Katalog

GÖ K Y Ü Z Ü 21 Haziran: Yılın en uzun gündiızü Jüpiter gece yarısından sonra Güneydoğu'da Nişancı Takımyıldızı'nda Satürn şafak sökerken Doğu'da Balıklar Takımyıldızı'nda.. Tuncay Ozışık*. Mevlâna Başal** GÜneş: Bu ayın ortalarına kadar Boğa daha sonra da Ikızler Takımyıldızı'nda bulunacak olan Guneş ıle aramızdakı uzaklık, ay boyunca yaklaşık 152 Mılyon km cıvarındadır Haziran ayının 21'ınde ekvatordan olan en buyuk açısal yukseklığınde (23 derece 27 dakıka) bulunacaktır Dolayısıyla, Yaz mevsımının başlangıcı olarak kabul edılen ve her yıl 20 ya da 21 Hazırana rastlayan bu gunde Guneş, yıl boyunca öğle vaktı bulunduğu yukseklık lerın en buyuğune ulaşır Ay: 1 Hazıran'da geceyarısına doğru Doğu ufkundan yukselecek olan Ay, Akrep Takımyıldızı nın parlak uyesı Antares ın yakınında dolunay evresınde gorulebılır Ayın 3 unde saat 19 00'da Dunya ya en yakın konumuna gelecek olan Ay, bu ta üü Haziran ayında gökyüzü rıhte geceyarısına doğru Jupiter ıle bırlık te dogacak ve uzaklığı yaklaşık 361 500 km olacaktır Safhaları ve bu safhalara gı rış tarıhlerı ıle zamanları aşağıdakı gıbıdır Safha Dolunay Son Dordun Yenl Ay llk Dordun Tarıh 1 Haziran 8 Haziran 16 Haziran 24 Haziran Zaman 23 47 14 05 04 36 08 23 VenÜS: Geçtığlmız ay boyunca ak şamları Batı ufkunun en parlak cısmı olma özellığını koruyan Venus, Hazıran'ın başından Temmuz'un ortalarına kadar gozlenemeyecektır Bu tarıhten sonra ıse, Guneş doğmadan önce Doğu ufkunda yı ne parlak bır şekılde gözlenebılecektır JÜpftor: Geceyarısından ıtıbaren Gu neydoğu ufkundan Nişancı Takımyıldızı'yla bırlıkte yukselecek olan Jupiter, ay boyunca bu takımyıldızda parlak bır şekılde gözlenebılecektır 4 Haziran da ıse, yıne geceyarısından sonra, dolunay evreslne yakın olan Ay ıle bırlıkte guzel bır göruntu oluşturacaktır Satürn: Bu ay boyunca, Guneş'e yakın olması sebebıyle, sadece sabahları şafak sökerken Doğu ufkunda Balıklar Takımyıldızı nda çok kısa surelerle gozlenebılecek olan bu gezegen, önumuzdekı aylarda daha lyı şartlarda ve daha uzun surelerle gorulebılecektır 4 Hazıran'da sabaha karşı Guneydoğu ufkunda Uranus, Noptün, Jupiter ve Ay bırarada. Uzayda gezegen arayışı (51 PEGASI, ACABA?!) ısan ayının gökyuzu köşesinı okuyanlar Guneş tıpı 51 Pegası yıldızının gezegenıne daır kanıtlarm spektroskopık ıncelemeler sonucu ortaya koyulan kuçuk radyal hız dalgalanmalarına dayandırıldığını hatırlayacaklardır Mayıs ayının gokyuzu köşesınde yer verdığımız ıkı onemlı gok olayından dolayı (Hyakuta ke Kuyrukluyıldızı nın gozlemlen ve Tam Ay Tutulması) ara vermek zorunda kaldıgı mız uç bolumluk serıyı bu son bolumuyle tamamlıyoruz I Hoş da, acaba bu mınık hız değışımleri gerçekten bır planete mı ışaret edıyordu? Bır başka sebep olamaz mıydı?.. Buna cevaben bır hatırlatmada bulunu yor Mayor Başlangıçta radyal hız değı şımlerı bızı pek heyecanlandırmadı Queloz ıle bırlıkte bunun başka bır sebeple oldugunu duşunduk Zıra son 20 yıl bır çok erken doğmuş planet keşfıne sahne olmuş, 1940 larda başlayan bırkaç yakın cucenın pozısyonlarını değıştırdıklerı ıddıaları 1970 lere kadar surmuştu Gunler geçtıkçe kazanılan yenı bılgıler ışığında, 51 Pegası nın bu halının bır pla netten kaynaklandığı fıkrı gıderek onem kazandı Çunku bır ornek olarak eğer sebep pulsasyon olsaydı Guneş benzerı bır yıidızın pulsasyon perıyodu asla 4 gun cıvarında olmamalıydı Nıtekım Guneş ın temel pulsasyon perıyodu sadece 5 dakıkadır ve Guneş sısmologlarının araştır maktd oldukları muhtemel en uzun perıyodun dahı bır kaç saatı aşması beklenmemektedır Keza 51 Pegası nın perıyodu, kendın