurabilen okur için Frisch'ten bir başka arayış. D TflrkçMfe M M Frisch Çarpık Sevda / Çeviren: Sezer Duru Can Yayınlan, îst. 1987 / 248 s. 21.000 TL. Giince / Çevirenler: Rezzan Algün Edeltrud özdemir / Gündoğan Yayınları, Ankara, 1990 / 196 s. 15.000 TL. tnsan Nedir ki / Çevircn: Gürsel Aytaç / Ara Yayıncılık , tst. 1989 130 s./12.000 TL. CUMHURİYET KİTAP SAYI 109 S A Y F A 4