Katalog

İNSAN VE DAVRANIŞI İnsanın yaşamına egemen olması Paradigma türleri üzerine... Dogan Cüceloğlu Y anında sureklı ajanda taşıyan kışılerın belırlı bir yaşam paradıgmasını temel aldıklarını sanıyorum Yaşam paradıgmalarını kendılerını bılmeyebılır, ama o kışılerın davranışlarına baktığımızda belırlı bır dunya göruşunun onları yonlendırdığını gorebılırız Benım gozleyebıldığım bazı yaşam paradıgmaları şunlar radıgmaya gore olayları denetleyen kışı kışılerı başarılı olur Olayları denetleyebılmek ıçın kışının zamanını denetlemesı gerekır Bu paradıgmaya gore bırey planlarsa, planladığını takvımlerse ve takvıme koyduğunu uygularsa yaşamının denetımını elıne almış demektır Bu paradıgmanın en onemlı ıkı yanılgı sı var (1) Bızım davranışlarımızın çok buyuk bır kısmı dığer ınsanlarla etkıleşım ıçınde geçmektedır Dığer ınsanları denetleye bılmemız ve onlara sureklı olarak ıstedığımızı şeylen yaptırmamız olanaksızdır Denetleme paradigması dığer ınsanlardan yalıtılmış bır bıreyı temel almaktadır, sureklı karşılıklı etkıleşım halınde olan ınsanların sosyal gerçeklerı temelıne da yanmamaktadır (2) Kışı hangı davranışlarını yapacağı nı, yanı seçımını denetleyebılır, ama seçtiğı davranışın sonucunu denetleyemez az zamanda çok ış yapmaya denır Bu paradıgmanın yetersızlığı, "daha fazla" ve "daha hızlfnın kışıyı başarıya gotureceğı varsayımıdır Neyın, ne amaçla, ne zaman "daha fazla" ve "daha hızh" uretıldığı anlaşılmadan verımlılığın kendı ba şına bır anlamı yoktur Yelkenlı, ruzgârın tum gucunu alarak Mersın'e doğru gıde Denetleme paradigması: Bu pa rek verımlı olmaktadır Fakat teknedekılerın gıtmek ıstedıklerı yer aslında Bodrum ıse, bu verımlılığın bır anlamı var mıdır? "Verımlı olmak" ıle "etkılı olmak" arasında onemlı bır fark vardır Nesneler dunyasında "verımlı" olabılırsınız, ama ınsanlar dunyasında once "etkılı" olmanız gerekır Bunalım ıçlndekı çocuğuyla konuşan anababa, "Sana verecek ancak beş dakıkam var, her şeyı beş dakıkada anlatman gerekıyor," derse, çocuğuyla ılışkısınde etkılı olamaz Etkısını kaybeden ınsanlar ılışkılerınde verımlı olma potansıyehnı de kaybeder ler sl" Içınde kullanmak ısteyenler, dığer ınsanları verimlilik kaynagı olarak, veya başarmak ıstedıklerı şeylere engel olarak gorurler Ilışkıler aktarımcıdır Bırınden alıp dığerıne vermeyı ıçerır Boyle bır anlayış yenı ufuklar açan dönuşumlere yol açmaz Donuşumun olduğu etkıleşımlerde etkıleşım ıçınde olan her ıkı taraf da beklemedıklerı yenı ufuklara yonelırler, yenı bır anlayış ve kavrayış yaşamlanna gırer Kendını bağımsız goren ak tarımcıdır, donuşum yaşamın karşılhıklı dayanışma ıçınde olduğunu anlamaktan kaynaklanır nanca'da zaman ıçın ıkı kelıme var Kronos ve kaıros Kronos, kronolojık olarak zamanın tanımını yapar, yanı bırbırını ta kıp eden sanıye, dakıka, saat, gun ve aylardan soz eder Kalros zamanın ıçerı ğını, ortaya çıkan duşunce ve duyguiarın kalıtesını ıfade eder Bu ayırımın ınsan yaşamında onemı var mı? Insan ılışkılerının kalıtesı kaıros zaman turuyle belırlenır Otuz yıllık evlılıkler koronos bakımından gerçekten otuz yıllıktır, takvım onu belırtır Ama, otuz pyıllık evlılık, kalıros bakımından bomboş olabılır Bazen "Kışıye bak otuz yıllık eşıne, bır yıl önce tanıştığı kadını/erkeğı tercıh