den değışebılırlık turlerıne benzemez şe kılde bır yıldan daha fazla bır sure ıçın neredeyse bır saat hassasıyetınde kararlılıgını muhafaza edıyordu Ustelık ne yıl dız pulsasyonlarının ne de magnetık alan veya leke aktıvıtesı gıbı spektrel çızgı profıllerını degışıklığe uğratan benzerı dı ğer dahılı etkılerın boylesıne mukemmel bır sınuzoıdal davranışa sebep olmaları beklenemezdı Son olarak Geneva Gözlemevı astronomlarınca ESO da yurutulmekte olan ve 51 Pegası nın parlaklığının çok buyuk bır dıkkat ve hassasıyetle ızlenmesını e^as alan çalışmalar sonucu Ekım 95 sonların da, yaklaşık 4 2 gun perıyotlu bu yıidızın parlaklığında 0,002 kadırı aşan değışımler olabıleceğı açıklandı Halbukı dığer etkı ler onemsenmeksızın yıidızın yuzeyının 4 qunluk bır perıyotla ve 50 m/sn hızla yuk belıp alçalması sozkonusu mıktarın 10 katı bır parlaklık değışımıyle sonuçlanmalıydı Parlaklık değışımıyle ılgılı bılgıler ayrı ca astronomların Sıstemde tutıılmalara daır kanıt olmadığını tespıt etmelerıne de ımkan tanıdı Zıra, Jupiter Iç Guneş Slstomi buyuklugundekı bır planet dahı 51 Pegası nın yuzeyını 1 VPIMJ» •Uuny MetklH katetmesı esnasında 0 01 | t.7?3AR 1 An 1.1*7 AB kadır gıbı çok daha buyuk bır I İ.»1S A»/Kıı1 ' 1 fuı parlaklık azalmasına sebep olurdu Dolayısıyla sozkonu su planetın yorunge duzlemı goruş doğrultumuzla en Pulsar v * azından 5 derecelık bır açı 1257 »12 \pt«ncti yapıyor olmalıydı Sıstemın yörungesını göruş açımız planetın kutlesını İ.47AB belırleyen unsur olması se. Z.SAızKul. bebıyle krıtık bır bılınmeyen dır Nıtekım başlangıçta yaygın şekılde kabul goren 0,5 Jupiter kutlelık deger yalnız ca yorunge duzlemının kabaM Mılyon KUontetre ca 20 derecelık bır açı altında gorulmesı halıne mahsus tur Yorungenın neredeyse göruş hattımıza dık olması Karşılaştırmalı Guneş Sıstemlen. Halıhazırda bılınen uç durumunda ıse olçtugumuz planeter sıstem (Yorungeler ve buyuklukler olçeklıdır) radyal hız, yıidızın gerçek refleks hareketının sadece çuk kdtı cısımlerın protoplaneter bır dıskkuçuk bır bıleşenıdır Tabıı bu durumda te bırıbırılerı uzerıne yığışarak bırleşmelerı planetin kütlesı de 0,5 Jupiter kutlesınsuretıyle oluşmaya başladıklarını kabul den çok daha buyuk olmalıdır. Eger ederler Hammaddelerı gaz olan bu nesSıstemı yaklaşık kutup doğrultusundan nelerın yeterınce kutlelı olmaları halınde göruyor olsaydık (kı bu zayıf bır ıhtımalJupiter benzerı dev gezegenler meydana dır), bu kez yorungesel nesnenın çok da gelmektedır Kalıfornıya Unıversıtesı'nden ha buyuk kutlelı bır kahverengı cuce olPeter BodenHeımer dev bır planetın ması dahı muhtemeldı Ve bu O nun Jusahıp olması gereken katı çekırdeğın, pıter'ınkının yaklaşık 12 katı kutlelı olu bır qenç sıcak Anakol hayatının başlangıyıldız olması anlamına gelırdı Ancak 51 cında olan Guneş kutlelı bır yıldıza boyle Pegası nın spektrel çızgılerındekı yıidızın sıne yakın yerde oluşabıleceğınden kendı eksenı etrafında donmesınden kayşuphelıdır naklanan genışleme yaklaşık 2 km/sn lık Acaba 51 Pegası'yı oluşturmak uzere Doppler hızlarına karşılık gelmektedır Ta çoken gaz bulutunda ayrı bır yoğunlaşbıı bu buyuk ıhtımalle Onun tam ekvator mayla bır çıft yıldız sıstemı dogacak doğrultusunda bakıyor olmadığımızdan ıken, bır şekılde boyle olmayıp ta, bu Yıidızın gerçek rotasyon hızı değıl, sade Planet mı meydana geldı? Yoksa daha ce onun bılınmeyen bır kesrıdır Ancak uzaktakı bıt spırdllenme sonucu oluştu yıidızın spektrumunda parlak Ca çızgılerı da, agır bır cısımle çarpışmak suretıyle nın olmayışı O nun duşuk bır yuzey aktı sonradan mı yıldızına