Katalog

fER LEŞİ M Mimariye yenilik getiren geometpiler ve strüktürler KAÇIRMAYIN! istanbul Resim ve Heykel Müzesi'ndeki sergide, günümüzün 75 yaratıcı mimar ve yapı mühendisinin son 20 yıl içinde tasarladıkları yapılar ile geliştirdikleri kuramlar ve teknikler tanıtılıyor. Ihscm Mıınguıı* Curıtıba'da ulaşım buyuk olçude çözulmuş. yolcuların tupe gîrerken ödeme yaptıkları tuplu durakları, otobuse binış suresını onemlı olçude azaltıyor ve dolayısı ile yolculuk zamanı kısalıyor. Bu sıstemde tekerleklı sandalye kullanan yurume özurlü yolcular da unutulmamış. Şımdı yalnızca yayalara açık olan kentın ana bulvarı haftada bır gun çocukların resım yaptıkları bır yer Bu uygulamaya 1972'de başlanmış Araç kullanıcıları o zaman yenı trafığe kapatılan caddede yasağa uymadıkları ıçın, beledıye zabıtaları çareyı dev boyutlarda rulo kâğıtlarını caddeye yayıp çocukları da sulu boya resım yapmaları ıçın davet etmekte bulmuşlar Yararlı davranışları teşvık edıcı uygula malar bıreysel alanlarda da olumlu sonuçlar verıyor Curıtıba Çevre Unıversıtesı, ev hanımları, bına sorumluları ve esnefa yonelık çevrecı yakiaşımların ışlendığı ucret sız kısa surelı kurslar açıyor Bu kurslar, taksı şoforluğu gıbı bazı meslekler ıçın zorunlu ama pek çok kışı de zorunlu olmamakla bırlıkte bunlara gonullu olarak ılgı gosterıyor Curıtıba'da ayrıca çocuklara yonelık projeler de uygulamaya konmuş Duşuk gelırlı aılelerın çocukları ıçın gazete dagıtım ışlerının saglanması, beledıye kreşlerınde 12 bın kadar çocuk ıçın ucretsız dort ogun yemek verılmesı, herhangı bır tehlıke veya tehdıt altında olan çocuğa yardım sağlanabılmesı ıçın ozel bır telefon numarası tahsısı gıbı Kent çop sorununu da yıne toplumunun katılımının sağlandığı değışık uygulamalarla çozumlemış Yenıden kul lanılmak uzere gunde 1200 agaca eşdeğer kâğıt toplanıyor "Çop Olmayan Çopler" kampanyası, şehırdekı aılelerın % 70'ının katılımını sağlamış, boylece cam plastık, karton kutu alumınyum gıbı maddeler yenıden değerledırılebılıyor Kentın eskı elektrık dıreklerıne bıle yaratıcı kullanım alanları bulunmuş özellıkle yoksul kesıme yonelık "Çop Satma" kampanyası, aksı takdırde çoplerın alışılagelmış yollardan topianmasının guç olacağı bolgelerde uygulamaya konmuş Bu programa katılan aıleler, doldurdukları çop torbalarına karşılık, otobus bıletı, yıyecek ve çocuklara ders kıtabı edınebılıyorlar Yıne çoplerın toplanmasına yonelık bır dıger uygulama da kentın belırlı bolgelerınde bırıken çoplerı toplamak uzere, emeklı ve ışsız lere geçıcı ış olanagı saglıyor Bu tur uygulamalar, çok buyuk çaplı yatırımlar gerektırmedıgınden hem paraca tasarruf saglıyor, hem kentı guzelleştırıyor ve yenı ış olanakları yaratıyor Başka hıçbır kentın, coğrafı, ekonomık ve polıtık koşulları Curıtıba ıle aynı olamaz Ama yıne de Curıtıba'dakı başarılı uygulamalardan alınacak dersler, en dustrıleşmış ve endurstrıleşmekte olan ulkelerdekı kent planlamacılarına yol gos terıcı olacaktır Zaten, Nf»w York, Toronto, Montreal, Parıs, Lyonb Moskova, Prag. Santıago, Buenos Aıres ve Lagos gıbı çok çeşıtlı yerlerden zıyarete gelen yonetıcıler ve planlamacılar Curıtıba'dan ovgu dolu ızlenımlerle ayrılıyorlar abıtat II konferansı çerçevesınde, 323 hazıran 1996 tarıhlerı arasında, Mımar Sınan Unıversıtesı Resım ve Heykel Muzesı'nde "Mimariye Yenılık Getiren Geometrıler ve Strukturler" konulu bır sergı gezılebılecektır Amerıkalı unlu Mımar Buckmınster Fuller'ın (18951983) doğumunun yuzuncu yıldonumu anısına duzenlenen sergide oncelıkle gu numuzun yaratıcı mımar ve yapı muhendıslerınden 75'ının son 20 yıl ıçınde tasar ladıkları yapılar ıle geliştirdikleri kuramlar ve teknikler tanıtılmakla bırlıkte gunumuz den 75 