Katalog

H AB ER ILGINC SORULAR TV 2 09.50 Belgesel "Akdenız" TV 212.30 Belgesel "Gelecege Bakış" TV 214.40 Belgesel "Evrenin En Mükemmeli" TV 318.00 Belgesel "Boşluğa Dokunmak" TGRT 12.30 Sağlık Hattı Kanal E 17.35 Belgesel "Vahşl Yaşam" atv 15.30 Belgesel "Uzaklar" 16 Ağustos Cumartesi Miyopi hakkında sopular? 17AğustosPazar TV 1 11.40 Belgesel "Dünya Coğrafyası Kaşifler" TV 2 16.30 Belgesel "Dünya Coğrafyası" TV 2 19.30 Belgesel "Bilim 2000" TV 3 16.25 Bılım ve Teknoloji TV 317.25 Belgesel "Idealimdeki Yaşam" Çocuklara çeşıtlı mesleklerı sevdırmek amacıyla yapılmış bu belgeselde maraongoz ve astronot mesleklerı tanıtılıyor Kanal 6 01.45 Belgesel "Amerika" SORU: Blrçok ınsan (benim tanıdığım insanların yüzde 4O'ı) gözlük takar ve çoğunluğun şıkayetı de mıyopidir. Mıyopının genetık kökenlı bır problem olduğu soylenıyor, bu durumda miyoptnin fazla okumayla bır ılışkısının olmadığını söyleyebılır mıyız ? Pekı bu göz rahatsızlığına hayvanlarda da sık rastlanır mı ? Miyop hayvanlar hayatlarını nasıl sürdürüyorlar ? YANIT: Bırçok hayvanda oküler yansıma (sonsuz uzaklıkta bulunan bır nesnenın temız bır retınal göruntusunü oluşturmak ıçın gereken mercek gucu) fjl göruntuye meyıllıdır Hayvanlarda astıgmat rahatsızlığına da ınsanlardan az rastlanır Tabıı goz doktoru muayenesınden geçmış olan hayvanların sayısı ınsanlara kıyasla çok az olduğu ıçın bu konularda cıddı bır ıstatıstıkten soz etmek doğru olmaz Mıyop hayvanları doğada ızleyen araştırmacılar olmuştur Bu hayvanların cıddı sorunlarla karşılaştıkları gözlenmıştır YANIT: Mıyopının genetık bır yönü olduğu doğru, ancak bunu kabul edersek, bu rahatsızlığa neden modern toplumlarda daha sık rastlandığını açıklamak guçleşıyor Gozlermı sureklı uzak yerlere odaklamak zorunda olan ınsanlarda, örneğın denızcıler ve dağcılarda, mıyopıye daha ender rastlanıyor Gözun ıkı yanındakı kasları eğıterek mıyopı derdınden kurtulmak mumkun gıbı gorunuyor Bınne ılk gunden gozluk verdığınızde boyle bır eğıtıme olanak kalmıyor ve tedavı de ımkansızlaşıyor YANIT: Çevrenızde gorduğunuz ınsanların yuzde 40'ının gözluk takıyor olması butun ınsanlar ıçın bır yorumda bulunmanızı kolaylaştırmaz Eğer ılkel toplumların yaşadıkları yerlere gıdersenız bırçok ınsa nın gozluk takmadığını ve çok lyı görduklerını goreceksınız YANIT: Mıyopının genetık yapıyla ılgısının olduğu doğrudur ama lyı oğrencılerın, terzılerın, laboratuvarda kapalı yerde buyutulen hayvanların buyuk bır çoğunluğu nun mıyopıden dığerlerınden daha fazla şıkayetçı oldukları da gozlenen bır ger çektır YANIT: Hayvanat bahçelerınde doğan ve buyüyen maymunlarda mıyopıye doğadakı ırkdaşlarından daha sık rastlanır Mıyopının temel nedenı gozun bazı eksenlerınde meydana gelen uzunluk değışımlendır, ama corneanın gucundekı değışımler de goruşu etkıler Kornea değışımlerı genellıkle buyume çağında, doğu mu ızleyen bırkaç yıl ıçınde gerçekleşır fakat bu durum ınsanlarda çok daha uzun surebılır Şıddetı azalsa da ınsanlarda otuzlu yaşlara kadar kornea değışımlerı gozlenebılır Cıvcıvlerde bu durum daha da belırgındır Lens takılarak 10 derece mıyop veya hıpermetrop hale getırılen cıvcıvlerde kor nea değışımlerı gözlenmış ve sonuçta lyı bır goruş ortaya çıkmıştır Insanlarda mıyopının durdurulup durdurulamayacağı