ıtıldı? Veya çok da vıtesıne (Guneş'ınkınden dahı bırazcık az) ha kutlehydı de daha sonra bır mıktar sahıp olduguna ışaret eder kı bu da ya aşındı ya da buharlaştı mı? Teorısyenler vaş donen bır yıldıza dalalettır Bu nedenbırden kendılerını bu ve benzerı çok sayı le 51 Pegasının gerçekte goruldugu de da soruya muhatap buldular ğer olan 2 km/sn den çok daha hızlı do Harvvard Smıthsonıan Astrofızık Mer nuyor olması pek mumkun degıldır Bu kozı nden Robert Noyes ın senaryosuna da yıldızı ekvatoru hızasından çok ayrık gore Planet pekala bir yıldız kutlesine bır doğrultuda gormedığımız ve donme sahıp olabılırdı başlangıçta .. Daha son hızının Guneş'ınkıne yakın bır degerde olra erken evrıınlerı ebiidsında aday yıldı duğu anlamına gelır zın kutlesının buyuk kısmı 51 Pegası'nın uzerıne akmış ve boylece yıldız olma şan sını yıtırmıştı Boylesıne yakın ve guçlu Sonuç ıtıbarıyle Planet henuz çok sayı da bılınmeyenle bırlıkte anılmak duru Yıldızından sadece / t 5 mılyon km mundadır Bır kere O Mayor un Arz ınkıuzaklıkta bulunan gerçeklıgı kuvvptle nın 5 katı çapında atmosfersız Merkur muhtemel bu dev gezegen, zaten karbenzerı bır yapıda olabıleceğıne daır teb maşa ıçerısınde olan mevcut planet lığı uzerıne ılk kez Marcy tarafınd^n oneformasyonu teorılerını bır kez daha rıldıgı gıbı dev bır demtr enkazı yığını ol sarsacaktır. Teorısyenler planetlerın ku mak durumunda degıldır Carnegıe Ens tıtusu nden George VVetherıll, bunun tersıne olarak Gezegenın 51 Pegası nın ateşler ıçerısındekı ydkın cıvarına rağmen, Jupıterınkı benzerı yoğun bır atmosferı muhafaza edebılecegını soyler Gerçek ten son verıler bu denlı olmasa da, muhtemelen yeterınce kutlelı olan gezegenın helyum su buhan metan ve amonyaktdn muteşekkıl bır atmosferı tutabıleceğine ışaret etmektedır Fakat 51 Pegasının şımdıkınden 100 kat daha parlak olduğu ve etkılı yıldız ruzgarlarının hukum sur duğu hayatının ılkel Taurı fazı suresınce nasıl olup ta böyle bır a t m o s f e r ı tutabıldığı sorusu teorısyenlerı tered dute sevketmektedır Sonuç Her ne kadar bu defakı verıler çok daha tatmınkâr olsa da 51 Pegası'nın Planetıne daır çalışmaları yerlı yerıne oturtabılmek ıçın geçmışte alelacele keşfedıldıklerı deklare edılen ve çok geç meden gerçek mahıyetlerı ortaya koyulan sıstem dışı planet hıkâyelerlnl hatırlamakta fayda var sanırız Barnard Yıldızı, 61 Cygnı, Lalande 21185, ve Guneş Sıstemımız'ın yakının dakı muhtelıf kırmızı cucelerın, etrafların da donen planetlerden kaynaklanan kararsızlıklar gosterdıklprıne ınanılıyordu bır zamanlar Ancak daha sonrakı astrometrlk bulgular bunların doğru olmadığını ortaya koydu Sozde kırmızı otesı goruntulerde gözuken Van Bıesbroeck 8'e komşu VB8B ıse, bol mujdelı keşfının daha ıkıncı yılında gozden duşuverdı Ve bır pulsarın etrafında yorungede oldugu duşunulen ılk planet kanısı da herşeyın Arz ın yorungesel hareketı ıçın uygulanan hatalı bır duzelt meden kaynaklandığınm anlaşılmasıyla, tarıhın çöpluğune gomuldu Bu arada şunu da belırtelım kı ıncelen mesı guç te olsa Guneş Sibtemı dışında teşhıs edılen yegane 3 planet, Vırgo doğrultusunda 1600 ışık yılı mesafedekı PSR 1257 + 12nın yorungesınde bulunmaktadır Herşeye rağmen, harıcı sıstemlerle ılgılı olarak bırçok adayın halıhazırda gozaltında olması, acelecılıkten kaynaklanan benzer hatalara duşmemek kaydıyla, olumlu bır gelışmedır Ve, bu yondekı çabalar, astronomının sureklı gelışen aile ağacına yenı bır dal olarak eklenebılır. Yararlanılan Kaynaklar • £>ky and Telescope Ucak 1996 • Astronomy Ocak 1996 *, ** I.U.F.F. Astronomı ve Uzay Bılımlerı Bolumu