yıl gerıye de gıdılmekte ve o zamandan bu yana bugunku gelışmeyı hazırlayan bırkaç esere de yer verılmektedır LGiriş I 2. Tarihı Gelişim Insanlık tarıhının çagları ıle yapı muhen dıslıgınde çağ olarak adlandırılabılen teknolo|ik aşamalar zaman yonunden çakış mamaktadır Insanlık tarıhınde Ronesans ve Reform ıle Ortaçağ'ın kapandığı kabul edılır Yapı muhendıslığınde ıse Ortaçag ancak yaklaşık dort yuzyıl sonra, 19 Yuzyıl'ın ortalarında son bulur Önce demırın ve daha sonra çelığın buyuk mıktarda uretıldığı Endustrı çağıyla yapı muhendıs lığınde tasarım yonunden gunumuze kadar suregelen onemlı yenılıkler ve gelışmeler olmuştur Endustrı çâğınana kadar yapılarda, ahşap bır yana bırakılırsa, çekme dayanımı basınç dayanımına gore çok duşuk olan malzeme kullanılmıştır Çekme dayanımı basınç dayanımına yakın bır degerde olan ahşap ıse doganın sınırladığı boy ve govde çapı nedenıyle, ayrıca yanabıldığı ve çurumeye karşı koruma onlemlerı gerektırdığı ıçın ancak sınırlı olarak kullanılmıştır Buna karşın dogal taşlar, tuğla ve ker pıç antıkıteden 150 yıl oncesıne kadar yapıların taşıyıcı sıstemınde kullanılan başlıca malzeme olmuştur Bu tur malzeme çekme dayanımının duşuk olmasının yanı sıra yeterınce sunek te değıldır ve depreme dayanıklılık ıçın gereklı olan "deprem enerjısıne kırılmadan, şekıl değıştırerek karşı koyabılme" ozellığınden yoksundur Bu nedenlerle Endustrı Çağına kadar genelde taş, tuğla veya kerpıç kullanılarak yuklerın basınç gerılmelerıyle karşılandıgı duvar, kemer, tonoz ve kubbe turlerınde taşıyıcı elemanlar ve sıstemler ınşa edıl mıştır Bu taşıyıcılar sezgı ve deneyıme dayanan bır kalınlıkta yapılarak çekme gerılmelerı yapıya zarar vermeyecek duzeyde tutuldbılmış ve depreme karşı da yanıklılık artırılabılmıştır Roma'da MS 118 128 yılları arasında ınşa edılen Pantheon'un yaklaşık 1500 m2 olan ıç mekanını orten 43 m çapında kı kuresel kubbenın kalınlığı tabanda 4 50 m, tepede 1,50 m'dır Bu kubbe çeşıtlı nedenlerden dolayı zamanla oluşan genış çatlaklara racjimen yıkılmamaktadır Ancak yukler artık kubbe statığıne gore değıl, buyuk kalınlığın olanak sağladığı yenı bır taşıyıcı sısteme gore aktarılmaktadır Pantheon'dan yaklaşık 400 yıl sonra ınşa edılen Ayasofya'da (532537) 32.50 m x 65 m'lık dıkdortgen şeklındekı ve Pantheon'dakının 1,4 katı buyuklukte olan ıç mekânı orten struktur ıse bır orta kubbe, aynı çapta ıkı yarıkubbe ve dort kuçuk yarıkubbe kullanılarak oluşturulmuştur Tuğla ve harç kullanarak ınşa edılen bu ortunun kalınlığı 1 m ıle 0,65 m arasında değışmektedır Pantheon ıle karşılaştırıldı ğında Ayasofya'dakı mekân ortusu gerek ıncelığıyle ve gerekse form olarak ılerıye doğru çok buyuk bır adımdır Yapı muhendıslığı bakımından Ayasofya ıle Antık çağ kapanır ve Ortaçağ başlar Ayasofya kendısı ıse kanımca bugune kadar ınşa edılmış en cesur ve en curetkar yapıdır Ancak bu curetın bedelı depremlerde defalarca yıkılma olmuştur Kubbe ve yarıkubbeler arasındakı kemerlerın zayıf olması, kemerlerın oturdugu kolonlara yuk lerın dışmerkezlıkle etkımesı yapının depreme karşı dayanımını azaltan en onemlı nedenlerdır Ayasofya'nın taşıyıcı sıstemı yuzyıllarca ne Bızans'ta ne de ne de başka bır ulkede tekrar edılmıştır Avrupa'da buyuk kubbeler Ronesans'ta uygulanır Floransa'dakı Santa Marıa del Fıore katedralının (14201436) ve Vatıkan'ın an 161 yılda bıtırılebılen St Peter kılıse çadır şeklindeki ger60.000 kişilik Riyad Stadyumu'nun (1984) melı strukturunun muhendısı Horst Berger. yonden onemlı yapılarında buyuk sımge sel kubbeler demırden ınşa edıldı Ancak yapı muhendıslığınde Ortaçağ'ı kapatan bu uygulamalar yaklaşık aynı yıllarda ınşa edılen ve Yenıçağ'ı başlatan Amerıka Bırleşık Devletlerı'nde