Katalog

DİLBİLİM AR A Ş T I RM A L A R I Ölüm döşeğindeki diller R ock şarkıcısı Laurie Anderson, Çınce, Ingılızce, Ispanyolca, Rusça ve Hındu dılını vıruslere benzetıyor Bu vırusler, dunya nufusunun yarısından fazlasını etkılerı altına almış durumdalar Bunlara 100 dıl daha eklersenız dunya nufusunun %95'ı çıkıyor karşınıza Oysa gezegenimız bunlardan başka 6000 dile daha ev sahıplıği yapıyor Bunların buyuk kısmı, sadece çok kuçuk topluluklarda konuşularak yeryüzundekı varlığını surdurebılıyor Işın acı yanı, bu dıllerın yarısından fazlasının önumuzdekı bır kaç yuzyıl ıçınde son Insanlarını da yttlrerek kaybolup gıdebılecek olması örneğın gunumuzde sadece uzak bır Pasıfık cumhurıyetı olan Vanatu'nun bır adasında yaşamakta olan tek bır kışi tarafından konuşulmakta olan Aaro dilinın akıbetının boyle olacağına kesın gozüyle bakılıyor Brlstol Universıtesl'nln Dıl ve Öğrenme Kuramları Merke zı'nden Andrevv VVoodfield, Aaro dllının, dunyada sadece bır veya ıkı kışı tarafından konuşulabılen duzınelerce dılden sadece bırı olduğunu belırtıyor Etyopya'da en azından 90 ayrı dıl konuşuluyor Bunların azınlıkta olanlarının geleceğı oldukça karanlık gorunuyor Bazı Etyopyalılar altı yedı dıl konuşabılıyorlar ama sadece az sayıdakı bu ın sanların yardımıyla bu dıllerı ayakta tutmak da mumkun değıl Son sayımda Ontoga dılını 19 Elmolo dılını de 6 kışının konuştuğu ortaya çıkmış Gafat dilını konuşan son ıkı kışı de bır dıl bılımcının onları ormandan dağlık blr alana çıkarması sonucunda soğuk algınlığından olmuşler Dunya dıllerının uçte bırı, bırkaç binden az ınsan tarafından konuşuluyor ve buyuk bır tehlıke ıçındeler Fakat dıl bılımcıler, bırkaç yuzbın kışı tarafından konuşulan dıllerın de "buyuk' diller tarafından bır yok oluşa suruklenmelerınden korkuyorlar Alaska Unıversıtesı'nden Mıchael Krauss, dunyada konuşulan sadece 600 dılın şu anda "guvende" olduğunu soyluyor Krauss, bır dılın kaybolmasının o kadar zor olmadığını, ebeveynlerın çocuklarına dılı öğretmemelerıyle bu ışın çok çabuk bır şekılde batağa saplanabıleceğını belırtıyor Krauss'un araştırmaları, Alaska'da konuşulan 20 yerlı dılının sadece ıkısının halen çocuklara öğretıldığını ortaya çıkarmış Yanı bır veya ıkı kuşak sonra, yuzlerce yıl varlığını surdurmuş olan bu diller unutulup gıdecek Amerıka kıtasında 100'den fazla dıl krıtık lıstede, hıç bırının 300 kışıden fazla konuşanı yok Papua Yenı Gıne'de konuşulan 100 dılın durumu da hemen hemen aynı Dunyanın her yerınde, kay bolmakta olan diller benzer tehlıkelerle karşı karşıya. Dünyadaki dillerin üçte biri yok olma tehlikesiyle karşı karşıya. Kaybolan her dil, bir kültürün, bir düşünce şeklinin bir daha hiç yakalanamayacak şekilde uçup gitmesi demek. 