Katalog

H AR İ T A C I L l K S AĞ L l K Piri Reis, haritasını nasıl oluyor da "uydu fotoğrafı" gibi küresel bir ifade tarzı ile çizebiliyor. Ahmet Sönmez* Pipi Reis haritasına lütfen bir daha bakap mısınız? Harita mühendisleri ve gemiciler... Ebola nerede gizleniyor? G P iri Reis Haritası, bılindiği gıbı 1513 tarihıni taşıyor. 14651555 yılları arasında yaşamış olan bu degerli denizcinin, yazıları, kitapları ve haritaları günümüz bilim ve teknik dünyasında hayranlık ve hayret uyandırmaya devam ediyor. Bu yazının amacı, Piri Reis'in ne kadar başarılı olduğunu veya 16. Yüzyıl Osmanlı Imparatorluğu'nun dünyadaki olağanüstü etkinlığinı tartışmak değil... Bu gibi başlıklar, tarihçılerin konusu. Bu yazının amacı çok basıt ve net üç soruyu "doğrudan muhatap" kabul ettiğımiz meslek adamlarına yoneltmekten ve uygun bir tartışma platformu yaratmaya çalışmaktan ıbaret. Bu sayfada yer alan Piri Reis Haritası'na lütfen dıkkatle bakınız; Sağ üst köşede Ispanya'yı, hemen altında Afrıka'yı göreceksıniz. Haritanın sol tarafında Güney Amerika kıtası yer alıyor, sol üstte ıse dar bir şerit halinde Kuzey Amerika kıyıları uzanıyor. Ortada Atlantik Okyanusu ve adalar... Bu sayfada yer alan diğer harita ise, Osmanlı Imparatorluğu'nu ve Piri Reis'i tanımayan bir bilgışayar tarafından çizildi. Macintosh için yazılmış olan bu programın adı "EarthPlot". Küresel koordinat değerleri kullanarak dünyanın herhangi bir noktasını merkez kabul eden şematik haritalar çiziyor. Bu program, dünya haritasını siiindirik veya konik projeksiyon metodları kullanarak düzlem üzerıne çizmiyor... Tam tersine, denizleri, adaları ve karaları bir "futbol topu" üzerine işaretledikten sonra bu topa uzaktan bakıyor ve ne görüyorsa onu çiziyor. Bu çizime enlem ve boylam çizgilerıni de şematik olarak ekliyor. Lütfen her iki haritayı karşılaştırınız; Avrupa ve Afrika'nın kıyı detaylarını, Güney Amerika'nın Antarktıka'ya doğru yay gibi uzanışını, Kuzey Amerika'nın sadece kıyıları görünen şeklini ve Atlantik Okyanusu üzerindeki adaların konumlarını inceleyiniz. Şimdi harita mühendisi ve gemıci uzmanlara soruyoruz: Soru 1. Piri Reis Haritası nasıl oluyor da aynı çağlarda gravür tekniğı ile çızilmiş düzlem haritalar gibi değıl de "uydu fotoğrafı" gibi küresel bir ıfade tarzı ile çızilmiş? Soru 2. Piri Reis Haritası'nda gördüğümüz ve sağ alt köşeden başlayarak 1, 2, 3, 4, 5 diye ışaretlediğimiz noktalar nasıl oluyor da dünya çevresinde "daıresel yörünge" benzeri bir geometriye sahip? Veya bu noktalarda herhangi bir ada olmadığına göre Piri Reis, aynı yörünge üzerınde eşıt aralıklarla yer alan bu noktaları hangi amaçla, neden, na abon'un iyice içlerinde Mayibout adlı uzak bir köyde, bırkaç hafta önce iki çocuk evlerinin yakınındaki ağaçlık çalılıkta bir şempanze ölüsüyle karşılaşınca çok sevındıler. Orta Afrika yağmur ormanlarında yaban hayvan eti çok lezzetli bulunan ve çok aranan bir yiyecektır. Bu bakımdan ırı ve nadir oluşları nedeniyle şempanzelere özellikle değer verilir. Köylüler maymunun Mayibout'a taşınmasına yardım ettiler; köyde derisi yüzüldü, eti pişirildi ve yendi. Işin eğlenceli faslı da ışte burada sona erdı. Bir hafta içınde hayvanm hazırlanmasına ve pişirilmesine yardım eden hemen hemen herkes yüksek ateşle yatağa duştü. Bazılarında göz ve ağız kanamaları başladı. Olay duyuluncaya kadar13'ü olmuştıı. Ebola bir kez daha patlamıştı. Bilinen en öldürücü hastalıklardan biri Afrika'da 12 ay içınde üçüncü kez ortaya çıkmış durumda. Bu olay Ebola'nın kıtada ne denli korkunç bir yaygınlıkta bulunduğunu ortaya koyuyor. Ama, aynı zamanda da tıbbi dedektif öyküsündekı yeni bir bölüme de işaret ediyor. Dünya Sağlık örgutu (WH0) gorevlilerı ile yerel uzmanlar, günlerle sayılabilecek bir süre içinde hem salgını sınırlan içınde tutmak hem de buna neden olan virüs konusunda daha fazla bilgi edinmek için dokuz saatlik bir