ettı " dedıklerını duy muşsunuzdur Bır yabancıyla bırlıkte ya pılan bır kampıng bır yolculuk ya da alı nan bır semıner, eğer kalıros turunden zaman dolu yaşanmışsa, ıç dunyaların paylaşımına ve ınsanların yaklaşmasına neden olabılır Ne tuhaf değıl m ı ' Eğer evlılıkte hep kronos baskın olmuşsa, kışı kampıngte tanıştığı kışıyı otuz yıllık eşın den daha lyı tanıdığını duşunur Ajanda kullanan ınsanların buyuk ço ğunluğu kronos zamana koşullanmış olabılırler, ınsan ılışkılerındekı kaıros tu runden zamana korleşmıştırler Kronos turunden zaman yönetımı ıle ınsan ılışkılerını ozunde yatan kaıros turunden zamana ulaşılamaz Ikısı ayrı ayrı şeylerdır şının yeteneklerıne bağlıdır anlayışı bu paradıgmanın temel varsayımıdır Bunun doğal sonucu olarak kışı yeteneklerını, becerılerını gelıştırmek ıçın zamanını har camaya yonelır ömeğın, ıletışım becerılerını oğrenmeye yonelır Daha lyı muhasebecı olmaya yonelır Daha lyı bılgısayar programcısı olmak ıçın becerılerını gelıştırmeye yonelır Etkılı yaşam 1 ıse hem becerıyı hem de kışının karakterı dıyebıleceğımız özunu, varoluşunu gerek tırır kışı bu ozu, bu varoluşu, karakterı gelıştırmeye zaman ayırmaz ıse, verımlı bır yaşam gerçekleştırebılır, ama bu dengelı, huzurlu ve anlamlı etkılı bır yaşam olmayacaktır Kronos paradigması: Eskı Yu Verimlilik paradigması: Venmiıiık kuruluş, aıle ve bırey farklı farklı şeylere deger verebılır Bazı ınsanlar paraya, ba zı ınsanlar mulke, bazı ınsanlar şohrete, bazı ınsanlar arkadaşlığadostluğa, bazıları sureklı heyecan ıçınde olmaya değer verebılırler Bır şeye değer vermış olmak, o şeyın yaşamımızı anlamlı, huzurlu ve doyumlu yapacağı anlamına gelmez Bızım değer verdığımız şeyın yaşamın temelınde yatan evrensel ılke ve sureçlerle ahenk ıçınde olması yaşamımızın kalıtesını olumlu yonde etkıler Şohrete değer verdığı ıçın kışı şohrete ulaşabılır, şohret yolunda kışısel butunluğunu ozu, Değer paradigması: Her toplum, sozu ve davranışı arasındakı tutarlılığıkoruyamamışsa bu kışı yaşamında huzuru ve mutluluğu bulamayacaktır Nıçın"? Çunku kışısel butunluk yaşamın vazge çılmez ılkelerınden bırıdır de onun ıçın Bu nedonle ınsan, kışısel değerlerının altında evrensel temel ılkelerın bulunması na ozen gostermelıdır oncekı yazımda sozunu ettığım Kalıfornıya'dakı Iş Yonetım Profesoru'nun, "Ben yapmak ıstedığımı bılıyorum, zamanımı denetleyerek kımsenın bunu engellemesıne fırsat vermeyeceğım," anlayışı "ba ğımsız ınsan duşuncesı"nın ıfadesıdır Fakat aynı profesor arkadaşlarının kıtabın musveddelerını okumasını ıstemektedır Zamanı "bağımsız ınsan duşunce değıştı Işte bu yukselen değerlerımız ın san ve kultur kırlılığını de beraberınde getırdı Artık durustluk değıl, durust olmamak erdem oldu, ozu sozu bır olmak gözden duştu, hukuka uygun davranışlar değıl hukuk dışı uygulamalar baş tacı edılır oldu, ruşvet kanıksanmaya başlandı, yasal suç olması bır yana kulturel yonden suç olması da ortadan kalktı gıbı, artık ruşvet belgesı herhangı bır yazılı kâğıt kadar bıle onem taşımıyor, yırmı yaşındakı gencın trılyoner olması yadırganmıyor Yukarıdakı orneklere uyan kışıler erdemlılık or neğı gıbı her gun yazılı görsel basınımızda boy gosterıyor, basınımız ıse görevı ve ışlevı dışında her ışte karşımıza çıkıyor, bazılarında