John Roeblıng'ın ılk asma koprusu (1845) ıle Ingıltere'de Josoph Paxton'un "Chnstan Palace" bınası (1851) kadar onem taşımazlar Asma koprunun onemı ılk defa olarak salt çek me elemanı olan çubuk ve kabloların kullanılmasından kaynaklanmaktadır Asıl mesleğı bahçevanlık olan Paxton ıse moduler yapı elemanları kullanarak ılk defa endustrıleşmış yapırnı gerçekleştıren ve o gunler ıçın "yuksek teknolojı" sayabıleceğımız bır yontemı uygulayan kışıdır Yazımızın konusu olan mımarlık sergısınde gosterılen yapılar ve sıstemler esasta 150 yıl oncesının bu ıkı yenılığıne dayanmaktadır Mımar yuksek dayanımlı çelık çubukları ve kabloları kullanarak yapılarında kemer, tonoz, kubbe gıbı ge ometrılerın dıktasından kurtulmuş, kışılığıne uygun bır estetık gelıştırme olanağına kavuşmuştur Bunu Boğaz Koprusu'nu ornek alarak açıklayalım Bu koprunun estetığını sağlayan 1000 m'yı aşan açıklığına rağmen narın ust yapısıdır Eğer bu kopru asma kopru olarak değıl de geleneksel mımarının strukturu olan kemer şeklınde yapıla cak olsaydı, aynı dayanımlı çelıkten ınşa edılsebılse, 1000 m'yı aşacak kemerın en az 15,20 m yukseklığınde bır kafes sıstem olması gerekırdı Çunku kemerın basınç gerılme lerı nedenıyle burkulardk dengelı konumunu kaybetmemesı ıçın yeterlı bır egılme dıren cının olması gerekır Or neğın Boğaz Koprusu'nun kabloları 180° çevrılerek ke mer halıne getırılırlerse, degıl koprunun agırlıgını ve uzerındekı trafık yukunu, kendı oz ağırlıklarını bıle taşıyamazlar ve çokerek doğru sarkan şekıllerını alırtekrar aşağıya Dcrleven Anıl Akoz Lcblebıcı sının (1506 1667) Ayasofya'dakı buyuklukte bır mekanı orten kubbelerı ıkı cıdarlı olarak ınşa edılmıştır Ayasofya'dakıne gore bır haylı daha kalın ve dolayısıyla daha agır olan bu kubbelerde de çatlamalar onlenememektedır Ayasofya'da buyuk boyutlarda uygulanan kubbe ve yarıkubbelı mekân örtusu ancak yaklaşık bın yıl bonra ve sadece Osmanlılar tarafından tekrar edılıyor Bu arada statık yonden ıslah edılıyor ve mımarı yonden de gelıştırılıyor Mimar Sinan bu sıstemı uygulamalarıyla ancak çağdaş yapı mu hendıslığının olanaklarıyla erışılebılen bır çeşıtlılığe ve mukemmelıyete vardırıyor Suleymanıye (15501556), Mıhrımah (15601565), Selımıye (15681575) gıbı buyuk camılerın yanı sıra, Azapkapı Sokollu, Emınonu Rustem Paşa ve Uskudarlı Ishak Paşa gıbı daha kuçuk camıler de Sınan'ın mımarı dehasını yansıtan, her yonden optımal eserlerdır Kopma gerılmesı, ezılme gerılmesı kadar buyuk olan demır ve çelık oncelerı yu ku basınç gerılmelerıyle aktaran ve geleneksel malzemenın strukturlerı olan kub be ve kemerlerde uygulandı Ondokuzuncu yuzyılın polıtık ekonomık veya kulturel lar Yenı malzeme ve yenı teknolo)iler, yenı tasarım yontemlerını gerektırır Bu yontemlerın araştırılmasını Buckmlnster Fuller ıkı cıltlık "Synergetıcs' adlı eserınde (19751979) "Tasarım Bılimi" dıye adlandırıyor ve "Geometrı Mimarisi"nın, yanı geometrıyı yaratmanın ılkelerını ortaya koyuyor Fuller ana tasarım ılkesını "daha az ıle daha çok yapma" şeklınde dıle getırıyor Fuller'le bırlıkte mımarlık bılımı "mımari tasarım sanatı" olarak tanımlanıyor Mımarıyı btlım ve sanatın sentezı olarak algılayan Fuller'e gore en kalıcı buluşlar bılım adamı olan sanatkârlara aıttır Onlar her ıkı yonlerıyle anılabıldıklerı gıbı, salt bılım adamı ve salt sanatkar olarak da tanınabılırler Bazı onemlı yenılıklere ve ustalara dokunmadan Roebling ve Paxton'dan ser gıde tanıtılan duzeye nasıl ulaşıldığı ızlenemez VİolettleDuc yarı duzgun bır polıedrın ıçını modern bır mekân olarak daha 1872'de oneren mımardır 1901 de Alexander Graham Bell tetraedr şeklın de uzay kafes sıstemı buluyor ve 1907'de Lutfen sayfayı çevırınız. 480 7