veya derecenın duşuru lup duşurulemeyeceğı halen tartışılan bır konudur Uzakdoğu'da son zamanlarda mıyopıye çok sık rastlanır olmuştur, durum neredeyse bır salgın manzarası arzetmektedır Bu durumu da sadece ge netık veya meslek turuyle açıklamak mumkun değıldır UZAY ARAŞTIRMALAR I goruntulerının tamamı quasar denen çok uzak (mılyarlarca ışık yılı uzakta) aktıf galaksı çekırdeklerıydı Çekimsel merceklerle ılgılı bu ılk bılgılerı 1983 yı lında Turkçe lıterature ben kazandırmıştım (bkz TUBİTAK Bılım ve Teknık Dergı sı 1983 ocak sayısı p 34) Geçen zaman ıçınde bu konuda başkaca bır yazıya da rastlamadım Turkçe lıteraturde O zaman lar yabancı lıteraturde çekimsel merceklere aşağı yukarı sadece Eınsteın'nın go recelık kavramının bır kanıtı olarak bakılıyordu Ben Turkçeye kazandırdığım der leme yazımda ozgun bır yorum yaparak çekimsel merceklere "evrenin dev teleskopları" demış ve bundan boyle gokbı lımcıler bu galaksı boyutundakı dev doğal teleskoplardan yararlanacaklar demıştım Bu alanda gelışmeler hızlı oldu ve uç yıl once Almanya da sadece bu alanda uluslararası bır bı'ımsel toplantı yapıldı Para sal destek bulamadığım ıçın bu toplantıya katılamadım, ama ozel çabalarla gelışme lerı ızledım Bu alandakı gelışmelerle (1) Genel görecelık kavramının evrenin her yerınde geçerlı olduğu gosterıldıkten başka (2) Quasarların kesınlıkle galaksımız ıçınde değıl fakat kozmolojık uzaklıkta oldukları, (3) quasar tayf çızgılerındekı kırmızıya kaymanın tamamen evrenin genışleme sınden kaynaklandığı ve bu olayın da genışleyen evren modelının bır kanıtı olduğu gosterıldı Asıl önemlı olanı, gelışen tek nolo|i ve yenı gozlem teknıklerıyle artık goruntu quasarlar uzerınde kuçuk ve hızlı değışımler gozlenebılıyordu 1993'te Edınburg Krallık Gozleme vı'nden Michael R.S.Hawkıns'ın ılgınç goruşu bomba gıbı duştu bu alandakı bılgı bırıkımının ustune Hawkıns'e gore qu asar göruntulerındekı değışımlenn nedenı orjınal quasardakı değışımlenn yansıması değıl mercekleme olayını gerçekleştıren galaksının yıldızları etrafında yorunge hareketı yapan görunmeyen gezegenlerın oluşturduğu (mıkrolens) olayı olmasıydı Gezengenler hareket ettıkçe değışım gösteren (mıkrolens) olayıyla quasar qoruntulerı uzerınde kuçuk ve hızlı değışımler gerçekleşebılırdı Bu goruş kanıtlanırsa astronomıde ıkı önemlı gelışme olacak Bırıncısı, daha kendı galaksımız ıçınde başka yıldızların gezegenlerını gozleyemezken, mılyarlarca ışık yılı uzaklıktakı galaksılerın gezegenlerını ınceleme olanağı bulunacak Ikıncısı de, evrende karanlık kayıp maddeye bır çözum bulunmuş olacak türk astronomları ne yazık kı bu alanda araştırma yapa mıyor Onumuzdekı yıl önemlı bır gelışme gerçekleşıyor ve Ulusal Gozlemevımıze 150 cm çaplı bır teleskop kuruluyor (Internete bağlıysanız "http //www astroa physıcs metu edu tr" adresınde TUG altbaşlığına bakınız) Umuyoruz artık Turk astronomları da boyle ılgınç gok cısımlennı ızleyebılecek ve ınsanlığın bılgı bırıkımıne bu alanda katkıda bulunabılecektır * Prof. Dr. demircan a astro T.sc/ence.anfcara.edu.tr 18AğustosPazartesi TV 2 17.10 Yerli Belgesel "Her Kıyı Ayn Bır Yaşam" TV 3 11.35 Yerli Belgesel "Benım Denızcilerim" TV 3 13.40 Belgesel "Alo Dünya" Curıe'lerın keşfı, canlıların ıç enerjısı, ınsan