manşet argo sozlerden oluşuyor Tum bunları gozonune alınca ne ha va kırlılığı, ne gurultu, ne de erozyon onem taşıyor, bunlardan da kotusu ınsan ve kultur kırlılıgıdır Ucuzpahalı hıçbır deterjanın bunu temızlemeye gucu yetmez Tum bunlar yaşanırken bırey olarak ınsanlarımız ne durumda7 Işın doğrusu her bırey kendı bacagından asılıyor, kendını duşunuyor, yukselen değerlere uymaya çalıştyor, bır bölumu de bunlara uyuyor ve koşeyı donuyor Ancak bu kışıler aynaya baktıklarında gorduklerı kışıyı tanımakta guçluk çekıyorlar Bu değerler, bu tutumlar, bu davranışlar kıme aıt, kendısıne mı, başkasına mı? Bu gorduğu kışının parası var ama, ya kımlığı, kışılığı? Bu durumun ruh sağlığını bozmaması duşunulemez 21 yuzyıla gırerken yenı kadroları seçmek gorevıyle karşı karşıya bulunan ın sanlarımızın hem kendılerının, hem de seçmek zorunda oldukları adayların ruh sağlıklarının tam yerınde olduğunu söy leyebılmek guçtur Ruh sağlığının bozulması bıreyin ışlevsellığını bozduğu gıbı, psıkofızyolopk ve ruhsal bozukluklara da bır temel hazırlar Yaşamdan zevk almak, verımlı olmak, kımlığını ve kışılığını korumak uyumlu olmak, geleceğe guvenle bakmak, doğru ve saglıklı karar vermek çok guçleşır Bu durum ulkenın geleceğının belıhenmesı açısından da ruh sağlığının onemını gostermektedır O halde, ruh sağlığının yerınde olması bır luks değıl, herkes ıçın bır gereklılıktır Bağımsızlık paradigması: Bır Yetenek paradgiması: Başan kı Ruh sağlığı bir lüks mü? Orhan Doğan azının başlığına bakıp da "Günümüzde bunca sorun varken ruh sağlığı da nereden çıktı?" deme yın Bazılarınızın zıhnınde böyle bır sorunun ortaya çıkabıleceğını tahmın edıyo rum Enflasyon almış başını gıdıyor, ruşvetyolsuzlukkoşe dönmece yaşam felsefesı nıtelığını almış, ılkesızlık ılke olmuş, toplumun büyuk bır kesımını geçım derdı sarmış, sağlık ve eğıtım sıstemsız ve bu alandakı hızmetler bozuk, kâğıt ustunde bazı özgurluklere sahıpsınız fakat uygula mada özgurluğunuz yok seçım kapıya dayanmış ve yarın ne(ler) olabıleceğını bılemıyor ve önünuzü goremıyorsunuz Bunlara benzer daha neler t u m bunlar gunluk yaşamımızın ayrılmaz bır parça sıyken ruh sağlığı da nereden çıktı? Ruh sağlığı olsa ne olur, olmasa ne olur? Ruh sağlığı tum bu aksaklıkları duzeltecek mı? Yoksa, yoksa ruh sağlığı bunları değıl de, bunlar mı ruh sağılığını etkılıyor? Ruh sağlığı sağlık kavramının ayrılmaz bır parçasıdır Bilındıöı gıbı, Dunya Sağlık örgutu'ne gore sağlık kavramı "kışinın salt sakat ya da hasta olmamasını değll, bedensel, ruhsal ve loplumsal yönlerden tam bır lyılık durumunu" gösterır Sağlığın bu uç alanı bırbırlerıyle sureklı ve dınamık bır etklleşim ıçındedır, bır alandakı bo zukluk dığer alanları da olumsuz yönde etkller Ruh sağlığını çok çeşıtlı etkenlerın etkıledığı bilınır, yaşamdakı her olayla ya da her şeyle ilgllıdlr Kısa ya da uzun, çeşıtlı tanımları yaptlmıştır Genel olarak "bıreyın kendısıyle barışık olması" gıbı değerlendırmeler yapılmakla bııiıkie, bu anlatım yeterlı gorulmemektedır Sulhvan ruh sağlığını "saglıklı kışılerarası ılışkıler" olarak görurken, S Freud kısaca "sev mek ve çalışmak" olarak tanımlamaktadır Freud bu ıkı sözcuğu en genış anlamda kullanmıştır Ruh sağlığı daha ayrıntılı olarak "bıreyın şımdı ve gelecekte