6000 dilden sadece 600'ü güvence içinde... ınsanların nasıl "duşunduklerını" yansıttığını ıddıa etmışlerdı örneğın VVhorf bır Kuzey Amerıka Kızılderılı Kabılesı olan Hopı'lerde zaman kavramının ol madığını, çunku dıllerınde "zaman" dıye bır şeyın olmadığını soylemıştı Daha sonrakı yıllarda antropologlar, Hopı'lerde zaman kavramının olduğunu keşfet tıler ve böylece dıl ıle duşunce arasında bu derece doğrudan bır bağın olduğu fıkrı çekıcı olmaktan çıktı Fakat Pagel'ın ıddıası bundan farkl ve çok daha akılcı Pagel'e gore ayn dılı konuşan toplulukların belırlı "duşun sel alışkanlıkları" var Bunlar, "kavram ıle ılgılı alışkanlıklar ve kavramlann tak sonomılen" dıye de adlandırılabılecel" turden alışkanlıklar Pagel, dıl oğrenımı nın beynı ve dolayısıyla duşunceyı de ğıştırdığını soyluyor Yanı eğer Almancc konuşan bırı Fransızca konuşan bırın den farklı duşunuyorsa, bu dıllerı konu şan Insanlar, ınsan beynının uyum gös terme yeteneğının yaşayan orneklerı dır > Dillerin üçte biri tehlikede Alle bağları: Etiyopya'dakl blr çok dil bir avuç Insan tarafından konuşuluyor. Bu dıl kaybını kaçınılmaz görenler de var, bunlara gore bunda kaygılanacak bır şey de yok özellıkle kapıtalıstler dıl lerın bu şekılde yok olmasıyla dunyanın bır anlamda dıl yonunden homojenleştı ğı ıddıasındalar Bu şekılde dunyada sadece bellı dıler konuşulacak herkes bırbırını daha lyı anlayacak ve sonuç olarak tıcaret dunyası daha aktıf bır hal alacak (ne demekse) ve kapıtalıstler de "daha" çok kazanacaklar, butun dert bu Medya kralı Rupert Mudroch, "Hındıstan orneğıne bakın Hındu dılı gıttıkçe yayılıyor, çunku herkes en lyı televızyon programını ızlemek ıstıyor" demıştı Aynı şey Çın ıçın de geçerlı, uydu kanalları sureklı olarak Mandarın Çıncesı ıle yayın yapıyorlar Mudroch, bu şekılde bır yandan zengınleştıklerını bır yan dan da "anarşının" önune geçtıklerını soyluyor BBC'de çalışan bır dılbılımcı olan Chrlstopher Moseley de televızyon ışının ıçınde, oysa ona gore her dılın derın bır anlamı var "Dıl, ınsanların bınlerce yıldır urettıklerı duşuncelenn bır bırıkımı, ınsanların tecrubelerı, bılgılerı, yaşanmış bınlerce hayatın yansımasıdır" dıyor Moseley Bır dılın olumuyle, hıç anlamadığımız bır şeyı kaybedıyoruz, dıl çeşıtlılığının olmadığı bır dunya hıç de guzel olmazdı Oxford Unıversıtesı'nden bır bıyomatematıkçı olan Mark Pagel, durumun romantık boyutundan sıyrılarak dıl ıle kavrama tarzı arasındakı bağlantının uzerınde duruyor Pagel'e gore bır dılı kaybettığımızde onunla bırlıkte bır kavrama tarzını da yıtırmış oluyoruz Dıl ve kultur, neredeyse aynı anlamlara gelıyorlar, bellı bır kavrama tarzı ıçınde ye tışmış ınsanların yarattığı kultur, bır çok özellığıyle dığerlerınden farklılaşıyor dılı kaybettığınızde boyle bır ıp ucunu da elden kaçırmış oluyorsunuz 1930'larda bu kuram daha şıddetlı bır şekılde ortaya konuluyordu Amerıkalı dıl bılımcı Edvvard Sapır ve oğrencısı Benjamin Lee Vtfhorf, dılın doğrudan