vucudunun ıçı konu edılıyor TV 314.45 Ah Şu Vahşi Hayvanlar TV 3 15.45 Belgesel "Natıonal Geography Expolorer" TV 316.30 Belgesel 'Çevre Çalışanlan" TV 3 20.15 Belgesel "Thalassa" TV 3 22.00 Dağlar ve Yaşam Isvıçre'nın Vıege Vadısı'nde Avrupa'nın en yuksek rakımına ulaşan uzumlerın uretımı ve bolge halkının bu geleneğe bağlılığı konu edılıyor Uzayda çekimsel mercekler Osman Demırcan* 'Merceğini anladık da çekimsel mercek neyin nesı" dedığınızı duyar gıbıyım Anlatayım Bunlar bır tur hayalet gok cı sımlerı ve varlıkları sadece 1978'den bu yana bılınıyor Gorunmelerı zor sadece buyuk teleskoplarla gözlenebılıyorlar As lında çok parlak ve çok uzakta oldukları ıçın sonuk gorunuyorlar Farklı şekıl ve parlaklıkta bırbırıne yakın konumda bırkaç ayn gok cısmı duşunun Her astronom bı~ lır kı bu cısımlerın ışıntm ozellıklerı (tayf çızgılerı, sıcaklık, kımyasal bolluk, yuzey çekımlerı) bırbırının aynı olamaz Işte sayıları az da olsa gokyuzunde bırbırıne çok yakın konumda ve ışınım ozellıklerı bırbırı nın aynı olan gok cısımlerı var Bunların gerçek gok cısmı olamayacağı, bır mercekle oluşturulan goruntuler olması ge rektığı anlaşılıyor Çunku ancak aynı gok cısmıne aıt goruntulerın ışınım ozellıklerı aynı olabılır Dığer taraftan gozlenen bu tur cısımlerın boyutları çok buyuk (galaksı boyutunda) ve gorunen evrenin sınırına yakın en uzak cısımler Yanı goruntulerın yapay olarak oluşturulmuş olduğunu falan boşuna duşunmeyın Goruntuler doğal olarak oluşuyor Yıne galaksı boyu tunda (çapı 100150 bın ışık yılı) görunmeyen uzak bır gok cısmı mercek gıbı davranıp başka bır gok cısmının goruntu lerını oluşturuyor Işte evrende bu cısımlere çekimsel mercek ve bu olaya da çe kımsel merceklenme olayı denıyor Olayın nasıl oluştugunu bıraz daha açalım Gok cısımlennden uzaya yayılan ışınım foton denen enerjı paketlerı halınde yayılır ve çok kuçuk de olsa fotonların da bırer kutlesı vardır Kutle çekım yasasına gore uzayda ıkı cısım bırbırını kutlelerıyle doğru aralarındakı uzaklığın karesı ıle ters orantılı olarak çekeceğıne gore gok cısımlerı yakınındakı fotonları çekecek ve onların yollarını değıştırecektır Şımdı uzayda aynı doğrultuda ve farklı uzaklıkta ıkı gok cısmı duşunun Aradakı cısımden yayılan ışınım aradakı cısmın çekimsel mercek etkısıyle odaklanacak ve arkadakı cısmın göruntulerı oluşacaktır Işınımın çekimsel etkı ıle yol değıştırmesı gereğı Eınstein kavramı ıle daha 1916'da anlaşılmış ve 1919 yılında bır tam guneş tutulması sırasında arkadakı bır yıldızın konumundakı değışım ıle ka nıtlanmıştı Olaydan etkılenen Çekoslavakyalı muhendıs Mandi evrende buyuk kutlelerın bırer mercek gıbı davranabıleceğını duşunmuş ve bu duşuncesını Eınsteın'e bıldırmış Eınsteın'ın yaptığı çalışma sonunda bu tur çekimsel merceklerın var olabıleceğı, fakat bunları gozleme olasıl ğının çok zayıf olduğu yargısına varmıştır Çekimsel mercek bır galaksı ya da galaksı kumesı ıse, yanı ıçınden ışınım geçebılı yorsa tıpkı ince kenarlı bır mercek gibi davranır Aksı balde, ışınımın bır odak noktası oluşmaz buna karşı farklı buyukluk ve parlaklıklarda gerçek olmayan goruntuler oluşur Eınsteın'den sonra, çekimsel mercekler ve onların gozlenebılme olasılıkları uzerıne bırkaç çalışma daha yapıldı Bu çalışmalardan en onemhsı