Katalog

ARKEOJEOLOJİ Ege'deki korkunç deprem dalgasının mahvettiği uygarlık Yaklaşık 3500 yıl önce meydana gelen dehşet verici bir felaket, Girit Adası üzerinde Tunç Çağı'nı yaşamakta olan Minos uygarlığını yerle bir etti. llk bakışta bu felaketin sorumlusu, aşağı yukarı aynı dönemde patladığı bilinen Santorini Adası üzerindeki bir yanardağdı. " • Ne var ki, 120 kilometre ötedeki bir yanardağ patlamasının nasıl olup da Minosluları silip süpürdüğü konusu 60 yıl boyunca kazıbilim uzmanlarının (Arkeoloji) ateşli tartışmalarına neden oldu. Ama artık bu soruya yanıt getirecek bir umut ışığı belirdi. okyanusun yuzeyıne akarak dağılır ö yandan, dalganın denız suyundan dal yoğun olması durumunda denıze hız çarparak dıbe çoker Bu muthış moment aktanmı, depre dalgasının (stunamı) oluşumuna yol aça Sonun başlangıcı S antorini adası uzerındekı yanardağ patlaması tarıhın gelmış geçmış en buyuk patlamalarından bırı olmalıydı Uzmanlar patlamadan arta kalan mal zeme mıktarını olçmek ve kalıntıları ıncelemek suretıyle soz konusu yanardağın boyutu konusunda uç aşağı beş yukarı bir bılgı elde edebılıyorlar Içınde yaşadığımız donemın en buyuk yanardağ patlaması 1883 yılında Endonezya'nın Krakatoa adasında meydana geldı Ama Santorini patlamasından sonra gerıye kalan kraterın buyukluğu, Kra katoa adasındakının dört katı kadar Bu ıpucundan yola çıkan uzmanlar, Santorını'dekı yanardağ patlamasının korkunç boyutta olduğu ve çevreye Krakatoa'dakıne kıyasla ıkı uç kat daha fazla taş ve kul puskurttuğu sonucuna vardılar 60 ve 7O'lı yıllarda kazıbılımcıler Mınoslular'ın olumune, patlama sonrası Gı rıt uzerıne yağan sıcak kullerın neden olduğu göruşunde bırleştıler Gelgelelım, Ege denızyatağını ınceleyen yerbıîımcıler, Santorını'den yağan kullerın buyuk bir bolumunun Ege'nın doğusuna ve Turkıye'nın batısına duştuğunu, Gırıt'ın ıse bu olaydan pek fazla etkılenmedığını ortaya koydular Ne var kı, yanardağlar bir başka yolla çevreye zarar verebılır Krakatoa'dakı patlamanın yarattığı yer sarsıntısı sonu cunda denızın altında meydana gelen buyuk bir dalga Java ıle Sumatra adaları arasındakı Sunda Boğazı'nı yerle bir ettı Bu korkunç dalga 600 ton ağırlığındakı mercanlıkları denızın altından kıyıya surukleyerek 36 bin kişinin ölümune yol açtı Acaba mınoslular da benzer bir yazgıyı mı paylaşmışlardı? Dev deniz dalgaları Sorun, yanardağ patlamalarının neden olduğu bu buyuk dalgaların çok az sayıda bılım adamı tarafından ıncelenmış olmasından kaynaklanıyor Yanardağ uzmanlarının çoğu daha başka konularla ıl gılenıyor Onlar ıçın, yanardağların neden patladığı, ortaya çıkan yoğun gaz kume ierının nasıl dağıldığı gıbı konular daha buyuk bir onem taşıyor Bu konuya el atmak ıstememelerının bir nedenı de, yanardağ patlamaları sonucunda son kerte karmaşık bir sureçten geçerek oluşan bu dalgaların ıncelenmesı ıçın gereklı donanıma sahıp olmamalarından kaynaklanıyor Bu nedenle bılım adamları elde ettıklerı kabaca kestırımlerle yetınmek zorun da kalıyorlar teme borçluydu Bu yontem, supernova patlaması gıbı karmaşık bir olayı ıncele yen astrofızık uzmanları tarafından yaygın bir bıçımde kullanılıyordu Ama Mo naghan yontemının başka alanlara da uygulanabıleceğıne ınanıyor, Santorini patlamasının bu ış ıçın bıçılmış kaftan olaca ğını duşunuyordu Monaghan o qun bugundur surdurduğu çaışmalar sonucun da patlamanın oluşturduğu dalganın boyutu ve adaya nasıl ulaştığı konusunda bellı kestırımlere vardı Japonca "tsunami" sozcuğuyle anılan deprem dalgasının nasıl oluştuğu ve ızledığı surecın ne olduğu konusunda bılgı edınmek çok guçtur Çunku boylesı bir gırışım maddenin üç aşaması arasındakı karmaşık etkıleşımlerın hesaplanmasını gerektınr * Pıroklastık akıntı adı verılen toz, kaya ve sıcak gazların patlaması, * Bunun yanardağın çevresındekı hava ıle etkıleşımı, * Ve yıne aynı akıntının bir dalganın oluşmasına yol açan