daha mutlu, daha guvenlı, daha umutlu, daha huzurlu, daha uyumlu yaşamak konusunda çaba harcaması ve bu çabanın ıste Y nen durumu yaratması" bıçımınde tanımlanabılır Böyle bır yaşamı herkesın ıste yeceğı açıktır, ancak ruh sağlığı açısın dan bunları ıstemek yetmıyor, amaca ulaşmak ıçın çaba göstermek gerekıyor Insanların ruh sağlıklarının yerınde olup olmadığını değerlendırmek kolay değıldır Bunun nedenlen arasında herkesın ken dıne ozgu özelıklerının olması, bu ozellıklerın nesnel olarak olçulmesının guçlugu ruh sağlığının ruhsal, toplumsal nıtelıkte bırçok etkenden etkılenmesı sayılabılır Ancak bu guçluklere karşın ruh saglıgı yerınde olan bıreylerde bulunan ozellıkler arasında şunlar sayılabılır 1. Gerçeğın tam ve açık olarak algılanması, değerlendırılmesı, 2. Kışılık ozellıklerının tutarlı olması, 3. özerklık, 4. Etkın olarak ışlev görme, 5. Nesnellık, 6. Yaratıcılık, 7. Sevme yeteneğı, 8. Demokratık bır kışılık yapısı, 9. Saglıklı, uyumlu kışılerarası ılışkıler kurabılme, 10. llkelı olma Ruh sağlığını olumsuz yönde etkıleyen pek çok bedensel, ruhsal ve toplumsal etken vardır Benım uzerınde durmak istedığım, ruhsal ve toplumsal etkenler Bu etkenler anneçocuk ılışkısınden başlayıp aıleye, gıderek dığer bıreylere, kışılerarası ılışkılere, gruplara toplumsal kurumlara, toplumun ışleyışıne ve topluma dek uzanır Bu ılışkıler kulturle yakından ıışkılıdır Kulturle toplumun bırbırınden soyutlanamayacağını, toplumun sureklı değışme ıçınde olduğunu ve buna bağlı olarak kul turun de değıştığını anımsatmakta yarar var Toplumdakı değışme daıma yenı bır denge ve uyum arayışına yonelıktır Bu değışme daıma ılerıye doğru olmayabılır, nadıren yerınde sayma ya da gerıye doğ ru olabılır Sanırım ulkemız de boyle nadır gorulen bır toplumsal değışme surecıne gırmış durumda özellıkle son 15 yılda (moda deyışle) yukselen değerlerımız çok yonetmek, yaşam lıderlığınden çok farklıdır Yönetıcı, belırtı bır paradgıma ıçın de hedeflerıne venmlı bır bıçımde ulaşmaya çalışır Lıderler paradıgmasına dışardan bakabılecek bılınç duzeyındedır, yenı paradıgmalar oluşturarak yaşamının anlamını gozden geçırır Zamana kronos olarak bakan yönetıcıler, ınsanlara gerçek anlamda lıderlık yapamazlar Yönetıcı, "Işlerı doğru yapıyor muyum?" dıye sorarken, lıder kendıne, "Doğru ışlerı yapıyor muyum?" dıye sorar kalıros turunden zaman anlayışı lıderde vardır Bu paradgımalar hakım olduğu surece ınsanlar ajandalarından mutluluk umarak koşturmaya devam edeceklerdır Kıtaplarımda ve semınerlerımde belırttığım gıbı paradigma değışıklığı yapılmadan davranışta yapılan değışıklıkler kısa surelı ve yuzeysel olur Paradigma dunyayı algılamamızı, olayları gormemızı belırler Bu göruşe uygun olarak davranışta bulunuruz Bu davranışın ortaya çıkardığı sonuçlara ulaşırız Bu dongu devam eder gıder davranışı değıştırmek ve farklı sonuçlara ulaşmak ıçın once paradıgmalardan ışe başlamamız gerekır Insan kendısı ıçnı neyın onemlı olduğunu bılınce, onemlı olanlara daha çok zaman vermeye başlar Burada krı tık soru neyın onemlıolduğunu nasıl kavrayacağımızdır Bu soru önumuzdekı yazının konusu olacak 1 Etkılı Yaşam Kavramını lyı Duşun Doğru Karar Ver (Sıstem Yayıncılık) kıtabımda ayrıntılı olarak ele aldım Yönetim paradigması: Zaman 4709