S.Lıebes'ınkıdır Farklı uzaklıklarda ıkı gök cısmı yerle aynı ya da yakın doğrultuda bulunursa, aradakı cısım çekimsel mercek rolunu oynar Uzak cısım nokta kaynaksa dunyadakı bır gozlemcıye aynı duzlemde ıkı doğrultuda ışık gelebılır? Gozlemcı, gerçek cısım ye rıne onun gerçek olmayan ıkı goruntusunu gorur Goruntunun şeklı, buyukluğu ve parlaklığı gerçek cısmın şekıl, buyukluk ve parlaklığından farklı olur ve bu farklılık çekimsel merceğe ve uzak cısme aıt bazı parametrelerın bılınmesı halınde önceden hesaplanabılır Profesor S Lıebes'e gore örnegın, 10 000 ve 5 000 ışık hızı uzaklıklarda dunya ıle aynı doğrultuda guneş benzerı ıkı yıldız olsa, ortadakı yıldız mercek gorevını gorur ve 10 000 ışık hızı uzaktakı yıldızın goruntusu buyukluk olarak çapta mılyonda bır derece arttığı halde (yerden yıne nokta kaynak olarak goz lenebılır) parlaklığı 2 000 kez artmış olur 19AğustO8Salı TV 2 17.05 Yerli Belgesel "Her kıyı Ayn Bir Yaşam" TV 2 18.05 Bebeğin Dünyası Oyunun çocuğun dunyasındakı yerı anlatıhyor TV 3 11.35 Yerli Belgesel "Yelken Açan Guletler" TV 3 20.00 Belgesel "Tarih Dosyası" Çın'ın önemlı bır nehrı olan Yangdzı Kıang'dakı Fransız ve dığer uykelerın donanmaları ve nehrın sıyası tarıhı konu edılıyor Yüz yılda bir Samanyolu dedığımız galaksımızde yuz mılyar kadar yıldız gözlenebılmektedır Butun bu yıldızlar hareket halınde olduğundan yer ve ıkı yıldızın bır doğrultuya gelme şansı ve şansın oluştuğu sure ku çuktur örneğın, galaksımız ıçınde bır yıldızın parlaklığını bın kat arttıracak çekimsel mercek etkısı ortalama 100 yılda bir oluşur ve olay sadece 12 saat surer Yıldız parlaklığını 10 kat arttıracak bır çe kımsel mercek etkısının oluşmasını beklersek bu galaksımız ıçınde yılda bır olu şabılır ve olay ıkı ay surer Lıebes'ın he sapları gostermektedır kı, bır mılyar yıldız ıçınden bu şansın oluştuğu yıldızı zama nında gozleyebılme şansı çok kuçuktur Aynı olayı yakın kuresel kumelerde ve galaksılerde gozleme şansı da oldukça kuçuktur Olayı evrende daha buyuk ol çeklı duşunup, galaksıler arası çekimsel etkısını dıkkate alırsak galaksı kutlelerının ve aralarındakı uzaklıkların buyuk olması nedenıyle mercek etkısının daha guçlu olması gerektığı ortaya çıkar Çekimsel mercek mılyonlarca yıldızdan oluşan buyuk bır galaksı ıse, ıçınden ışık geçebıldığı ıçın, ışığı odaklama ozellığı gosterır Gokyuzunde ıkı uzak ve buyuk kutlelı gok cısmının bır doğrultuya gelme ıhtımalı zayıf olduğu ıçın ve ışğıın kutle çekımıyle bukulme açıları çok kuçuk olur ve ancak cısımler yerden çok uzakta ıse goruntuler oluşabılır Işte bu nedenle 197O'lı yılların sonlarında keşfedılen ılk çekimsel mercek 20 Ağustos Çarşamba TV 2 17.10 Belgesel "Her Kıyı Ayn Bir Yaşam"" 21 Ağustos Perşembe TV 2 17.10 Belgesel "Insanla Kaynaşan Su" TV 2 20.00 Belgesel "Türklerle Bin yıl TV 3 12.30 Belgesel "Düş Değıl Gerçek" Bırleşık Arap Emırlıklen'nde avcı kuş yetıştırıclliğı, Parıs'tekı duvar ve meydan saatlerının bakıcıları, Meksıka'da köylulerın dokuduğu pançolar TV 319.15 Belgesel "Renkler" TV 2 18.20 Belgesel "Doğa Serüvenleri" TV 311.35 Belgesel "Türk Bahçesi" TV 317.00 Belgesel "Beş Uzeri Beş" llacı daha etkıiı hale getırme çalışmaları TV 3 20.15 Belgesel "Thalassa" Buluşu yapan bir mühendis 22 Ağustos Cuma 54310