Pagel, butun bebeklerin dıl kokenl seslerı ayırt edebıldığını, oysa örneğıı yetışkın bır Japon'un "la" ve "ra" ara sındakı farkı doğru durust saptayama dığını belırtıyor Dolayısıyla bır fızyolojıl farklılaşma var, Japonca konuşan bı yetışkının beynı, Japonca konuşmayaı bır yetışkının beynınden farklılık gösterı yor Eğer gerçekten böyle beyın farklılaş maları varsa, sınır sıstemı araştırmacıla rının bu farklılaşmayı bılımsel bır şekıld sınıflandırmaları gerekıyor Ne var kı du rum çok karmaşık, zıra boyle farklılaş malar varsa bıle bunun bu tur oğrenır farklılığından kaynaklanıp kaynaklan madığını anlamak çok zor Aslında dılbılımcılerın çoğu, dılın du şunceyı etkılıyor olduğu fıkrıne şuphe yaklaşıyorlar Masachusetts Instıtute c Technology'den Kenneth Hele, "eğe bu doğru olsaydı, bır duşunce şeklın hapsedılmış olurdunuz" dıyor ve eklıyo "Eğıtım ıse tamamen bununla ılgılıdı değışık duşunce şekıllerını oğrenmem sağlar" Dıllerın korunması taraftarı olan ır sanların da bunun ıçın gosterdıklerı gt rekçeler bırbırınden çok farklı Bu ır sanlar, dunyadakı dıl çeşıtlılığının ayalta kalmasını sağlayan kuvvetler konı sunda farklı fıkırlere sahıpler Araştırmt cılar yıllar boyunca ınsan kulturunun e\ rımını daha lyı anlayabılmek ve dıllerı kokenlerını saptayabılmek ıçın dıl bılırr sel çalışmalar yaptılar Fakat son yılla da populasyon genetıkçılerı (ozellıkl Stanford Unıversıtesı'nden Luıgı Cavllı Sforza) olaya yenı bır boyut ekledıle Bu araştırmacılar dıldekı farklılaşmala ınsanın genetık farklılaşmalarından yo1 çıkarak ıncelıyorlar, bunun tam tersn yapanlar da var Bu genetık çalışmalar, arada gerçel ten onemlı bır ılışkının olduğunu ortay çıkardı Cavallı Sforza ışın ıçıne bıre da ıstatıstık karıştırarak dunyada konı şulan 20 cıvarında yaygın dıl grubunu coğrafı farklılaşmasını bazı genleri frekanslarıyla ılışkılendırc Daha kapsamlı bır araştırm; da da Orta Amerıka Kızılder lılerı'nın kuzeydekı Inuıt'le den (Eskımo) hem dılbılımse hem de genetık yonden ı ayrı grup ortaya çıkardıkla anlaşıldı Bebeklerin yeteneği Dil kavrama ilişkisi Pagel, daha da ılerı gıttı \ neden ılk farklılaşanın dıl c duğu sorusunu ortaya ati Boylece 'dilbilimsel ekoloj dıye yenı bır dal ortaya çık Pagel'ın yapmak ıstedığı şe dıl farklılaşmasının zooloj bır olay olarak ıncelenebılc ğını gostermek Unıversı College London dan antrı polog Ruth Mace ıle bırlık çalışan Pagel, ınsanların k < nuştuğu dıllerın dağılımın tıpkı yaşayan bır organıznr gıbı global trendler gosterc ğını soyluyor Papua Yeni Gine'de yüz tane dil ölmek üzere solda. Letonya'nın kıyı bolgelennde kullanılan Livon dilı, üç yüzyıl önce onbinlerce tnsan Ekolojı uzmanları kutu| tarafından konuşuluyordu. Şımdı ıse bu dılı çocuklara öğretebılmek için büyük bir çaba harcanıyor. (sağda) lardan ekvatorlara ılerledıi Dilbilimsel kavramı ekolo 4626