nehir yolculuğuyla bu içerlek köye ulaştılar. VVHO'da yeni görulen hastahklar bölümü başkanı Dr. Davıd Heymann, "yaban canlılar evreninden nasıl bulaştıgını anlayabilırsek, vırüsün belkı önünü kesebiliriz," diye açıklıyor. Virüs nereden geliyor? Piri Reis haritası 1513. Solda ise Piri Reis haritası 1996 Macintosh "EarthPlot" programınm küresel koordinatlar kullanarak çizdiği haritada Avrupa, Afrika, Kuzey ve Güney Amerika. ıddialar olarak gördük, görmeye de vam edıyoruz. Ama bu görüş ve kanaatimız, aşağıdaki üçüncü soruyu sormamıza engel olamıyor: Soru 3. Günümüz dünyasında (1996 yılında) yaşayan, çağdaş jeodezi ve gemıcilik konularında eğitim görmüş, deneyim kazanmış harita mühendisleri ve gemiciler; Sizlere 10 adet ahşap yelkenlı gemi versek, 10 yıl süre tanısak, her gemiye bırer adet manyetik pusula, usturlab, sekstant, dürbun yeteri kadar kalemkâğıt.. (pardon) mürekkepli kamış kalem ve ceylan derısı versek, acaba Atlantık Okyanusu'nu ve çevresindeki kara parçalarını ıçeren, Kuzey Amerika'dan Antarktıka'ya, Afrıka'dan Ispanya'ya uzanan ayrıntılı bir dünya haritası yapabılır mısınız? Bu haritayı küresel fotoğraf gibi yeniden yorumlamak ve çizmek şartı ile!... ' Bu değerlendirme mimar Ahmet Sönmez ve inşaat mühendisi Tahir Dengiz tarafından 1993 yılında yapıldı, Ahmet Sönmez tarafından 1996'da yazıldı. sıl ışaretlemış? Bugüne kadar UFO teorilerini ve "uzaydan gelen mısafır" hikâyelerinı, bilimsel açıdan kanıtlanmamış "ilginç" Bılim adamları, geçen yıl Zaire'nin Kıkwit kasabasında 245 kişiyi öldürmüş olan hastalığın, insanlara şempanze ya da daha başka orman canlılanndan geçmiş olabileceğinden kuşkulanmışlardı. Bu en son hastalık patlaması sayesınde bu kuram iyice yerine oturmuş görünüyor. Peki ama, virüs acaba nereden geliyor? Hastalık etkenine karşı, şempanzeler de insanlar kadar duyarlı görünüyorlar, dolayısıyla bu etkeni bedenlerinde uzun süre taşıyabılmelerıne olanak yoktur. Kikvvit'teki hastalık patlamasından sonra, sağlık görevlileri virüsün doğal deposunu, yani mikrobun kötü etkilerıne uğramadan ya da en azından öldürücü etkisine maruz kalmadan taşıyabilen bir hayvanı aramaya giriştiler. Geçen haziranda ABD'li araştırmacılar Kikwit yöresinde yaşayan böceklerden ve küçük hayvanlardan binlerce doku örneği topladılar. Ama, Atlanta'daki ABD Hastalık Denetim Merkezleri'nde yapılan deneyler hiçbir sonuç vermemiş bulunuyor. Öyleyse, şempanzeler bu hastalığı nasıl alıyorlar? WH0 araştırmacıları daha fazla bilgi edinmek için, geçen ay, 1993'ten bu yana virüsün hayvanları ıkı kez vurmuş olduğu bilinen Fildışi Kıyısı'nın uzak TaT ormanındaki şempanzeleri incelemeye başladılar. Bilım adamları, bundan onceki salgınların patlak verdiği yıl ortası yağmur mevsimi sırasında şempanzelerın davranışlarında ya da beslenme düzenınde ortaya çıkabilecek değişiklikleri gozlemlemeyı tasarlıyorlar. Yörenın ışçıleri, enfekte hayvanlarla insanlar arasında bir ara geçit olarak ış görebilecek canlıları yakalayacak yüksek platformlar ınşa edıyorlar. Üzerinde en çok durulan olasılık, Ebola virüsünün küçük bir orman hayvanında, olasılıkla da bir kemırgende yaşadığıdır. Yağmurlu mevsimlerde çok bol olan sivrisinek gibi böcekler, kanda taşınan bu hastalık etkeninı şempanzelere ya da insanlara taşıyor olabilirler. Buna karşılık, Heymann, bunun bir spekülasyondan öte grtmedıgi uyarısında bulunuyor. "önümüz hâlâ karanlıktır" diyor. Bu arada, Gabon'dakı yetkililer önlem almayı da ıhmal etmiyorlar. Köylüleri, ormanda rastlayacakları ölü hayvanlara dokunmamaları ya da "garip davranan'ları öldürmemeleri konusunda uyardılar. Araştırmacıların neyi araştırdıklarını bıleceklerı zamana kadar, herhalde en akıllıca tutum budur. Mayibout köylülerinin artık çok iyi bildikleri gibi, Ebola kurbanlarına çok nadır olarak ıkınci kez şans tanıyor. Andrew Purvis/Nairobi Time, 4.3. 1996 Çeviren: M. Halim Spatar