denız suyu ıle etkı leşımı Bir dalganın kırılması da en az yukarı dakıler denlı karmaşıktır Bu sureç denız suyu, denız tabanı ve atmosfer arasında karşılıklı bir etkıleşım ıçerır Oysa kı, matematıkçıler genellıkle araştırmalarını maddenin bir ya da ıkı aşaması ıle sınırlandırırlar Boylesı bir olayın orneklenmesınde geleneksel yaklaşım "sonlu fark" olarak bılınen bir yontemden yararlanmaktadır Bu yontemde akıntı ya da dalga uç boyutlu bir ızgara bıçımınde temsıl edılır Bılgısayar yardımıyla dalganın hızı ve akıntının en uç noktalarındakı konumu hesaplanır Elde edıjen verıler daha sonrakı bir dızı hesaplarhaların temelını oluşturur Boyle ce, dalganın zaman ıçınde geçırdıgı değışımı gosteren bir tablo ortaya çıkar ıncelenmesınde bu yontem ışlevsellığını yıtırır Izgaranın farklı bolumlerı bırbırlerıne değer değmez, bunları ayırmak olanaksız olur Çok ıncelıklı sonlu fark yontemı bıle dalganın kırıldıktan sonra geçırdıgı aşamaları ızlemekten yoksundur Düzeltilmış zerrecik hidrodinamiği yontemı ıse ızgarayı bir yana bırakır Bunun yerıne, dalgayı belırgın noktalardan oluşan bir dızı olarak gosterır Grafıksel açıdan, elde edılen sonuç, noktalardan oluşmuş bir resmı andırır Bu yontemde, Monaghan ve ekıbı, elde ettıklen bı guların doğru olup olmadığını araştırm, uzere su teknelerınde bırtakım deneyl yaptılar Bu karmaşık etkıleşımlen yart mak ıçın saf sudan oluşan btr katman altına tuzlu su katmanı yeıieştınldı Pıro lastık akıntı, tuzlu suyun yuksek bir ye den karışımın ıçıne akıtılmasıyla elde ec lecektı Çarpışmanın hızı ıse, bu yuksel nın açısına gore degıştınlecektı llk deneyler 1994 yılında Cambrıdc Unıversıtesı Kuramsal Yer Hzığı Enstıt su'nde gerçekleştınldı Boylelıkle, tarih ilk kez deprem dalgalan üzerine lab< ratuvar deneylen yapılmış oldu Sonu lar beklendığı gıbı çıktı ve deprem dalg larının oluşumunda pıroklastık akır Nokta nokta Ne var kı, sonlu fark yontemı yalnızca ızgaranın hıçbır bolumunun bir başka bolumle ust uste gelmedığı durumlarda, bir başka deyışle, bir karışma olmadığında geçerlı olur Bu nedenle, dalga gıbı, kara ya çarpıp gerıye akan devıngen bir şeyın 8 yıllık öyku Tam sekız yıl önce New Scientist dergısınde çıkan bir yazı Melbourne Monash Unıversıtesı uygulamalı matematık uzmanı Joe Monaghan'ın gozune ılıştı Mo naghan, "Mınos Içın Yenı Bir Dönem" başlıklı yazıyı okuduktan sonra soz konu su olayı aydınlatmayı kafasına koydu Monagham 3500 yıllık bir gız perdesını aralayabılecegı konusundakı bu kararlığını ıkı meslektaşı ıle bırlıkte 7O'lı yıllarda gelıştırdığı "duzeltılmış zerrecik hidrodinamiği" adı verılen matematıksel yon Şok dalgaları: 3500 yıl önce volkanık bir patlama Santorini Adası'nı ve Gınt Adası uzerındekı bir uygarlığı yerle bir ettı. nereye gıderlerse gıt sınler, her noktanın aldığı yol, dalganın kırıl ması, yanı sıvının farklı bolumlerının bırbırlerı ne karışması durumunda bıle ızlenebılır Ölçum ve hesapla malar deprem dalgası oluşumunun buyuk ol çude pıroklastık (volkanık) etkınlıklerınden meydana gelen parçalanma) akıntının yo ğunluğuna dayandığını ortaya koyuyor Akın tının yoğunluğu denı zın suyuna kıyasla azsa, o zaman dalga yoğunKığunun önemı kanıtlanmış oldı. Doğal olarak, tuzlu suyla elde edılı yapay pıroklastık akıntılar yalnızca kab ca bir benzetme oluşturur Çunku I akıntıya toz ve taşlar da karışabılır Iş Monaghan ve ekıbı şımdılerde boylesı I surecın akıntının yoğunluğunda nasıl I değışıme yol açtığını araştınyor Monash'da gerçekleştınlen son dene lerde Monaghan, zımpara kâğıdı ure mınde kullanılan aşındırıcı tozlardan el ettığı sulu bir karışımla aynı etkıyı yar< maya çalıştı Deprem dalgasının Girıt kuzey kıyısına çarpması durumunda y ratacağı etkıyı anlamak ıçın duzeltıln zerrecık hidrodinamiği yöntemınden yararlandı Soz konusu kıyı şerıdı uzer de adanın 3 kilometre ıçlerıne uzanj dağlarla çevrılı buyuk duzlukler yer a 5416